Wstęp
p. 7-14
Texte intégral
1Tom studiów Pamięć i afekty powstał jako rezultat obrad uczestników kolejnej, III Transdyscyplinarnej Szkoły Letniej dla doktorantów. Wzorem poprzednich konferencji młodych humanistów: w Ciążeniu k. Wrześni (2011) i w Morawie k. Strzegomia (2012), naukowe spotkanie w Baranowie Sandomierskim (VII 2013) zgromadziło wybitnych naukowców z kraju i zagranicy oraz ponad osiemdziesięcioosobowe grono doktorantów, reprezentujących ośrodki uniwersyteckie stowarzyszone w ogólnopolskiej Konferencji Kierowników Filologicznych Studiów Doktoranckich. I tak jak w poprzednich spotkaniach wykłady metodologiczne, seminaria mistrzowskie, warsztaty, a także wspólne dyskusje dotyczyły interi transdyscyplinarnych perspektyw badań nad nową humanistyką, której „rdzeniem problemowym” była „polska pamięć kulturowa”. Eksplikując tę formułę jako kategorię pojęciową, Ryszard Nycz podkreślał (w pierwszej edycji Transdyscyplinarnej Szkoły Letniej), że jest ona sposobnością do praktykowania teorii w humanistyce współczesnej, tzn. ścisłego wiązania w doświadczeniach badawczych konkretnej empirycznie problematyki z jej nową teoretyczną konceptualizacją (Teoria – literatura – życie. Praktykowanie teorii w humanistyce współczesnej, pod red. A. Legeżyńskiej i R. Nycza, Wydawnictwo IBl PAN, Warszawa 2012, s. 14). W tych obu wymiarach charakter transi interdyscyplinarny badań „pamięciologicznych” pokazały poprzednie konferencje dla doktorantów. Pierwsza skierowała uwagę w stronę związków literatury z życiem; druga związki te ukonkretniała, łącząc sztukę, literaturę i doświadczenia z zagadnieniem pamięci kulturowej (co podkreślał tytuł konferencji: Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci).
2III TSL problematykę teorii i praktyki nowej humanistyki w kontekstach pamięci ukierunkowała na zagadnienia afektów – sferę zjawisk lepiej lub gorzej rejestrowanych w ludzkiej świadomości. Wiążąc się z biologiczną strukturą człowieka, pamięć i afekty regulują jego stosunki ze światem zewnętrznym. Obie kategorie pojęciowe pozwalają zatem pytać – posłużmy się formułą badacza biologii emocji, Antonia R. Damasio – jak „ciało i emocje współtworzą świadomość”. Dyskurs nad związkami pamięci ze sferą procesów emocjonalnych człowieka w wymiarze jednostkowym i zbiorowym daje się ujmować z różnych perspektyw badawczych. Pamięć jest zdolnością do aktywnego przywoływania i ewokowania tego, co uprzednio zostało poznane i zapamiętane. Emocja i afekt odzwierciedlają się w systemie reakcji (czynności praktycznych) i reprezentacji symbolicznych. Mimo dużego w ostatnich latach zainteresowania psychologii eksperymentalnej tymi zjawiskami i procesami, wiedza o nich jest wciąż weryfikowana i aktualizowana. O cechach reprezentacji procesu emocjonalnego w świadomości wielu psychologów (polskich i zagranicznych) wypowiada się w sposób ostrożny konkluzywnie, a w każdym razie – niekategoryczny. W porównaniu z prawidłowościami procesów ludzkiego myślenia, empiryczne weryfikowanie „praw”, rządzących reprezentacją w świadomości emocjonalnej sfery ludzkiego życia, przynosi wiedzę „wrażliwą”, ewoluującą wraz z rozwojem badań.
3Granice semantyczne między afektem a emocją są płynne, bo różny jest ich udział w działaniach celowych i zachowaniach prowokowanych przez bodźce. Badacze eksperymentalnej psychologii emocji (J. Reykowski) podkreślają, że są one pewnego rodzaju „aparatem”, który wytwarza systemy schematów antycypacyjnych: oczekiwań/nastawień poznawczych oraz nastawień/dążeń czynnościowych. Odpowiedniość tych schematów wobec rzeczywistości, a właściwie – poziomy rozbieżności wytwarzają złożone mechanizmy regulacyjne, czyli procesy emocjonalne. Stałe schematy percepcyjne wywoływane przez stan emocjonalny podmiotu, ale także zmiany w nastawieniach i czynnościach percepcyjnych wiążą się z treściami emocji w sposób – wydawałoby się – niebudzący wątpliwości. Za oczywiste (empirycznie potwierdzane) uznaje się to, że emocje oddziałują na procesy pamięciowe selektywnie; ułatwiają je, ale i utrudniają bądź uniemożliwiają.
4Empiryczne badania psychologii eksperymentalnej znalazły szerokie odwołania w wystąpieniach konferencyjnych. Związki literatury i sztuki z życiem emocjonalnym człowieka autorzy analizowali pod kątem możliwych kierunków pracy (z) tekstem kultury, rozumianym w kategoriach podmiotowych, oraz ich metodologicznych konsekwencji dla praktykowania nowych orientacji badawczych. Uzasadniając takie „doświadczeniowe” podejście do tekstu kulturowego, autor Poetyki doświadczenia (2012) Ryszard Nycz zwracał uwagę na centralną w nim pozycję obszarów różnych zapośredniczeń, sprzężeń zwrotnych „ludzkiego z pozaludzkim, konceptualno-językowego z doznaniowo-afektywnym; splot tego, co hybrydyczne i nietożsame”. Obserwacjom takich zapośredniczeń i relacji zwrotnych w wystąpieniach konferencyjnych można w wielkim uproszczeniu przyporządkować kilka głównych pytań badawczych: jak twórczość – literatura i sztuka – „pamięta”: rozpoznaje, interpretuje, pomaga zrozumieć stany emocjonalne człowieka? Jak je narratywizuje i jak narracje (cudzego i swojego) życia magazynuje/ archiwizuje? Jak takie praktyki kulturowe inspirują doświadczanie emocjonalnego (współ)uczestnictwa? Jak zatem „działa” tekst artystyczny w obrębie kultury pamięci i jakie pełni w niej funkcje?
5Praktykowanie teorii pamięci, szukających odpowiedzi na te i inne jeszcze pytania, nie byłoby, oczywiście, możliwe bez „argumentów” współczesnej psychologii, socjologii, historii, polityki czy filozofii. Dzięki takim interi transdyscyplinarnym nawiązaniom aplikacje koncepcji metodologicznych mogły odsłaniać i uwyraźniać zróżnicowane pola „napięć” między teoriami afektów a ich praktykowaniem. Zasadność badawczego użycia emocji, uczuć i afektów jako kategorii pojęciowych w interpretacji tekstów literackich przedstawił w wykładzie Michał P. Markowski (Wstęp do pato-logii. Emocje i literatura). Wraz z eksplikacją sensów tych pojęć w nauce o emocjach (Cycerońskiej patologii), ich zróżnicowaniu (emocje pierwotne/uniwersalne, wtórne/społeczne oraz tzw. emocje tła), badacz zaprezentował koncepcje interpretacyjne afektów w literaturze. Autorzy zamieszczonych w tomie prac wyraźnie pokazują, że dychotomiczne relacje procesów emocjonalnych, którym zwyczajowo przypisuje się dwoisty charakter/ znak, tzn. jednoznacznie pozytywny (np. miłość) oraz zdecydowanie negatywny (strach), są jednak niestabilne i dwuznaczne. Miłość może się bowiem przemienić w siłę destruktywną, a strach – w siłę konstruktywną.
6Aporię afektywną jako konstytutywne przeplatanie się bądź kontaminowanie tych dwóch procesów emocjonalnych zegzemplifikowała Dorota Głowacka w rozważaniach o afektywnych wymiarach dylematów demokracji (Miłość i strach, czyli afektywne aporie demokracji). Konstytutywne i nieredukowalne napięcie pomiędzy ideałami liberalnej demokracji opiera się, uzasadnia Głowacka, na aporii afektywnej, a przynajmniej musi tę aporię uwzględniać. Z analizy dwóch dominujących teorii, które opierają się na prymacie strachu/lęku i miłości (prace m.in. Jana Tomasza Grossa, Jeana-Luca Nancy, a także – Michaela Hardta i Antonia Negriego, Julii Kristevej, Luce Irigaray) badaczka wyprowadziła wnioski o roli, jaką te dychotomiczne emocje pełnią „w rozwoju wiedzy, kształtowaniu doświadczeń jednostkowych oraz w tworzeniu się wspólnot międzyludzkich”. Głowacka podkreśla, że model agonistyczny, zakładający konstruktywne zmaganie się przeciwstawnych tendencji, jest motorem działań (Mouffe). Natomiast zjawiska „poszanowania tego, czego pogodzić się nie da” (Kristeva) i „wykorzenienia” strachu jako odpowiedzialności osób myślących (Bauman) wraz z tezą o „myśleniu jako miłości” (Nancy) mówią w ostatecznym rozrachunku, że u podłoża wszelkiego rodzaju rozważań nad afektywnymi paradoksami demokracji leży etyka.
7Z innej perspektywy badawczej (studium przypadku) zagadnienie etycznych wyzwań dla kultury pamięci jako kategorii demokratycznego społeczeństwa pokazał Robert Traba. Autor przez wybrane „przypadki” wypierania wydarzenia tragicznego z życia publicznego/pamięci zbiorowej (które objaśniały rolę afektów w procesach pamiętania „aż do zapomnienia”) rozwinął model dialogicznego pamiętania Aleidy Assmann. Badacz uzasadnia, że praktykowanie nowej kultury pamięci najbardziej odpowiada potrzebom i wyzwaniom współczesności. Zastąpienie narodowych monologów pamięci pamiętaniem równoprawnym, opartym na polifonii różnych pamięci europejskich, musi wzmacniać transnarodową integrację. Jednak wypracowywanie nowych, bezpiecznych reguł takiego dialogu jest dziś, zdaniem Traby, bardziej wizjonerskie niż realne. Uzasadniają to „przypadki”: sporów (a bardziej milczenia) wokół rocznicy „23 sierpnia”, reperkusje wokół filmu Nasze matki, nasi ojcowie oraz próby dialogu w ramach tzw. wspólnoty losów wysiedlanych Polaków i Niemców. Warunkiem praktykowania pamięci dialogicznej musi być wzajemne – konkluduje Traba – wyrównywanie poziomu wiedzy o sobie i „przezwyciężanie mocno zakorzenionych kolonialnych przyzwyczajeń interpretacyjnych na linii Zachód–Wschód Europy”.
8Jeszcze inaczej, bo w perspektywie etyki filozofii ludzkiej skończoności problematykę pamięci i afektów przedstawia Agata Bielik-Robson. W rozważaniach o „statusie” miłości wobec śmierci autorkę interesuje rozumienie skończoności, które etykę traktuje jako przede wszystkim troskę o innego (hebrajski ideał intensywnej relacji miłosnej). Relacyjność (codzienna miłość bliźniego) przeciwstawia się postawie afektywnej, zdominowanej przez lęk, co znaczy, że miłość mocna jak śmierć oznacza również miłość mocną jak lęk. Ekwiwalencja miłości i lęku dotyczy aspektu formalnego, energetycznego, nie zaś – akcentuje badaczka – treści samych afektów. Życiodajna miłość i śmiercionośny lęk są bowiem „formami tego samego arcyludzkiego libido”. Szerokie uzasadnienia (w tym: przygodności nietanatycznej, miłości czynnej) prowadzą autorkę to konkluzji, iż miłość „mocna jest jak śmierć. Nie mocniejsza – ale i nie słabsza. Na trzy plus”.
9Propozycje badawcze i kierunki pracy tekstem kultury rozumianym podmiotowo zilustrowały zajęcia warsztatowe, poświęcone odczytywaniu relacji pamięci i afektów w zapisach dokumentalnych, literackich i wizualnych. Historyk sztuki Luiza Nader poprowadziła dyskurs analityczny cyklu kolaży Moim przyjaciołom Żydom Władysława Strzemińskiego (rysunków, fotografii dokumentalnych oraz ekspresywnych podpisów) w opozycji do teorii traumy, opartej na doświadczeniu wydarzenia i pamięci traumatycznej. Jej propozycja interpretacyjna wyrasta z badań humanistyki afirmatywnej (Rosi Braidotti, Ewa Domańska), w których historia – wydarzenia i doświadczenia graniczne (ból i cierpienie) – są traktowane jako punkt wyjścia (a nie dojścia). Badaczka zaproponowała czytanie kolażu, łączące teorie afektów z doświadczeniem afektywnym, szczególnie winy i wstydu. Propozycję lektury (podporządkowaną kategorii „pamiętania afektywnego”) Luiza Nader oparła na porządkowanym ciągu pytań stawianych dziełu: o afekty wpisane w kolaż oraz przez niego generowane w odczytywaniu związków między fotografem, fotografowanym i widzem.
10Rozważania Romy Sendyki oraz Pawła Próchniaka o związkach pamięci z przestrzenią budują swoisty dwugłos na temat, najogólniej mówiąc, przestrzennych ram kultury pamięci. Każdy z badaczy proponuje inne sposoby wydobywania/czytania ocalającego pamięć miejsc „zepchniętych w niebyt”. Różne formy narratywizacji przeszłości, czyli wpisywania w nie czasu historycznego są gwarantem ważnego dla jednostki i wspólnoty poczucia porządku oraz ciągłości. Wyrażają, reprezentują „rzeczywistą”: autentyczną, prawdziwą przeszłość, albo – jak powie Ricoeur – „pamięć pouczoną przez historię”. Co jednak zrobić z przestrzenią nieposiadającą/pozbawioną „wyznaczników” takiego pouczenia? Z miejscami, które Roma Sendyka określa jako „nie-miejsca pamięci” (bez form materialnego upamiętnienia „rozmaitych aktów ludobójstw, których świadkiem był ubiegły wiek”), a Paweł Próchniak – miejscami nieistnienia („przeklętymi i świętymi” zarazem).
11Roma Sendyka proponuje wspólną lekturę zapisanych świadectw doświadczeń poprzez efekt afektu. Wybiera charakterystyczne typy reakcji somatycznych bohaterek narracji miejsc, którym odebrano ich „miejscność” (potencjalną zdolność zapraszania do osiedlenia) i pamięć (getta na dzisiejszym Muranowie i terenu byłego obozu koncentracyjnego w Płaszowie). Z interpretacji w kategoriach doświadczenia afektywnego reakcji nieobejmowalnych świadomą kontrolą badaczka wyprowadza wnioski o „nieuformowaniu i nieustrukturowaniu” afektów. Nie dając się nazwać, muszą być relacjonowane technikami behawiorystycznymi. Afekt jest odpowiedzią ciała – podkreśla Sendyka – na brak form interpretacyjnych takich nie-miejsc, czy szerzej: brak „możliwości ustalenia komunikacji między odwiedzającym a miejscem”. Tezę o pozakognitywnej, somatycznej komunikacji badaczka uzasadnia rozważaniami o możliwościach ustalenia przyczyn doświadczeń afektywnych, gdy „niebacznie wchodzi się w niesamowite, dziwne, niegościnne” nie-miejsca pamięci. Miejsca, które „straszą”.
12Paweł Próchniak z kolei zasugerował, aby w pracy z tekstem łączyć (za Blochem) „myślenie z narracją”, czy też „myśleć, opowiadając” o ontologii takich miejsc, jak warszawski Muranów, lubelski Majdanek, Płaszów i Kazimierz w Krakowie. Proponując lekturę tekstów artystycznych otwartą na taką „żywą myśl”, autor układa z nich własną, osobistą opowieść o poszukiwaniu sensu miejsc nieistnienia. Wszystkie opowiadania i przykłady poetyckie (m.in. Ludwika Heringa Ślady, Leo Lipskiego Śmierć i dziewczyna, Jerzego Ficowskiego Odczytanie popiołu) korespondują ze sobą głębią ewokowanych zdarzeń emocjonalnych – trudnych do zwerbalizowania reakcji afektywnych.
13Integralną częścią naukowych obserwacji praktyk badawczych nad związkami pamięci kulturowej i afektów były panelowe wystąpienia doktorantów. Sytuowały się one w trzech kręgach problemowych: 1) afekty w literaturze sztuce i kulturze (rola emocji i afektów w teorii sztuki i teoriach odbioru); 2) afekty i zmysły w odniesieniu do pamięci (funkcja zmysłów i afektów w pamięci kulturowej, pamięci zbiorowej i indywidualnej, zwłaszcza odnoszących się do Zagłady i zdarzeń traumatycznych); 3) afekty, miejsca, krajobrazy kultury (afektywne teorie przestrzeni, miejsc, relacji afektywnych z obiektami nie-ludzkimi, np. należącymi do przyrody, w tym nieożywionej). Prezentowane przez młodych badaczy praktyki czytania tekstów artystycznych w obszarach pamięci indywidualnej, zbiorowej oraz kulturowej stwarzały cenne okazje do konfrontacji różnych sposobów badawczego myślenia i „języków” ich artykulacji. Taki wielogłos inspirował żywą wymianę myśli i pełne pasji dyskusje, tworząc szczególną atmosferę twórczego uczestnictwa. III Transdyscyplinarna Szkoła Letnia potwierdziła wartość integracyjno-wspólnotową spotkań mistrzów z młodymi badaczami. Dialog międzypokoleniowy nad etycznymi zobowiązaniami pamiętania/zapominania, formami ich reprezentowania oraz odczytywania był naturalnym kolejnym stadium polifonicznego praktykowania teorii literatury i życia w najnowszej humanistyce.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019