Nowe przestrzenie humanistyki: pamięć, afekty i inne terytoria
p. 15-19
Texte intégral
1Nowa humanistyka, ta, która tworzy się dziś, na naszych oczach zdaje się przechodzić ważną transformację. Coraz wyraźniej na horyzoncie rysuje się nowa możliwość jej funkcjonowania, w której zaczyna liczyć się to, co niewyjaśnialne, nieujmowalne językowo, niewypowiadalne. To, co nie ma swojego systemu semiotycznego, raczej dzi ał a na odbiorcę, niż wchodzi z nim w relację, którą nazwalibyśmy komunikacją za pomocą znaków. Chodzi mi o coś więcej niż o zwrot performatywny, choć, jak sądzę, badania z tego obszaru były jednym z kluczy, którymi otwieramy dziś bramę do nieomapowanego, dzikiego obszaru, rzadko dotąd odwiedzanego – jeśli już, to raczej przez artystów niż interpretatorów.
2Być może najskuteczniejszym narzędziem, które przybliżyło humanistykę do brzegu nieznanego, były studia nad traumą – dzięki nim jaskrawie oczywista stała się konieczność zmierzenia się z czymś, co zalega głęboko, rezyduje poza językiem, wdziera się w komunikowalny świat nagle, bez ostrzeżenia, mącąc jego linearne, ustalone formuły nierozpoznawalnym krzykiem, jękiem, skowytem. Dziś wyraźnie powoli odpominamy oczywistą dla poprzednich epok wiedzę, że równie asemiotyczne są doświadczenia z przeciwległego bieguna – „miłość jest mocna jak śmierć”1, deklaruje Agata Bielik-Robson: to, co negatywne, i to, co afirmatywne, może zostawić podmiot równie niemym.
3Po latach kontrofensywy poststrukturalizmu badania w humanistyce nadal – nieustannie i bezsilnie – wpadają w sidła modeli bardziej lub mniej skrycie syntagmatycznych, w których tle wciąż chroni się „struktura”. Jednak wysiłki, by zmienić obowiązujący stan rzeczy, przestają być ekstrawagancjami, jak jeszcze nieomal dwadzieścia lat temu przedstawiało się na przykład In 1926 Hansa Gumbrechta. Zamiast linearnej historii proponował on eksperyment – zestaw zapisów do czytania na chybił trafił lub wedle dowolnego widzimisię, których efekt miał polegać nie na „zrozumieniu” epoki czy „dowiedzeniu się o niej” czegoś więcej, lecz na „poczuciu się w 1926 roku”: you should feel „in 1926” – brzmiało nieskrywane motto pracy2. Ten ekscentryczny zamysł reaktywował nie dzieje – ale moment, w jego złożonej, niewypowiadalnej synchroniczności, oddziaływał na poczucie obecności tego, czego już nie ma, operował w sferze, której nie umiano wtedy precyzyjnie jeszcze nazwać.
4Dziś „pogoń za nienarracyjnymi formami”3 zaczyna obejmować nie tylko historiografię. Model linearny, syntagmatyczny, „predykatywny” zastępują próby organizowania badań humanistycznych wedle kategorii przestrzennych, niezróżnicowanych, synchronicznych, nielinearnych, porzucających podejrzanie proste modele dychotomiczne na rzecz „sieci” (Benjamin, Latour) bądź „pola” (Bourdieu) czy „środowiska” (Braidotti). „Metoda, która zastępuje linearność bardziej rizomatycznym stylem myślenia, pozwala na rozliczne połączenia i linie interakcji, które w konieczny sposób zaczynają łączyć tekst z jego licznymi ‘poza’”4 – pisała wspomniana przed chwilą filozofka. Pozostawiając więc za sobą lekcję dekonstrukcji, z jej nieufnością do kategorii „obecności”, zaczynamy przeszukiwać przestrzenie, które do tej pory umykały spojrzeniu sformatowanemu wedle ekonomii aporii, dzięki czemu wyraźnie widać było jedynie opozycyjne bieguny antynomii, nie zaś to, co wypełniało niezróżnicowany obszar pomiędzy nimi. Odrzucenie antytezy oznacza – poza dostrzeżeniem licznych obiektów o obiecującym potencjale – również odmienny modelunek postawy badawczej: nie chodzi już o przeciwstawienie, o diagnozę „konfliktu”, ale o poszukiwanie faktów współpracy, partycypacji – o afirmację i uczestnictwo, włączenie, nie usuwanie.
5Moment, w jakim znajdują się dziś badania humanistyczne, charakteryzuje szczególne wyrafinowanie, wysubtelnienie narzędzi, które przechodzą kolejne stadia ulepszeń, ponieważ niedawne pewniki i założenia przestały mieć zastosowanie. W chwili, która pozornie wydaje się kryzysem, można dostrzec szaleńczą odwagę rzucania się w nieznane wody: bo jak na przykład badać obraz, nie mówiąc o nim? Jak ujawnić bez semiozy „logikę obrazów” – ich e w ide nt ny charakter? Jak badać afekty, które natychmiast po tym, jak wypadną ze sfery prekognitywnej, zmieniają swój charakter i stają się uczuciami lub emocjami5? Jak obchodzić się z kapryśną kategorią doświadczenia? Mimo iż na pierwszy rzut oka sytuacja badacza wydaje się paradoksalna i sprawa z góry wygląda na przegraną, to jednak zainteresowanie tym, co deiktyczne, sensualne, afektywne, rozwija się – co przekonuje, że podobne działania nie są tylko mrzonką, rodzajem zasadniczego błędu poznawczego, jakiegoś nowoczesnego fallacy, który za moment zostanie zrewidowany przez nowy formalizm, ale śmiałym wdarciem się w postsemiotyczne, post-mimetyczne „epistemiczne nowe ziemie”6.
6Niniejszy tom jest zapisem wysiłku stawiania pierwszych kroków na owej terra incognita, mamy nadzieję, że jest raczej wyrazem troskliwego o nią dbania niż bezdusznej kolonizacji. Temat pamięci i afektów na wiele sposobów aktywował myślenie i działanie z obszaru nowej humanistyki tak, jak ją szkicowo przedstawiłam powyżej. W poprzedzającym tekście Zofia Budrewicz zrekonstruowała ramę wydarzenia, jakim były dyskusje na III Transdyscyplinarnej Szkole Letniej. Niniejszy tom nie jest jednak wiernym tekstowym odzwierciedleniem tych działań. Zawiera kilka nowych, klasycznych lub przełomowych wypowiedzi badaczy zajmujących się w różnych płaszczyznach kwestią afektów, kilku wystąpień w nim również brak. W trakcie dyskusji uwypukliły się główne drogi myślenia uczestników prac, skorzystaliśmy z tej spontanicznej konstrukcji, redagując tom Pamięć i afekty. Afekty rozpatrywano w odniesieniu do innych nauk (filozofii, socjologii, teologii czy ekonomii) – w wystąpieniach Agaty Bielik-Robson, Doroty Głowackiej, Tomasza Dalasińskiego i Dominika Antonika. Konieczne wsparcie – umieszczenie afektu w obszarze badań psychologicznych – dostarczył dołączony tu klasyczny dla badań afektów tekst Eve Kosofsky Sedgwick i Adama Franka Shame in the Cybernetic Fold: Reading Silvan Tomkins z Shame and its Sisters z 1995 roku7, dotyczący wyboru prac Silvana Tomkinsa, kontrowersyjnego, osobnego psychologa, któremu współczesna nauka zawdzięcza podstawowy słownik „zwrotu afektywnego”. Badania afektów w obrębie różnych mediów wydają się niezwykle zaawansowane zwłaszcza w obszarze sztuk wizualnych – kolejny zespół tekstów budują analizy Luizy Nader, Justyny Tabaszewskiej i Petry Buchty, otwierane ważnym, przekrojowym studium Jill Bennett zatytułowanym Insides, Outsides: Trauma, Affect, and Art z pracy Empathic Vision. Affect, Trauma, and Contermporary Art z 2005 roku8. Następny problem został wyznaczony przez teksty dotyczące afektywnego oddziaływania miejsc (prace Marii Kobielskiej, Łukasza Posłusznego i moja). Otwiera tę cześć brawurowa analiza dwóch fotografii obozów koncentracyjnych (To Give Memory a Place: Holocaust Photography and the Landscape Tradition) przeprowadzona przez Ulricha Baera w książce Spectral Evidence. The Photography of Trauma z 2002 roku9. Historyczne ujęcie afektów (emocji) oraz badania historii z uwzględnieniem czynnika afektywnego prezentują teksty Michała Pawła Markowskiego, Roberta Traby, Kamili Gieby i Marceliny Jakimowicz. Brak w tym zespole niezwykle instruktywnej wypowiedzi Ewy Domańskiej, która w trakcie obrad Szkoły mapowała najnowsze publikacje z obszaru memory studies, zwłaszcza te, które otwierały nową, posthumanistyczną perspektywę studiów pamięciowych: czytelnik znajdzie jednak odpowiednie wskazówki w najnowszych tekstach autorki, m.in. w programowej Humanistyce ekologicznej („Teksty Drugie” 2013 nr 1/2). Kończymy niniejszy tom próbami interpretacji tekstów literackich, w których autorzy śledzą działania afektów lub reprezentacje stanów afektywnych (teksty Pawła Próchniaka, Agnieszki Daukszy, Joanny Soćko). Towarzyszy im fascynująca, wnikliwa próba powiązania hermeneutyki literackiej (i filmowej) z nowym narzędziem afektywnym, zaprezentowana przez brytyjską literaturoznawczynię Isobel Armstrong (Thinking Affect z Radical Aesthetics – 200010). W niniejszym tomie nie znalazła się również wypowiedź naszego gościa specjalnego – Marci Shore, która w inspirującym wykładzie dawała wyraz swoim założeniom badawczym i postawie empatycznej analizy, znanym z książki Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem11, rekonstruując nie tylko ugodzone totalitaryzmem biografie (Ważyka, Wata czy Kundery), ale również własną przygodę poznawczą starcia z napęczniałym emocjami materiałem życiorysów z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej, której zapis pamiętamy z autobiograficznego Smaku popiołów12. Ponieważ obie te publikacje są już dobrze w Polsce znane, możemy jedynie odesłać do nich, przypominając oryginalną strategię Marci Shore, która analizuje przeszłość w swoisty, „egzystencjalny sposób”, czyniąc z niej „opowieść o dokonywaniu wyborów”, a wypatrując punktów potencjalnej, nieziszczonej zmiany, w których „sprawy mogły przyjąć inny obrót”13, buduje jedną z wielu nowych ścieżek w humanistyce.
Notes de bas de page
1 A. Bielik-Robson, „Miłość mocna jak śmierć”. Przyczynek do innej filozofii skończoności – w niniejszym tomie.
2 H. U. Gumbrecht, In 1926: Living on the Edge of Time, Cambridge 1998, s. IX.
3 Tamże, s. XI.
4 R. Braidotti, The Posthuman, Cambridge 2013, s. 165.
5 Por. J. Flatley, Affective Mapping: Melancholia and the Politics of Modernism, Cambridge 2008, s. 12.
6 G. Boehm, Movens Bild. Zwischen Evidenz und Affekt, München 2008, s. 10.
7 E. Kosofsky Sedgwick, A. Frank, Shame and Its Sisters: A Silvan Tomkins Reader, Durham–London 1995.
8 J. Bennett, Empathic Vision: Affect, Trauma, and Contemporary Art, Stanford 2005.
9 U. Baer, Spectral Evidence: The Photography of Trauma, Cambridge 2005.
10 I. Armstrong, The Radical Aesthetic, Oxford 2000.
11 M. Shore, Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem, przeł. M. Szuster, Warszawa 2008.
12 Taż, Smak popiołów, przeł. M. Szuster, Warszawa 2012.
13 Taż, Kawior i popiół, dz. cyt., s. 33–34.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019