Zakończenie. Zagłada krajobrazu: między ludobójstwem a ekobójstwem
p. 210-219
Texte intégral
Dokonany przez Bena Kiernana historyczny przegląd obrazów ludobójstwa, na który składają się przedstawienia oblężenia Kartaginy przez Rzymian, rzezi Azteków dokonanej przez Hiszpanów, eksterminacji Aborygenów w Australii, japońskiego najazdu na Koreę pod koniec XVI wieku czy powieszonych na ulicach Stambułu Ormian, kończy się zdjęciami satelitarnymi ukazującymi zmiany w roślinności, jakie nastąpiły na skutek ludobójstwa w Rwandzie. Na fotografiach tych widzimy czerwone plamy oznaczające miejsca po spalonych przez Hutu lasach, w których ukrywali się Tutsi. Kiernan prezentuje również dwie fotografie przedstawiające zmiany w krajobrazie spowodowane przez konflikt w Darfurze. Wykonane w 2003 roku zdjęcie pokazuje, że wraz ze zniknięciem miejscowej ludności, a wraz z nią zwierząt hodowlanych, ziemie uprawne zamieniły się w pustkowia. Kolejne zdjęcie, wykonane trzy lata później, ukazuje, że opuszczone przez ludzi tereny zarosła roślinność 1.
1Aby zobaczyć, w jaki sposób zmienił się krajobraz na skutek Zagłady, wystarczy popatrzeć na zdjęcia satelitarne przedstawiające miejsca po dawnych obozach w Auschwitz-Birkenau, Bełżcu, Sobiborze czy Treblince. Miejsca te, kiedy patrzymy na nie z lotu ptaka, wyróżniają się na tle okolicy i stanowią rodzaj wyrwy w krajobrazie. W przypadku Bełżca widać ulokowany na skraju lasu wielki, szary prostokąt – ślad po współczesnym upamiętnieniu [il. 37]. Miejsca po dawnych obozach w Sobiborze i Treblince wyglądają jak wielkie polany w środku lasu [il. 38]. Teren obozu w Brzezince charakteryzuje się z kolei regularną, symetryczną zabudową.
2Przedstawione w tej książce analizy pokazują, że Zagłada Żydów podczas drugiej wojny światowej nie wydarzyła się w środowiskowej próżni. W pierwszym rozdziale, analizując wydawane podczas wojny niemieckie karty pocztowe z Auschwitz, starałem się naświetlić związek między nazistowskimi ideami krajobrazu a Zagładą. Projektowane przez nazistów „ogrody naturalne” stanowiły metaforę idealnego, nazistowskiego społeczeństwa. Podobnie jak w Naturgarten nie było miejsca dla roślin obcego pochodzenia, tak w projektowanym przez nazistów społeczeństwie nie było miejsca dla ludzi, którzy – jak uważano – reprezentowali inną rasę. Aby uzasadnić ów porządek, zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku odwoływano się do praw natury. W ten sposób wyobrażenia na temat idealnego społeczeństwa łączą się z wizjami dotyczącymi natury. Analizowane w tej książce pocztówki wpisywały się w popularne w Niemczech od drugiej połowy XIX wieku wyobrażenia Wschodu jako krainy idealnej do zamieszkania. Zdobycie „przestrzeni życiowej” za wschodnią granicą miało rozwiązać problemy demograficzne i gospodarcze, z jakimi Niemcy borykały się po pierwszej wojnie światowej. Plany podboju tych ziem wiązały się z zamiarem eksploatacji znajdujących się tam zasobów naturalnych. Niemcy planowali przekształcić przyłączone do Rzeszy tereny zgodnie z własnymi wyobrażeniami na temat idealnego krajobrazu. Aby zachęcić osadników do przenoszenia się w okolice Auschwitz, planowano tam stworzyć osiedla projektowane zgodnie z ideą „miasta-ogrodu”, nowoczesne gospodarstwa rolne i wzorcowe wsie. Do realizacji tych planów wykorzystywani byli więźniowie obozu, którzy pracowali przy uprawie roli, hodowli zwierząt, osuszaniu stawów, regulowaniu koryt rzek itd. W tym sensie, jak dowodziłem, śmierć stanowi warunek sine qua non zaistnienia Arkadii.

Il. 37. Bełżec, 19.04.2015 (źródło: https://maps.google.com/)
3W rozdziale drugim, analizując praktyki obchodzenia się z krajobrazem w muzeach-miejscach pamięci w Auschwitz-Birkenau i Bełżcu, próbowałem wskazać na związki między polityką pamięci a polityką natury. Jak dowodziłem, wyobrażenia na temat miejsc po dawnych obozach – zapisane w pamięci ocalonych powidoki czy utrwalone przez kulturę mnemotoposy – wpływają na to, jak współcześnie wygląda pozagładowy krajobraz. Zarówno byli więźniowie obozów, jak i odwiedzający je współcześnie turyści projektują na niego obrazy zachowane w indywidualnej i zbiorowej pamięci. Krajobraz nie jest jednak wyłącznie biernym tłem wydarzeń z ludzkiej historii, które się w nim rozgrywają. Poza czynnikami ludzkimi, działają w nich również aktorzy nie-ludzcy, na przykład zwierzęta, rośliny, mikroorganizmy, środki chemiczne. Jeśli weźmie się pod uwagę ich interesy, podejrzane stają się praktyki polegające na stosowaniu w muzeach-miejscach pamięci silnych środków chwastobójczych, które mają negatywny wpływ nie tylko na środowisko, lecz również na zdrowie ludzi. Zastosowanie przez amerykańskie wojska w czasie wojny w Wietnamie herbicydu Agent Orange, wytwarzanego między innymi przez firmę Monsanto – producenta środka Roundup, używanego między innymi na terenie muzeum Auschwitz-Birkenau – zostało uznane za pierwszy w historii przypadek „ekobójstwa” 2.

Il. 38. Sobibór, 19.04.2015 (źródło: https://maps.google.com/)
4Przedstawione w rozdziale trzecim analizy projektów artystycznych, w których za pomocą różnych mediów (wideo, fotografii, dźwięku, drzewa) krajobraz Zagłady jest reprezentowany i przekształcany, pozwalają formułować pytania dotyczące związków między pamięcią a środowiskiem. Niezrealizowany, pionierski projekt Pomnika-Drogi zespołu Oskara Hansena był wyrazem rozwijanej przez artystę idei „formy otwartej”, która zakładała rozwojowość, przekształcalność, a także szacunek dla środowiska naturalnego. Hansen był przekonany, że światu grozi katastrofa spowodowana degradacją zarówno środowiska, jak i relacji międzyludzkich, wyprzedzając tym samym diagnozy stawiane współcześnie przez reprezentantów humanistyki ekologicznej 3. Cykl wideo Mirosława Bałki Winterreise zachęca do refleksji na temat podmiotowości i sprawczości, a także przypomina o roli, jaką malarstwo pejzażowe odgrywało w polu sztuki Trzeciej Rzeszy. Fotografie Magdaleny Hueckel i Tomasza Śliwińskiego z serii Winterreise, a także Zielnik Elżbiety Janickiej, można z kolei traktować jako alternatywę dla polityki natury uprawianej w muzeach-miejscach pamięci. Na zdjęciach Hueckel i Śliwińskiego widać porosty, będące organizmami pionierskimi, które jako pierwsze pojawiają się w miejscach dotkniętych katastrofą, Zielnik natomiast stanowi nie tylko dokumentację post-Zagładowej flory, ale jest również interesującym obiektem do śledzenia podobieństw między mającą swe źródła w nowoczesnej episteme systematyzacją roślin i ludzi.
5Prowadzone w tej książce rozważania prowadzą do pytania o to, jaki krajobraz Zagłady pragniemy przekazać przyszłym pokoleniom. Jaki pomnik budujemy, upamiętniając miejsca po dawnych obozach śmierci? Czego dowiedzą się o nich badacze, którzy będą zajmować się tym tematem w przyszłości? Liczne studia na temat Zagłady wynikają z przeświadczenia, że zrozumienie mechanizmów, które do niej doprowadziły, pozwoli nam uniknąć podobnych wydarzeń w przyszłości. W tym sensie, jak piszą Alan Milchman i Alan Rosenberg, Zagłada jest wydarzeniem „przekształcającym”: „Podążając za nim, możemy przystąpić do eliminacji widma ludobójczego uniwersum” 4. Jak pokazał Zygmunt Bauman w Nowoczesności i Zagładzie, stanowiła ona nie tyle wyrwę w historii człowieka, co raczej „naturalny” efekt nowoczesnej, zracjonalizowanej i zbiurokratyzowanej kultury 5. Z kolei Giorgio Agamben w pracach z cyklu Homo Sacer dowodzi, że figura „muzułmana”, więźnia obozu koncentracyjnego doprowadzonego do kresu człowieczeństwa, stanowi tylko jedną z figuracji „nagiego życia” 6. Czy wiedza na temat Zagłady może pozwolić nam zrozumieć nie tylko mechanizmy różnego rodzaju społecznych wykluczeń, lecz także zagrożeń wynikających z instrumentalnej postawy człowieka w stosunku do przyrody? Pytanie to zyskuje na znaczeniu jeśli weźmie się pod uwagę wydarzające się współcześnie w różnych miejscach świata, związane ze zmianami klimatu katastrofy, takie jak susze, powodzie, cyklony, huragany, pożary lasów, a także topnienie lodowców, pustynnienie, wymieranie gatunków czy zaburzenia łańcucha pokarmowego.
6Kwestię tę podjął John K. Roth w artykule The World Around Us: What Have We Learned from the Holocaust?, który otwiera wydany w 2013 roku zbiór tekstów zatytułowany Holocaust and Nature. Roth zastanawia się w nim nad związkami między przemocą, jaką człowiek zadaje drugiemu człowiekowi, a jego stosunkiem do przyrody 7. Didier Pollefeyt, redaktor tomu, skomentował te rozważania w następujący sposób:
Chociaż Holokaust nie mieścił się w ludzkiej wyobraźni, wydarzyła się katastrofa. Niemożliwe stało się możliwe. Biorąc pod uwagę katastrofalne perspektywy związane z przyszłością systemu ekologicznego zwanego „ziemią”, również często myślimy, że niemożliwe nie jest możliwe. Relatywizujemy zagrożenia ekologiczne, pocieszając się, że sytuacja nie jest taka zła jak sądzimy, że sami nie dostrzegamy lub nie doświadczamy rozkładu natury, że przesadzamy. Natura jest tak samo narażona na zło i destrukcję jak nasze międzyludzkie relacje 8.
7Podobnie Eric Katz w artykule Nature’s Healing Power, the Holocaust and the Environmental Crisis zakłada, że istnieje związek między Zagładą a destrukcją środowiska:
Ludobójstwo i ekobójstwo mogą zostać połączone poprzez analizę pojęcia dominacji. Porównawcze studia tych dwóch rodzajów zła mogą poprowadzić nas w stronę rozwinięcia harmonijnych relacji zarówno ze światem naturalnym, jak i innymi istotami ludzkimi 9.
8Dlatego, zdaniem Jürgena Zimmerera, połączenie studiów nad Zagładą z rozważaniami na temat „przemocy środowiskowej” jest współcześnie istotnym wyzwaniem10. Diagnozy te nabierają znaczenia, jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że – jak przekonuje Timothy Snyder – aktualna sytuacja geopolityczna przypomina tę sprzed drugiej wojny światowej. „Zmiana klimatu – ostrzega autor Czarnej ziemi – jako problem lokalny może poskutkować lokalnymi konfliktami, natomiast jako kryzys globalny, może stworzyć zapotrzebowanie na globalne ofiary” 11.
9„Świat bez ludobójstwa – pisze Mark Levine – może rozwinąć się wtedy, gdy zasady równości, społecznej sprawiedliwości, środowiskowej stabilności – ktoś mógłby dodać także szczerej ludzkiej życzliwości – staną się «normą»” 12. Postulat ów koresponduje z tymi, które są współcześnie stawiane w obrębie etyki środowiskowej, zwłaszcza tej inspirowanej etyką cnót. Nie ma ona charakteru normatywnego, lecz przywiązuje wagę do wykształcenia w człowieku moralnej wrażliwości, która pozwoli mu reagować w konkretnych sytuacjach. Wśród tego rodzaju cnót Levine wymienia hart ducha, współczucie, zdziwienie, szacunek, odwagę i mądrość 13.
10Ciekawym przykładem splatania się pamięci o Zagładzie z dyskursem ekologicznym jest położony pod Oświęcimiem kompleks stawowy w Brzeszczach-Nazieleńcach. Obejmuje on kilkanaście zbiorników wodnych i zajmuje powierzchnię 160 hektarów. Na obszarze tym występują liczne gatunki ptaków oraz roślin, spośród których niektóre zagrożone są wyginięciem i podlegają ochronie. W czasie wojny teren ten znajdował się w obrębie strefy interesów obozu. W kwietniu 1942 roku w pobliskiej miejscowości Budy został utworzony podobóz, który w czerwcu – po ucieczce jednej z więźniarek – przekształcono w karną kompanię. Przebywało w niej około 400 kobiet, głównie Polek, ale również Żydówek z Francji i Słowacji, Rosjanek, Ukrainek, Jugosłowianek, Czeszek i Niemek, które doświadczając bicia i szykan, w ciężkich warunkach, zanurzone po pas w wodzie, pracowały przy osuszaniu stawów. Obecnie stawy w Brzeszczach podlegają jednak ochronie nie ze względu na wydarzenia, jakie się tu rozegrały, lecz z powodu ich wartości przyrodniczej.
11Na wystawie Multispecies Salon, w 2010 roku w Nowym Orleanie, Bryan Wilson zaprezentował pracę, którą zatytułował Pomnik dla przyszłości (Monument to the Future). Składała się ona z niewielkiego drewnianego, ozdobnego pudełka, wewnątrz którego artysta umieścił na zielonej wyściółce prostokątną płytkę wykonaną z ciemnego szkła o nieregularnej, pofałdowanej powierzchni z wyżłobionymi kraterami. Pomnik dla przyszłości upamiętnia coś, co będzie istnieć dopiero w przyszłości – świat po zimie nuklearnej, świat bez roślin ani zwierząt. Jednak, jak twierdzi artysta, kratery te mogą też przypominać tak zwaną szalkę Petriego, naczynie laboratoryjne w kształcie okrągłej podstawki służące do hodowli mikroorganizów. Nawet jeśli ludzie nie przetrwają nuklearnej katastrofy, przetrwają ją mikroby14. Praca Wilsona skłania zatem do tego, by wyobrazić sobie krajobraz po ludzkiej apokalipsie 15. Pomnik dla przyszłości pokazuje, że „świat bez nas” – by sparafrazować tytuł książki Alana Weismana 16– jest możliwy. Czy jeśli się weźmie pod uwagę kryzys ekologiczny, którego jesteśmy świadkami, studia nad Zagładą mogą pomóc nam uniknąć katastrofy, jaką a priori upamiętnia Pomnik dla przyszłości?
12Przyjęcie w badaniach nad Zagładą perspektywy ekologicznej może rodzić wątpliwości związane z kłopotliwym dziedzictwem „ekologii nazistowskiej”, łączącej się z omawianymi w pierwszym rozdziale wyobrażeniami natury w Trzeciej Rzeszy. Słowa Adolfa Hitlera: „W nowej Rzeszy nie będzie już miejsca na okrucieństwa wobec zwierząt” 17, sprawiły, że między 1933 a 1935 rokiem w nazistowskich Niemczech uchwalono trzy ustawy w sprawie ochrony przyrody (w tym ustawę o ochronie zwierząt oraz o ograniczeniu polowań). Zdaniem Luca Ferry’ego, zawarte w nich postulaty wyprzedzały te stawiane współcześnie przez przedstawicieli ekologii głębokiej. Tym, co łączy owe odmiany ekologii, jest ich zakorzenienie w mającym swe źródło w sentymentalizmie i romantyzmie postrzeganiu relacji między naturą i kulturą. W przeciwieństwie do myśli oświeceniowej, która jako cel ludzkiej egzystencji stawiała „wykorzenienie”, oddalenie się człowieka od stanu natury, sentymentalizm, a następnie romantyzm, rewaloryzował stan dzikości, dewaluując zarazem cywilizację. Jeśli klasycyzm, pod wpływem filozofii Kartezjusza, za prawdziwą naturę uznawał nie to, co dane w bezpośrednim, zmysłowym doświadczeniu, lecz to, do czego zyskujemy dostęp dzięki rozumowi – taka wizja natury przekształconej przez człowieka, sztucznej, „zgeometryzowanej”, znalazła wyraz w ogrodach francuskich – to sentymentalizm (a za nim romantyzm) utożsamiał naturę ze stanem dzikości, cenił ją nietkniętą ręką człowieka, niewinną, czystą, spontaniczną, czego przykładem jest głoszona przez Jana Jakuba Rousseau pochwała tzw. ludów pierwotnych. Ekologia nazistowska, podobnie jak popularna w Trzeciej Rzeszy wizja „ogrodu naturalnego”, przejęła z romantyzmu to wyobrażenie przyrody. Jak pisze Ferry: „Prawdziwą naturą, jaką trzeba za wszelką cenę chronić przed zgubnymi wpływami kultury, nie jest natura przekształcona przez sztukę i w ten sposób uczłowieczona, lecz natura dziewicza i dzika, ostatni świadek początku dziejów” 18. Novum nazistowskiego ustawodawstwa polegało na tym, że został w nim po raz pierwszy przyjęty nieantropocentryczny punkt widzenia: natura miała być chroniona ze względu na nią samą, a nie – jak to było w przypadku poprzednich ustaw zakazujących okrucieństwa wobec zwierząt – w celu ochrony ludzkiej wrażliwości. Ponadto po raz pierwszy ochronie miały podlegać nie tylko domowe, ale też dzikie zwierzęta. Postulaty te łączyły się z krytyką kolonializmu oraz wyzysku ludów postrzeganych jako pierwotne, bliższe naturze. Jak głosiła ustawa z 1934 roku: „Miłość do przyrody i jej tworów, tak samo jak przyjemność polowania w lasach i na polach, są głęboko zakorzenione w ludzie niemieckim” 19. Niepokojący mariaż ekologii i nazizmu prowadzi – zdaniem Ferry’ego – do konieczności postawienia pytania o to, czy miłość do natury nie pociąga za sobą nienawiści do ludzi.
13Przyjęta w tej książce perspektywa historii środowiskowej pozwala dostrzec kwestie dotychczas marginalizowane w studiach nad Zagładą, takie jak: wpływ warunków naturalnych na lokalizowanie i funkcjonowanie obozów śmierci, znaczenie praktyk memoratywnych dla środowiska czy związki między wyobrażeniami na temat przyrody a ludobójstwem. Otwarcie się studiów nad Zagładą na historię środowiskową otwiera pole do dalszych, szczegółowych badań, które pozwolą lepiej zrozumieć relacje między środowiskiem a Zagładą.
Notes de bas de page
1 B. Kiernan, Obrazy ludobójstwa. Przegląd historyczny, przeł. J. Burzyński, w: Historia w sztuce (History in Art) [katalog wystawy], red. M. A. Potocka, Kraków 2011, s. 86–121.
2 D. Zieler, The invention of ecocide. Agent Orange, Vietnam and the scientists who changed the way we think about the environment, Athens–London 2011.
3 E. Domańska, Humanistyka ekologiczna, „Teksty Drugie” 2013, nr 1–2, s. 13–32.
4 A. Milchman, A. Rosenberg, Eksperymenty w myśleniu o Holocauście. Auschwitz, nowoczesność i filozofia, przeł. L. Krowicki, J. Szacki, Warszawa 2003, s. 159.
5 Z. Bauman Nowoczesność i Zagłada, przeł. T. Kunz, Kraków 2009.
6 G. Agamben, Homo Sacer. Suwerenna władza i nagie życie, przeł. M. Salwa, Warszawa 2008.
7 J. K. Roth, The World Around Us: What Have We Learned from the Holocaust?, w: Holocaust and Nature, ed. D. Pollefeyt, Zürich 2013, s. 14–22.
8 D. Pollefeyt, In Response to John K. Roth, w: Holocaust and Nature…, dz. cyt., s. 23.
9 E. Katz, Nature’s Healaing Power, the Holocaust, and the Environmental Crisis, w: Judaism and Environmental Ethics. A Reader, ed. M. D. Yaffe, Landbam etc. 2001, s. 310. Jak zauważa Marta Tomczok, w latach osiemdziesiątych XX wieku również w polskiej prozie dotyczącej Zagłady można zaobserwować pojawienie się wątku zmian klimatycznych oraz degradacji środowiska. Zob. M. Tomczok, Klimat Zagłady (w perspektywie powieści Pawła Huellego, Tadeusza Konwickiego, Andrzeja Kuśniewicza i Piotra Szewca), „Teksty Drugie” 2017, nr 2.
10 J. Zimmerer, Climate change, enviromental violence and genocide, „The International Journal of Human Rights” 2014, vol. 18, no. 3, s. 265–280.
11 T. Snyder, Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeżenie, przeł. B. Pietrzyk, Kraków 2015, s. 418.
12 M. Levine, A dissenting voice: Part II, „Journal of Genocide Research” 2004, vol. 6, iss. 3, s. 440.
13 I. Thomspon, Landscape and environmental ethics, w: The Routledge Companion to Landscape Studies, ed. P. Howard, I. Thompson, E. Waterton, London, New York 2013, s. 457–458.
14 Anna Lowenhaupt Tsing śledzi w swych pracach losy gąbki sosnowej, grzyba, dla którego ludzkie katastrofy okazują się być życiodajne. Występuje on w miejscach, w których równowaga ekologiczna została zakłócona m.in. w Hiroszimie. Zob. A. L. Tsing (for the Matsutake Worlds Research Group), Blasted Landscapes (and the Gentle Arts of Mushroom Picking), w: The Multispecies Salon, ed. E. Kirskey, London 2014, s. 89.
15 E. Kirskey, N. Shapiro, M. Brodine, Hope in blasted landscapes, w: The Multispecies Salon…, dz. cyt.
16 A. Weisman, Świat bez nas, przeł. J. Mrzigod, Gliwice 2007.
17 Cyt. za: L. Ferry, Nowy ład ekologiczny. Drzewo, zwierzę i człowiek, przeł. H. Miś, A. Miś, Warszawa 1995, s. 92.
18 Tamże, s. 94.
19 Tamże, s. 103.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019