Rozdział 2. Polityka natury w muzeach-miejscach pamięci Zagłady (w Auschwitz-Birkenau i Bełżcu)
p. 96-143
Texte intégral
W tym rozdziale analizuję dwa miejsca pamięci związane z Zagładą Żydów: Auschwitz-Birkenau i Bełżec. Ich wybór nie jest przypadkowy: pierwsze stało się miejscem paradygmatycznym, metonimią Zagłady, miejscem, wokół którego ogniskuje się pamięć zbiorowa o tym wydarzeniu. To tu zachowały się bloki i baraki więźniów, ogrodzenie z kolczastego drutu, brama z napisem „Arbeit macht frei” i ruiny komór gazowych i krematoriów.
1W Bełżcu, w przeciwieństwie do Auschwitz, nie pozostały żadne ślady po Zagładzie. W 1943 roku Niemcy zlikwidowali tamtejszy obóz, w którym zamordowano około 500 000 Żydów. Baraki i komora gazowa zostały rozebrane, na całym terenie dla niepoznaki posadzono las, a miejsce to po wojnie popadło w zapomnienie.
2Jak wskazywał Pierre Nora, miejsca pamięci składają się z trzech wymiarów: materialnego, funkcjonalnego oraz symbolicznego 1. Spośród nich interesuje mnie przede wszystkim aspekt materialny. Chciałbym zatem dosłownie potraktować tytuł książki Giorgia Agambena i zastanowić się nad tym, co rzeczywiście „zostało z Auschwitz” 2. Bardziej niż „martwe pozostałości” interesują mnie „żywe przekształcenia” 3. Nawiązując do koncepcji „polityki natury” Brunona Latoura, analizuję transformacje, jakim podlegał krajobraz post-Zagładowych przestrzeni 4. Muzeum postrzegam jako sieć zarówno ludzkich, jak i nie-ludzkich czynników. Krajobraz miejsc, w których znajdowały się obozy śmierci wpływa na to, w jaki sposób są one pamiętane i przedstawiane we wspomnieniach. Nie jest on jedynie biernym tłem, na które są projektowane wyobrażenia zwiedzających. Swój udział w jego kształtowaniu mają zarówno ludzkie, jak i nie-ludzkie czynniki (np. rośliny, zwierzęta, mikroorganizmy, środki chwastobójcze). Jak pokazuję, elementem praktyk memoratywnych jest stosowanie silnych herbicydów, które mają na celu ograniczenie ekspansji przyrody. Nawiązując do Baumanowskiej metafory „kultury ogrodniczej”, zastanawiam się nad tym, w jakim stopniu działania te wpisują się w opisaną przez owego myśliciela w Nowoczesności i Zagładzie logikę nowoczesnej kultury.
Casus I: Auschwitz-Birkenau
3Zanim 27 stycznia 1945 roku obóz Auschwitz-Birkenau został wyzwolony przez Armię Czerwoną, Niemcy zdążyli wysadzić w powietrze jego krematoria i komory gazowe. Zacieranie śladów ludobójstwa rozpoczęło się już w drugiej połowie 1944 roku. W tym celu palono ludzkie szczątki, niszczono dokumenty, a tuż przed ewakuacją spalono również magazyny „Kanady”, w których przechowywano rzeczy zrabowane ofiarom. W styczniu w obozie pozostali już tylko więźniowie, którzy nie byli w stanie wziąć udziału w marszu na zachód. Jedno ze zdjęć wykonanych na terenie Birkenau zimą 1945, niedługo po wyzwoleniu obozu, przedstawia samotną kobietę stojącą na tle otwartych wagonów, z których wysypują się sterty ubrań. W tle można dostrzec słabo widoczną wieżę strażniczą. Miejsce to sprawia wrażenie, jakby czas nagle się w nim zatrzymał; jakby historia, która za chwilę miała się tu wydarzyć, została niespodziewanie przerwana 5.
4Po wyzwoleniu na terenie obozu zapanował chaos. Wszędzie dookoła leżały zwłoki i stosy ludzkich prochów 6. Początkowo obóz znalazł się pod zarządem Rosjan. W pierwszej kolejności został zorganizowany szpital dla ocalałych więźniów, który funkcjonował do końca września. Próbą zaprowadzenia ładu był zbiorowy pogrzeb więźniów, których ciała znaleziono w obozie. Odbył się on 28 lutego 1945 roku. Ciała więźniów zostały pochowane w zbiorowych mogiłach znajdujących się nieopodal obozu macierzystego. W pogrzebie uczestniczyła kompania radzieckiego wojska, lokalne władze, miejscowa ludność, a także grupa więźniów. Wydarzenie miało charakter zbiorowego performansu. Kondukt żałobny z księżmi na czele wyruszył z Brzezinki, towarzyszyła mu orkiestra, więźniowie ubrani byli w pasiaki, miejscowe dziewczyny miały na sobie ludowe stroje 7. Niedługo po wyzwoleniu pracę na terenie obozu rozpoczęły sowiecka i polska komisja zajmujące się dokumentowaniem śladów zbrodni, inwentaryzacją pozostawionego mienia oraz zbieraniem świadectw byłych więźniów. Zostały również podjęte pierwsze próby ustalenia liczby ofiar. Szacowano wówczas, że w obozie zginęło od 4 do 5 milionów ludzi. Równocześnie sowieci rozbierali i wywozili na sprzedaż część baraków Brzezinki. Ponadto od kwietnia w obozie macierzystym przebywali jeńcy niemieccy oraz volksdeutsche 8.
5W listopadzie 1945 roku kontrolę nad obozem przejęły polskie władze. Zgodnie z decyzją Rządu Tymczasowego jego teren znalazł się pod kuratelą Ministerstwa Kultury i Sztuki, odpowiedzialnego za uporządkowanie i zabezpieczanie terenu, a także organizację muzeum. Mimo to kontynuowano rozbiórkę baraków, a elementy nadające się do ponownego użytku (głównie materiały budowlane takie jak cegły, drewno, drut i szyny kolejowe) wywożono 9. Ponadto, obóz w Birkenau był przekopywany przez „poszukiwaczy skarbów”, którzy liczyli na znalezienie ukrytych przez więźniów pod ziemią kosztowności 10. Oficjalne otwarcie muzeum nastąpiło 27 czerwca 1947 roku, w siódmą rocznicę przybycia do Auschwitz pierwszego transportu polskich więźniów politycznych. Z tej okazji zostały otwarte wystawy przedstawiające historię i warunki życia w obozie, na których eksponowano też zrabowane ofiarom rzeczy. Pracownikami muzeum byli często jego byli polscy więźniowie 11. To oni zaangażowali się w oprowadzanie zwiedzających, co nie pozostawało bez wpływu na kształt zbiorowej pamięci o Zagładzie, której „społeczne ramy” dopiero się formowały 12. W tym czasie ukazywały się pierwsze świadectwa obozowe, reportaże oraz organizowano uroczystości upamiętniające ofiary 13. Mimo że w pierwszych latach po wojnie wspomniane ramy nie były jeszcze ustalone, Oświęcim zaczął być postrzegany przede wszystkim z perspektywy przeżyć jego polskich więźniów, natomiast pamięć o Zagładzie Żydów znajdowała się na dalszym planie. Pierwsze uroczystości – ani zorganizowany w 1945 roku zbiorowy pogrzeb, ani otwarcie muzeum – nie akcentowały żydowskiego pochodzenia ofiar. Świadczyć o tym może na przykład ogólnikowy tytuł wystawy otwartej w bloku 4: „Zagłada milionów”. Głównymi punktami na trasie zwiedzania muzeum były brama z napisem „Arbeit macht frei” oraz blok 11 ze Ścianą Śmierci, który z polskiego punktu widzenia miał szczególne znaczenie. W kształtowaniu polskiej pamięci ważną rolę odgrywał również mit „Oświęcimia walczącego”, do którego powstania przyczynili się polscy więźniowie prowadzący w obozie działalność konspiracyjną – narracja, jaką prowadzili pracownicy muzeum, została uwikłana w zimnowojenną politykę. Historię Auschwitz-Birkenau wpisano w długą tradycję oporu Polaków przeciw Niemcom, a historia męczeństwa została zastąpiona historią walki i oporu 14.
6Uprawiana po drugiej wojnie światowej polityka pamięci nie pozostawała bez wpływu na to, w jaki sposób waloryzowano poobozowy krajobraz. Ponieważ praktyki upamiętniające ogniskowały się przede wszystkim wokół obozu macierzystego, tereny obozu w Brzezince powoli zaczęły popadać w ruinę. Nie oznacza to, że nie były one zdwiedzane. W Birkenau pokazywano między innymi baraki, ruiny krematorium i doły spaleniskowe. Z punktu widzenia Żydów to właśnie te miejsca miały szczególne znaczenie. Świadectwem dokonującego się tu ogólnego rozkładu może być opublikowany w 1947 roku artykuł Śmierć Birkenau. Jego autorka pisze:
W samym Birkenau przekonałam się, że… nie ma tam właściwie nic do pokazania [podkreślenie – J. M.]. Znikło całe miasto, a pozostawiony dawny obóz kobiecy jest kompletną ruiną, o którą nikt się nie troszczy. Kobiecy obóz był tylko niewielką cząstką Birkenau, ale gdybyż go przynajmniej zachować w dawnej postaci. Ale doprawdy trudno jest dziś – zaledwie po dwóch latach – poznać i odnaleźć ślady prawdziwego obozu. Pochylone ściany baraków, zawalone dachy, chwasty rosnące wewnątrz baraków i gęsty kobierzec rumianków, rosnący dosłownie na każdym kawałeczku ziemi między barakami – to Birkenau dzisiejsze. Za dwa lata najdalej Birkenau zniknie zupełnie. Zostanie chyba tylko… rumianek. No i chwasty. – Tych jest sporo 15.
7Z perspektywy czasu tak opisuje ten stan rzeczy Barbara Zając:
Wysokie na ponad metr chwasty uniemożliwiały poruszanie się po terenie. Niesione z wiatrem nasiona drzew i krzewów kiełkowały na podmokłych terenach Birkenau, tworząc nowe zadrzewienia i zmieniając krajobraz. Korzenie krzewów wyrosłych na krematoriach kruszyły cegłę, beton, a zamierające resztki roślinne przekształcały się w humus, który jak płaszcz okrywał wszystko. Odwieczne prawa przyrody sprawiały, że teren Muzeum stawał się coraz bardziej zielony i niedostępny dla zwiedzających 16.
8Rujnacja obozu w Birkenau, jego porzucenie i przekształcenie w miejsce porośnięte bujną roślinnością miały różne przyczyny. Część baraków została celowo rozebrana najpierw przez sowietów, a następnie przez polskie władze. Ważną rolę odgrywała tu różnica w postrzeganiu tego miejsca przez społeczność polską i żydowską 17. O upamiętnienie Birkenau zabiegał Centralny Komitet Żydów Polskich, z którego inicjatywy przy ruinach jednego z krematoriów odsłonięto w 1948 roku pomnik z napisem o treści „Pamięci milionów Żydów, męczenników i bojowników, zgładzonych w obozie Oświęcim-Brzezinka przez hitlerowskich ludobójców 1940–1945”, wyrytym w językach polskim, hebrajskim i jidysz18. Do procesu destrukcji obozu przyczyniały się także czynniki środowiskowe: podmokły teren oraz wilgoć nie sprzyjały zachowaniu obozowej tkanki. Obszar ten był również często zalewany przez wody Soły i Wisły. Ponadto w dołach spaleniskowych wciąż trwał proces rozkładu ciał. Niektórzy odwiedzający zwracali nawet uwagę na unoszący się na terenie obozu zapach spalenizny 19.
9Mimo że plany wzniesienia na terenie Birkenau pomnika snuto już od 1946 roku 20, ich realizację rozpoczęto dopiero w połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia. W 1957 roku został ogłoszony Międzynarodowy Konkurs na Pomnik Ofiar Oświęcimskich w Brzezince. Według założeń, pomnik miał stanąć w pobliżu ruin krematoriów II i III. Na skutek konfliktu co do jego formy, ostatecznie został on wybudowany dopiero dziesięć lat później 21. Jego główną część stanowi pionowy obelisk, uzupełniony o kamienne elementy o nieregularnych kształtach, mogących się kojarzyć ze zdeformowanymi ludzkimi ciałami 22. Teren dookoła pomnika wyłożono kostką brukową, a na ziemi umieszczono rząd tablic upamiętniających z wyrytym napisem w różnych językach: „Niechaj na wieki będzie krzykiem rozpaczy i przestrogą dla ludzkości to miejsce, w którym hitlerowcy wymordowali około półtora miliona mężczyzn, kobiet i dzieci, głównie Żydów z różnych krajów Europy”.
10Zdaniem Piotra Piotrowskiego, ów wertykalny obelisk można odczytywać jako wyraz herozimu. Nie jest on wolny od patosu, jest też konwencjonalny 23. W latach osiemdziesiątych z tyłu pomnika posadzono 1300 drzew, które miały oddzielać widok obozu od znajdującego się w tle wiejskiego pejzażu 24. Napięcie to widoczne jest do dziś. Im bardziej oddalamy się od muzeum, tym krajobraz nabiera bardziej sielankowego charakteru [il. 18].
11Upamiętnienie ogromnego obszaru, jaki zajmował obóz, stanowiło wydarzenie bez precedensu, a powstanie muzeum od samego początku budziło wiele kontrowersji. W 1948 roku na łamach „Odrodzenia” ukazał się krytyczny artykuł Jerzego Putramenta Notatki o Oświęcimiu. Autor przestrzegał w nim przed urządzeniem w Oświęcimiu muzeum w stylu Grand Guignol, do którego turyści przyjeżdżaliby pociągami imitującymi te, jakimi przywożono ofiary 25. Z kolei Kazimierz Koźniewski w tekście zatytułowanym Drażliwy problem zarzucał muzeum, że nie oddaje ono „istoty systemu obozowego”. Jego zdaniem, „atmosfery historycznej” nie da się zachować w przestrzeni muzeum. Zadbane alejki, wypielęgnowane trawniki i grządki z kwiatami, jakie zobaczył w Auschwitz, neutralizują w jego opinii grozę tego miejsca. Według Koźniewskiego to brudne, opuszczone, popadające w ruinę baraki Birkenau lepiej świadczą o przeszłości. Rozważania te prowadzą autora do zaskakującego wniosku, że w przyszłości tereny obozu należy „zburzyć i zaorać” 26.
Il. 18. Wieś w pobliżu obozu w Birkenau, fot. Jacek Małczyński

12Jednym z głównych problemów związanych z upamiętnieniem tego, co rozegrało się w Auschwitz, było ustalenie granic muzeum. W maju 1946 roku zakładano, że będzie ono obejmować zarówno obszar obozów w Auschwitz i Birkenau, jak również okoliczne wsie Brzezinka, Harmęże, Pławy i Rajsko, w których znajdowały się podobozy (łącznie 1720 hektarów). Z planów tych jednak zaczęto się stopniowo wycofywać. W październiku 1947 roku brano pod uwagę już tylko 450 hektarów, natomiast w 1952 roku zakładany obszar muzeum zmniejszył się do 235 hektarów 27. Kwestii tej nie regulowała wydana na początku lipca 1947 roku „Ustawa o upamiętnieniu męczeństwa Narodu Polskiego i innych Narodów”, stanowiąca podstawę prawną dla działalności muzeum. W jej świetle muzeum stawało się własnością Skarbu Państwa, nie określono jednak dokładnie jego granic. W tym czasie mieszkańcy, którzy zostali podczas wojny wysiedleni z pobliskich wsi, powracali do swych dawnych miejsc zamieszkania. Jak relacjonował na łamach „Życia Literackiego” w 1955 roku Tadeusz Hołuj:
Krowy chłopskie, pasące się przy ruinach krematoriów to wprawdzie obrazek sielankowy, ale sytuacja na tym odcinku nie jest bynajmniej sielankowa. […] Tuż obok tkwią w ziemi nędzne lepianki szałasy, w których mieszkają ludzie oczekujący na uregulowanie sprawy wywłaszczenia terenu 28.
13Granice muzeum zostały ostatecznie wyznaczone w 1957 roku i objęły teren obozów Auschwitz I oraz Birkenau (191 hektarów). Poza obszarem upamiętnienia znalazła się między innymi rampa żydowska (Judenrampe), na której w latach 1942–1944 przyjmowano transporty Żydów, oraz znajdujące się w jej pobliżu „ziemniaczarki” – niewielkie budynki pełniące w czasie wojny funkcję magazynów na warzywa 29. Tereny byłego obozu Auschwitz III w Monowicach oraz podobozów zostały zwrócone dawnym właścicielom. W cieplarniach w Rajsku, gdzie Niemcy prowadzili eksperymentalną uprawę roślin, po wojnie rozpoczęło działalność państwowe gospodarstwo. W miejscach tych do dziś można oglądać budynki pozostałe po funkcjonowaniu obozu. W granicach muzeum znalazł się ogród komendanta Hössa, jest on jednak niedostępny dla zwiedzających. Mimo że po ustaleniu granic muzeum mieszkańcom okolicznych wsi zaczęto wypłacać odszkodowania, ich konflikt z władzami obiektu nie ustawał. Dotyczył on między innymi odcinka BIII w Birkenau (tzw. „Meksyku”), który przed wojną był wykorzystywany jako pastwisko gromadzkie.
14Kiedy uregulowana została kwestia granic samego muzeum, kontrowersje zaczęło budzić wyznaczenie wokół niego tak zwanej „strefy ochronnej”, która ograniczała zabudowę we wsiach Brzezinka i Pławy. Władze obiektu uzasadniały to względami historycznymi (starano się zachować wygląd okolicy z czasów funkcjonowania obozu), socjalnymi (uznano, że bezpośrednie sąsiedztwo obozu-muzeum może mieć negatywny wpływ na miejscową ludność) oraz wizualnymi (nowe budynki zakłócałyby widok obozu) 30. W 1962 roku została wydana decyzja, która określała granice tej strefy dla Brzezinki oraz zawierała szereg wytycznych, zgodnie z którymi tereny położone dookoła obozu miały zachować rolniczy charakter, dalsza zabudowa miała być ograniczona, a od strony wschodniej, południowej i zachodniej rozciągać się miała otwarta przestrzeń 31. Strefę ochronną dla obozu macierzystego wyznaczono w latach 1977–1979. Objęła ona obszar w promieniu 500 metrów od obozu Auschwitz I oraz 1 kilometra od obozu w Birkenau. Ze strefy tej miały zostać usunięte zakłady przemysłowe, ograniczono również możliwość stawiania nowych budynków. Zabudowa pochodząca sprzed lub z czasów drugiej wojny miała być zachowana. „Naturalną” granicę owej strefy miał stanowić pas zieleni 32. W tym kształcie muzeum zostało w 1979 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Zgodnie z wytycznymi tej organizacji, w sąsiedztwie muzeum wyznaczono strefy ciszy oraz widokową.
15Mimo ustalenia granic muzeum i strefy ochronnej, do lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku nie podejmowano w tym zakresie poważniejszych działań. Granice strefy zacierały się z jednej strony ze względu na intensywny rozwój miasta, z drugiej zaś z powodu rozbudowy wsi Brzezinka i Pławy. Zdarzało się również, że przebiegała ona przez gospodarstwo. Aby uregulować tę kwestię, władze muzeum nawiązały współpracę z Wydziałem Architektury Politechniki Śląskiej w celu opracowania studium krajobrazowego okolicznych terenów, a także zlokalizowania w obrębie strefy miejsc i obiektów historycznych związanych z obozem (na przykład miejsc kaźni). Zgodnie z przyjętą metodologią, granice strefy miały zostać wyznaczone nie na podstawie pomiaru odległości od muzeum, lecz według kryterium widokowego. Badania objęły łącznie obszar ponad 1000 hektarów. W związku z protestami mieszkańców Brzezinki, którzy obawiali się zmiany granic strefy 33, w pierwszej kolejności, w latach 1992–1995, przeprowadzono badania wokół obozu macierzystego (400 hektarów). W sumie wykonano 2500 zdjęć panoramicznych w 288 ujęciach, a także nagrano ponad 18 godzin filmu w 242 ujęciach. Zebrany materiał posłużył do zlokalizowania tak zwanych „obiektów krańcowych”, które miały stanowić punkty graniczne strefy 34. Efektem tych badań było opracowanie przez Jadwigę i Marka Raweckich Studium Zagospodarowania Przestrzennego Strefy Krajobrazowej Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, zawierającego wytyczne dotyczące zarządzania strefą. Postulowano w nim korektę jej granic oraz wyodrębnienie „enklaw” w miejscach ważnych z punktu widzenia historii obozu. Zalecano, by otaczająca je zabudowa była utrzymana w stonowanej kolorystyce, tak, by nie zaburzała uwagi zwiedzających. Przyjęte rozwiązania stanowiły kompromis między interesami muzeum i mieszkańców okolicy. Studium to stanowiło podstawę wdrażanego od 1996 roku „Programu Oświęcimskiego”. Równocześnie, w 1992 roku, prowadzono badania dendrologiczne obejmujące obszar 1100 hektarów w Oświęcimiu, Brzezince, Pławach oraz Harmężach, w wyniku których wyróżniono 85 jednostek krajobrazowych. W 1993 roku sporządzono również dokumentację hydrologiczną Soły oraz opracowanie geologiczne terenu 35.
16Badania na terenie Brzezinki podjęto ponownie w 1996 roku, po konsultacjach z mieszkańcami wsi. Podobnie jak w przypadku obozu macierzystego, wykonano inwentaryzację istniejącej zabudowy ze wskazaniem obiektów mających wartość historyczną: miejsc związanych z funkcjonowaniem obozu, miejsc zbrodni, grzebania zwłok i prochów ofiar. Opracowana została geologiczna dokumentacja terenu. Wzięto również pod uwagę plany utworzenia w obrębie strefy Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego „Stare Wiślisko”, który miał podlegać ochronie ze względu na walory przyrodnicze.
17Pierwszy kompleksowy plan prac konserwatorskich na terenie muzeum Auschwitz-Birkenau powstał w 1957 roku. Zawierał on również regulacje dotyczące zarządzania przyrodą:
Należy wytrzebić wszystkie chwasty i drzewa, których tutaj nie było – jednym słowem ma tutaj panować surowy porządek… Muzeum nie może zgodzić się na przekształcenie terenów byłego obozu w Brzezince w park-cmentarzysko. W obozie w Brzezince nie było trawy ani kwiatów, ziemia była udeptana stopami milionów ludzi. W okresie słoty było tu głębokie błoto – w lecie unosiły się tumany piasku, w obozie było szaro, pusto i surowo i takim musi ten teren pozostawać 36.
18Ponieważ niekontrolowany rozrost roślinności zagrażał zachowaniu śladów obozu, zaczęto podejmować działania mające na celu zahamowanie jej ekspansji na terenie muzeum. Początkowo odchwaszczanie było przeprowadzane sporadycznie, na niewielką skalę i brały w nim udział grupy młodzieży z Polski i Niemiec oraz wojsko. Działania te nie miały regularnego charakteru, przez co nie przynosiły oczekiwanych rezultatów. Paradoksalnie, do ograniczenia ekspansji zieleni przyczyniali się miejscowi rolnicy, którzy w ramach rekompensaty uzyskali zgodę na wypas bydła na odcinku B III zwanym „Meksykiem”. Zaprzestano tego pod koniec lat osiemdziesiątych. O tym, że podobne praktyki odbywały się również w innych miejscach, świadczy do dziś tablica umieszczona w lesie w Birkenau, zakazująca wypasu bydła na tym terenie pod karą grzywny.
19Od 1980 roku znaczącą rolę w porządkowaniu okolicznego krajobrazu odgrywają uczniowie Technikum Leśnego w Brynku, którzy odbywają w muzeum praktyki zawodowe37. Do ich zadań należało między innymi usuwanie samosiejek oraz wycięcie w pobliżu ruin krematorium nr 2 w Birkenau zamierających topoli włoskich i posadzenie na ich miejsce nowych drzew. Uczniowie brali także udział w obsadzeniu terenu położonego za Pomnikiem Ofiar Faszyzmu.
20Od 1993 roku za utrzymanie zieleni na tym terenie odpowiada zatrudniony przez muzeum specjalista do spraw konserwacji zieleni. Muzeum korzysta również z usług firm zewnętrznych. Aktualnie „konserwacja” przyrody na terenie byłego obozu Auschwitz-Birkenau obejmuje trzy zadania: pielęgnację powierzchni trawiastych, pielęgnację drzewostanu i odchwaszczanie herbicydowe. Pierwsze polega na mechanicznym koszeniu trawy oraz usuwaniu chwastów i samosiejek (drzew i krzewów) w celu odsłonięcia i wyeksponowania śladów obozu. Początkowo skoszoną trawę przekazywano miejscowym rolnikom, którzy wykorzystywali ją jako kompost. Obecnie koszenie wykonywane jest częściej, co sprawia, że trawa nie jest wysoka i nie wymaga wywożenia, lecz rozkłada się lub jest roznoszona przez wiatr. Koszenie wykonuje się na całej powierzchni trawiastej muzeum (około 120 hektarów).
21Pielęgnacja drzew uzależniona jest od ich statusu historycznego. W 1963 roku drzewa rosnące na terenie byłego obozu przestały być własnością Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego i przeszły pod nadzór muzeum. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych przeprowadzono inwentaryzację oraz przygotowano zalecenia dotyczące poprawy ich kondycji. Poczyniono założenie, że wszelkie działania w tym zakresie powinny przyjąć za model stan z 1945 roku 38. Drzewa, którym nadaje się wartość historyczną i określa mianem „niemych świadków”, podlegają szczególnej ochronie. Wśród nich wyróżnia się dwie kategorie. Do pierwszej należą drzewa rosnące na terenie obozu lub w jego okolicy przed wojną. Są to topole czarne (rosnące między innymi przy krematorium nr 1), brzozy posadzone wzdłuż obozowych alei, dwa dęby rosnące w pobliżu obozowej kuchni oraz dwa kasztanowce. Do drugiej kategorii należą drzewa posadzone w czasie funkcjonowania obozu. Specjalne komando ogrodnicze (Lagergärtner) było odpowiedzialne za obsadzanie obozowych ulic topolami włoskimi (ponad 90 sztuk) i brzozami, utrzymanie żywopłotu oraz pielęgnację rabat kwiatowych i usytuowanych przed blokami trawników [il. 19].
Il. 19. Szpaler topoli na terenie obozu macierzystego Auschwitz I, fot. Jacek Małczyński

Il. 20. Drzewo owocowe na terenie Birkenau, fot. Jacek Małczyński

22W Birkenau wartość historyczną przypisuje się przede wszystkim rosnącym w lesie w pobliżu krematoriów nr 4 i 5 sosnom, które wykorzystywano jako naturalną zasłonę zbrodni. Drzewa te widać na fotografiach wykonanych przez anonimowego członka Sonderkommando w sierpniu 1944 roku 39. Wartość historyczną mają również topole i jarzębiny posadzone jesienią 1944 roku w pobliżu krematoriów numer 2 i 3 oraz drzewa owocowe (grusze, jabłonie, wiśnie) pozostałe po rozebranych gospodarstwach rolnych [il. 20]. Jak wspominał Pery Broad, członek obozowego SS:
W pewnej odległości od gwałtownie rozrastającego się obozu w Brzezince stały w ładnej okolicy dwa, oddzielone od siebie laskiem, miłe i schludnie wyglądające domki chłopskie. Otynkowane były na oślepiającą biel, pokryte miłymi słomianymi strzechami i otoczone drzewkami owocowymi jakich tu dużo. Takie było pierwsze, powierzchowne wrażenie. Nikt nie uważałby za możliwy fakt, że w tych niepozornych domkach wymordowano tylu ludzi, że odpowiada to liczbie mieszkańców dużego miasta 40.
23Jednym z głównych problemów związanych z ochroną drzewostanu było obumieranie topoli włoskich, które zaczęło się w latach osiemdziesiątych. Początkowo władze muzeum nakazywały wycinanie umierających drzew i hodowanie z ich pędów sadzonek, którymi następnie uzupełniano szpaler. W 1993 roku zmieniono strategię i postanowiono, że nowe nasadzenia nie będą kontynuowane, a obumierającym drzewom będzie się przycinać gałęzie i konserwować pnie, aby przedłużyć im życie. Problemów nastręczało również utrzymanie lasu sosnowego w Brzezince, który na skutek zanieczyszczenia środowiska utracił swój pierwotny charakter, co sprawiło, że sosny zaczęły ustępować miejsca brzozom. Roznoszenie nasion przez wiatr powodowało, że brzoza szybko rozrastała się również na pozostałym obszarze obozu 41. W 1994 roku została wykonana ekspertyza dendrologiczna stanowiąca podstawę dalszych działań polegających przede wszystkim na konserwacji drzew uznawanych za ważne z punktu widzenia historii obozu. W 2002 roku rozpoczęto porządkowanie lasu w Birkenau. Usunięto rosnące na jego skraju samosiejki, a ścianę lasu odsunięto od ruin krematoriów nr 4 i 5 42.
24Odchwaszczanie przy użyciu herbicydów odbywa się na terenie muzeum regularnie od 1994 roku. Zmieniał się jedynie objęty nim obszar. Początkowo wykonywano je w pasach pomiędzy ogrodzeniem z drutu kolczastego, w okolicy ruin krematoriów, rampy kolejowej oraz pomnika w Birkenau. Później zostały nim objęte obozowe ulice oraz miejsca po barakach. W 2005 roku herbicydy stosowane były na obszarze liczącym 25 hektarów. Do tego celu używano produkowanego przez koncern Monsanto środka „Roundup”, który jest herbicydem nieselektywnym, to znaczy zwalczającym wszystkie rośliny zielne występujące na danym obszarze 43.
Casus II: Bełżec
25Obóz śmierci w Bełżcu został założony na lesistym Wzgórzu Kozielsk i zajmował powierzchnię ponad 7 hektarów 44. Jego budowa rozpoczęła się w 1941 roku, w związku z przygotowaniami do realizacji akcji „Reinhardt”, mającej na celu Zagładę Żydów z Generalnego Gubernatorstwa. Za lokalizacją obozu w tym miejscu przemawiało jego dobre położenie komunikacyjne – przez Bełżec przebiegała linia kolejowa łącząca Lublin ze Lwowem. Ponadto obóz założono w lesie, który stanowił naturalną zasłonę zbrodni. Aby go ukryć, w ogrodzenie z drutu kolczastego dodatkowo powplatano gałęzie drzew. Jak wspomina Rudolf Reder, jeden z nielicznych ocalałych więźniów obozu:
[Teren] Położony był wśród młodego sosnowego lasu. Zalesienie było gęste i ażeby jeszcze zmniejszyć przedostawanie się światła, przywiązywano do drzew inne drzewa i w ten sposób podwojono gęstość zalesienia ponad miejscem, gdzie były komory. Za nimi piaszczysta droga, którą wlokło się trupy. Niemcy rozpięli nad nią dach, zrobiony z gładkiego drutu, nad którym rozłożono zieleń 45.
26Obóz składał się z dwóch części. W pierwszej znajdowały się rampa kolejowa, wartownia, baraki wachmanów, fryzjernia, stacja dentystyczna i magazyn. W drugiej części mieściły się rozbieralnia, komory gazowe, baraki Sonderkommando oraz „Lazaret”, w którym rozstrzeliwano osoby chore, starsze i dzieci. Do obozu należał również budynek lokomotywowni, wykorzystywany jako magazyn rzeczy zrabowanych ofiarom. W pobliżu znajdowały się również kwatery dla SS-manów.
27Pierwszy transport Żydów przybył do Bełżca w połowie marca 1942 roku. Początkowo Zagłada odbywała się w drewnianym budynku mieszczącym trzy komory gazowe. W czerwcu powstały nowe, większe, betonowe komory. Transporty przybywały z przerwami do grudnia. W okresie tym w obozie zgładzono – jak się szacuje – około 500 000 Żydów z terenów Generalnego Gubernatorstwa, a także z Czech, Niemiec i Słowacji46.
28W 1943 roku rozpoczęła się likwidacja obozu oraz zacieranie śladów zbrodni. Przystąpiono wówczas do rozkopywania masowych grobów i palenia zwłok ofiar, rozebrano pozostałe zabudowania, a na całym terenie dla niepoznaki posadzono las. W czerwcu obóz został całkowicie zlikwidowany. Jednym z powodów tej decyzji mógł być brak miejsca na kolejne masowe groby 47– teren ten nie był w stanie pomieścić większej ilości ciał. Wzgórze Kozielsk, na którym znajdował się obóz, zakończone było skarpą, przez co niemożliwa była jego dalsza rozbudowa. W tym samym czasie głównym ośrodkiem Zagłady stało się Auschwitz-Birkenau. Po opuszczeniu Bełżca przez załogę SS, okoliczna ludność rozpoczęła rozkopywanie terenu w poszukiwania skarbów 48. W związku z tym, aby „chronić” były obóz i nie dopuścić do tego, by zostały odkryte dowody zbrodni, Niemcy postanowili założyć tu pilnowane przez volksdeutscha gospodarstwo. Funkcjonowało ono do momentu nadejścia Armii Czerwonej. Po zakończeniu wojny mieszkańcy ponownie przystąpili do penetrowania terenu.
29Pierwszy znany opis krajobrazu poobozowego pochodzi z relacji Redera. W lipcu 1944 roku udał się on do Bełżca, by zobaczyć teren dawnego obozu:
Zapragnąłem zobaczyć to miejsce, gdzie zaduszono dwa i pół miliona ludzi, którzy pragnęli żyć. […] Kiedy produkcję „sztucznego nawozu” z milionów ludzkich kości ukończono, zasypano rozdarte groby, porządnie i starannie wyrównano powierzchnię przekrwawionej ziemi. Zbrodniczy potwór niemiecki milionowy grób żydowskiej kaźni w Bełżcu pokrył soczystą zielenią. […] Poszedłem znaną mi drogą „bocznego toru”. Nie było go już. Pole poprowadziło mnie pod żywy, sosnowy pachnący las. Było tam teraz bardzo cicho. W pośrodku lasu była wielka, jasna polana 49.
30Użyte przez Redera określenie „sztuczny nawóz” można traktować dosłownie. W świetle jednej z relacji, po zakończeniu wojny ziemia pochodząca z terenu byłego obozu rzeczywiście była wykorzystywana jako nawóz: „Popiół chłopi wozili na miejscowe dworskie grunty, rozsypywali go po polu, co według właściciela majątku miało użyźnić ziemię i dać większe plony”50. Na miejscu dawnego obozu wyrósł opisany przez Redera „żywy, sosnowy, pachnący las”, w którym panuje cisza.
31Autorem kolejnego opisu tego miejsca jest Eugeniusz Szrojt, który znalazł się w Bełżcu w 1945 roku związku z dochodzeniem prowadzonym przez Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce:
Po lewej stronie toru kolejowego rozciąga się teren piaszczystych wydm, porośniętych lasem sosnowym. Karłowate sosny i sypki żółty piach, wśród którego gdzieniegdzie przezierają kępy zielonej trawy, stanowią nużący krajobraz terenu. W czasie oględzin ustalono, że przestrzeń przylegająca do bocznicy, nosi ślady wyciętego lasu. Na tej przestrzeni rozrzucone były w czasie oględzin rozmaite przedmioty codziennego użytku, jak blaszane garnki, manierki, szkło, strzępy ubrań, resztki obuwia, ponadto kawałki cegieł i betonu. […] W części północno-wschodniej terenu komisja sądowo-śledcza znalazła kości ludzkie, czaszki, piszczele, kręgi i żebra, szczęki, kauczukowe protezy zębne, gwiazdę sjońską, zniszczone żydowskie książki do modlitwy. 51
32Mimo że teksty Redera i Szrojta dzieli niewielka odległość czasowa, opisane w nich krajobrazy zasadniczo się od siebie różnią. W świetle licznych relacji miejscowej ludności rozkopywanie terenu obozu w pierwszych latach po wojnie było zjawiskiem powszechnym i trwało aż do lat pięćdziesiątych. Nasuwa się zatem pytanie, czy Reder w trakcie swej wizyty w Bełżcu nie zauważył, że teren obozu jest rozkopywany – lub w tym czasie nie był on jeszcze rozkopywany – czy też rodzaj (auto)cenzury nakazał mu pominąć ten fakt. A jeśli tak, to czy autor nie opisał tego, co rzeczywiście zobaczył 52?
33Po wojnie krajobraz obozowy, którego nieodłącznym elementem były komory gazowe i stosy trupów, został zastąpiony przez krajobraz poobozowy, składający się z porozrzucanych po całym terenie przedmiotów oraz części ludzkiego ciała. W latach pięćdziesiątych „stan rzeczy” na obszarze byłego obozu zaczął się normalizować. W tym czasie w miejscu tym funkcjonowała składnica drewna. Po jej zamknięciu teren został uporządkowany i ogrodzony. Wybudowano leśniczówkę, a mieszkający w niej leśniczy mieli dbać o porządek w owym miejscu. Pierwszy pomnik został wzniesiony i uroczyście odsłonięty w 1963 roku 53. Autorami projektu byli Jarosław Olejnicki i Stanisław Strzyżyński. Upamiętnienie miało charakter przestrzenny i obejmowało znaczną część dawnego obozu. Jego głównym elementem był pomnik w kształcie graniastosłupa, pod którym znajdowały się szczątki ofiar. Z przodu została umieszczona rzeźba przedstawiająca dwa splecione ze sobą szkielety, które miały symbolizować z jednej strony cierpienie, z drugiej – solidarność ofiar. W ten sposób kości, które nie tak dawno były porozrzucane po terenie obozu, zostały zastąpione rzeźbiarską reprezentacją. Na pomniku widniał napis: „Pamięci ofiar hitlerowskiego terroru zamordowanych w latach 1942–1943”. Ponadto wyznaczone zostały ścieżki prowadzące do czterech pylonów wskazujących miejsca, w których – jak sądzono – znajdują się masowe groby. Wzdłuż ścieżek ustawiono szereg betonowych zniczy. Przed wejściem na teren upamiętnienia umieszczono tablicę z opisem historii i rysunkiem planu obozu. W uroczystości odsłonięcia pomnika uczestniczyły tłumy okolicznych mieszkańców, a także przedstawiciele władzy, reprezentacja Wojska Polskiego, byli więźniowie obozów koncentracyjnych oraz członkowie Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Wydarzenie to było uwikłane w bieżącą politykę: w wygłoszonej z tej okazji przemowie nie ukrywano tego, że większość zamordowanych w obozie ofiar stanowili Żydzi, Zagładę postrzegano jednak jako wstęp do eksterminacji kolejnych narodów, między innymi Polaków. Atakowano również władze Niemieckiej Republiki Federalnej za to, że nie ukarały zbrodniarzy. Od tej pory uroczystości patriotyczne na terenie byłego obozu odbywały się co roku. Miejsce to, zwłaszcza latem, odwiedzane było również przez grupy turystów.
34Kolejny opis poobozowego krajobrazu pochodzi z roku 1983. Na łamach „Życia Literackiego” ukazał się wówczas artykuł Piotra Lisiewicza zatytułowany W Bełżcu zrozumiałem Hirschenberga:
Mijam stację kolejową, pół kilometra dalej skręcam w boczną drogę. Próżno szukam młodego lasu sosnowego sprzed czterdziestu lat. Wyrósł wielki i gęsty, utkany wysoką, puszystą trawą, szumiący, pełen leśnego życia. Dawno zaginęła tabliczka z napisem „Waffen SS-Dienststelle Bełżec” i gdyby nie utrwalona w kamiennym obelisku, tkwiącym na polanie wśród lasu, pamięć ludzka, trudno byłoby się domyślić, że stoję w miejscu, gdzie hitlerowcy dokonali jednej z najstraszliwszych zbrodni w Europie 54.
35Tytuł cytowanego artykułu stanowi nawiązanie do obrazu Żyd wieczny tułacz Samuela Hirschenberga, tworzącego w drugiej połowie dziewiętnastego wieku malarza żydowskiego pochodzenia. Obraz przedstawia ponury pejzaż, na którym pomiędzy krzyżami, na ziemi, leżą dziesiątki trupów. Krajobraz opisany przez Lisiewicza jednak w niczym nie przypomina tego namalowanego przez Hirschenberga – poza ukrytym pośród lasu pomnikiem nie ma w nim niczego, co świadczyłoby o tym, co zdarzyło się w tym miejscu. Jedynie wyobraźnia pozwala dostrzec pod powłoką krajobrazu zakryte przez przyrodę ślady zbrodni.
36Podobny opis Bełżca jako miejsca ziejącego pustką odnaleźć można w relacji Abrahama Cykierta:
Jeśli chcesz choć przez kilka minut dotknąć nieuchwytnej duszy bezgranicznego cierpienia torturowanych ofiar, zdecyduj się na uciążliwą wyprawę do opuszczonego miejsca, któremu na imię Bełżec. Prawdopodobnie nigdy nie słyszałeś tej nazwy […]. W Bełżcu nie ma niczego, co ułatwiłoby ci wyprawę do miejsca, gdzie dokonał się Holocaust. A co tam jest? Nic poza siedmioma hektarami pustki z kilkoma prostymi znakami i dwoma bardzo skromnym pomnikami. Jeden to kamienna tablica z informacją, czym to miejsce było podczas niemieckiej okupacji, a drugi to porażające szkielety postaci uchwycone w niemym krzyku skazanych, którego na tym pustkowiu nie usłyszy żaden z odwiedzających 55. [podkreślenie J. M.]
37Użyte przez autora oksymoroniczne określenie „hektary pustki” wskazuje na względność tego, co określamy mianem pustki. Hektar jako jednostka powierzchni nie może służyć do pomiaru pustki, która ma raczej charakter jakościowy niż ilościowy. Jeśli rozumieć ją dosłownie – jako brak – jest ona niemierzalna 56.
38Z upływem czasu wzniesione na terenie byłego obozu upamiętnienie zaczęło popadać w ruinę. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku podjęto działania zmierzające do wybudowania nowego pomnika. W 1997 roku został rozstrzygnięty konkurs, w wyniku którego do realizacji wybrano projekt autorstwa Andrzeja Sołygi, Zdzisława Pidka i Marcina Roszczyka 57. Zanim przystąpiono do budowy obiektu, na terenie obozu zostały przeprowadzone badania archeologiczne mające na celu odtworzenie jego topografii, a także zlokalizowanie masowych grobów, które – zgodnie z nakazami judaizmu – miały pozostać nienaruszone58. W wyniku owych badań odkryto 33 groby, także poza obszarem objętym wcześniejszym upamiętnieniem. Odkrycie to miało znaczący wpływ na kształt pomnika, którego elementy nawiązują do miejsc ważnych z punktu widzenia historii obozu. Badania prowadzone były przy wykorzystaniu mało inwazyjnej metody sondaży wiertniczych. Jednak w przypadku podobnych badań w Sobiborze, wcześniej wykonana została „analiza powierzchniowych struktur zieleni”, na podstawie której można było ustalić położenie miejsc, które mają charakter antropogeniczny, na których są obecne ślady działalności człowieka 59. Koncepcja nowego upamiętnienia polegała na przekształceniu całego terenu obozu w monumentalny pomnik. W związku z tym konieczne stało się wycięcie rosnącego w tym miejscu lasu. Wcześniej zostały przeprowadzone badania dendrologiczne, których celem było wskazanie drzew pochodzących z czasów przed Zagładą. Dzięki temu ocalono kilka starszych dębów, natomiast młodsze drzewa, na mocy decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zostały wycięte 60. Pojawił się też pomysł, by część drzew (w sumie było ich 370) przesadzić do miejscowości, z których pochodzili zamordowani Żydzi, nie został on jednak zrealizowany 61.
39Budowa pomnika rozpoczęła się w 2002 roku. Stały nadzór nad nią sprawował przedstawiciel Gminy Żydowskiej. Zgodnie z założeniami, teren byłego obozu został otoczony podwójnym ogrodzeniem 62. Na pierwszej bramie umieszczono daty przybycia do obozu pierwszego transportu (17-III-1942) oraz otwarcia pomnika (2004). Następnie wchodzi się do tzw. „strefy ochronnej”, w której znajduje się parking. Strefę tę oddziela od reszty upamiętnienia biały mur. Aby znaleźć się na terenie dawnego obozu, przechodzi się przez lukę w owym murze. Na ścianie po lewej stronie wejścia umieszczono menorę, a po prawej – napis w językach jidysz, polskim oraz angielskim, o treści: „Miejsce męczeńskiej śmierci około 500 000 ofiar obozu Zagłady Żydów w Bełżcu zamordowanych w okresie od lutego do grudnia 1942 roku przez hitlerowskie Niemcy”. Pod nim umieszczono słowa z Księgi Hioba: „Ziemio, nie kryj mojej krwi, iżby mój krzyk nie ustawał”. Po drugiej stronie znajduje się pokryta betonem dawna rampa kolejowa.
40Po wejściu na rampę oczom zwiedzających ukazuje się ogromne, szare żużlowisko, przecięte na pół długim korytarzem. Żużlowisko owo, nazwane „Cmentarzem-Mogiłą”, jest niedostępne dla zwiedzających. Skrywa ono masowe groby, które zostały zaznaczone ciemniejszym żużlem [il. 21]. Szary kolor ma symbolizować jałową ziemię, z której nic już nie wyrośnie. Żużlowisko może się kojarzyć z poprzewracanymi macewami i przypominać pomnik znajdujący się na terenie obozu Zagłady w Treblince. Jego twórcy nazywają je z kolei „żałobnym całunem”. Na powierzchni żużlowiska rośnie jedynie kilka ocalałych drzew [il. 22]. Jak tłumaczyli autorzy pomnika: „na tej uświęconej krwią ofiar ziemi pozostawiono tylko dęby – drzewa, który były świadkami zbrodni” 63.
Il. 21. „Cmentarz-Mogiła”, fot. Jacek Małczyński

41Znalazłszy się na rampie, można się skierować na prawo, gdzie mur przechodzi w budynek muzeum, wewnątrz którego mieści się ekspozycja przedstawiająca historię obozu 64. Wybierając drogę na lewo, dochodzi się do instalacji rzeźbiarskiej złożonej z prowadzących niegdyś do obozu torów kolejowych. Instalacja ta przypomina palenisko, na którym palono zwłoki ofiar w pierwszej połowie 1943 roku. Z tyłu, na ścianie, wypisano wiersz Dana Pagisa zatytułowany Napisane ołówkiem w zaplombowanym wagonie towarowym:
Tu w tym transporcie ja,
Ewa
z synem moim Ablem.
Jeśli zobaczycie mojego
starszego – syna
człowieczego Kaina,
to powiedzcie mu, że ja
Il. 22. Drzewa na terenie „Cmentarza-Mogiły”, fot. Jacek Małczyński

42Wiersz ten sprawia wrażenie niedokończonego, tak jakby urywał się w pół zdania. Jak wskazuje Barbara Buntman, zabieg ten sprawia, że można go powtarzać w nieskończoność, niczym mantrę 65.
43Z rampy można również pójść prosto. Ułożony z granitowej kostki chodnik wiedzie na żeliwny, rdzawy relief nazwany „Placem Przekroczenia”. Wyżłobione w nim rysy przypominają biegnące z różnych stron tory kolejowe, które układają się w kształt gwiazdy Dawida. Po wejściu na relief doświadcza się poczucia niestabilności. Pod wpływem kroków, żeliwne płyty poruszają się i wydają metaliczny dźwięk, który może się kojarzyć z otwieraniem drzwi wagonów kolejowych.
44Z „Placu Przekroczenia” prowadzą cztery drogi. Można się z niego cofnąć i wrócić na rampę, można wybrać drogę na prawo lub lewo i iść dalej po szarym chodniku biegnącym dookoła „Cmentarza-Mogiły” lub udać się na wprost, wchodząc do przecinającego żużlowisko korytarza nazwanego „Szczeliną-Drogą”. Korytarz ten został wydrążony wewnątrz ziemi kryjącej szczątki ofiar tak, by nie naruszyć masowych grobów. Z początku wysokość jego ścian wynosi kilka centymetrów, stopniowo zwiększa się jednak do blisko 10 metrów, przez co można odnieść wrażenie, jakby wchodziło się pod ziemię. Dzieje się tak dzięki naturalnemu ukształtowaniu terenu – obóz, jak wspominałem, położony był na wzgórzu. Ściany szczeliny zakończone są metalowymi prętami przywodzącymi na myśl płomienie. Ich faktura w niektórych miejscach budzi skojarzenia z ludzkimi twarzami. Miejsce to symbolizuje „śluzę”, którą Żydzi byli prowadzeni do komór gazowych. Może ono również kojarzyć się z Szeolem, będącym w judaizmie miejscem pobytu zmarłych. Kiedy się idzie szczeliną, odczuwa się chłód, słyszy się również echo własnych kroków. W miarę jak się w nią zagłębiamy, zaczynamy mieć wrażenie, że korytarz jest ślepy i że nie ma z niego wyjścia.
45Na końcu szczeliny znajduje się tak zwana „Nisza-Ohel”, nawiązująca do żydowskich grobowców, w których umieszczano tabliczki z informacjami o zmarłym. W związku z tym, że w Bełżcu nie prowadzono ewidencji ofiar, na ścianach niszy wyryto uporządkowane w kolejności alfabetycznej setki żydowskich imion. Ohel to miejsce, w którym zwiedzający zapalają znicze, kładą symboliczne kamyki (zwyczaj ten wywodzi się z czasów starożytnych, kiedy zwłoki chowane były na pustyni, a kamienie miały chronić grób zmarłego przed zwierzętami) lub odmawiają kadysz – jedną z najważniejszych żydowskich modlitw. Na wprost, na murze, po raz kolejny możemy przeczytać fragment z Ksiegi Hioba: „Ziemio, nie kryj mojej krwi, iżby mój krzyk nie ustawał”. Ściana ma nieregularną fakturę, tak jakby była pokryta bliznami. Dopiero po znalezieniu się w niszy odkrywamy, że po obu stronach znajdują się schody, które – niczym drabina ze snu Dawida 66– prowadzą na górę. Ponadto po lewej stronie ponownie widzimy datę przybycia do obozu pierwszego transportu (17-III-1942). Tu zwiedzający znów mają do wyboru trzy drogi: mogą wrócić szczeliną do „Placu Przekroczenia” lub wejść w górę po znajdujących się po lewej i prawej stronie schodach – wówczas wydostaną się na powierzchnię i znajdą na okalającym żużlowisko chodniku. Z góry mur i budynek muzeum przypominają nadjeżdżający pociąg, którego pierwszym wagonem jest instalacja symbolizująca stos paleniskowy. Wzdłuż chodnika wypisano nazwy miejscowości, z których pochodzili zamordowani Żydzi. Zostały one uporządkowane zgodnie z chronologią przybywania do obozu transportów. Wszystkie nazwy są zapisane w języku jidysz oraz w języku kraju, w którym znajdowało się dane miejsce. W ten sposób chciano uszanować pochodzenie i tożsamość ofiar. W kilku miejscach chodnik jest przerwany, co symbolizuje fakt, że granice zbrodni i upamiętnienia nie są ściśle zdefiniowane. Poza granicami muzeum znalazł się między innymi budynek parowozowni, w której część więźniów pracowała przy sortowaniu rzeczy ofiar. Okrążywszy żużlowisko, powraca się na „Plac Przekroczenia” – do punktu wyjścia. Nocą upamiętnienie jest dodatkowo oświetlone, przez co upodabnia się do wielkiego znicza.
46Mimo że zgodnie z założeniami twórców pomnika, na obszarze „Cmentarza-Mogiły” poza ocalonymi drzewami nic już miało nie wyrosnąć, siły przyrody okazały się mocniejsze od władzy człowieka – z upływem czasu żużlowisko zaczęło pokrywać się mchem, a na jego powierzchni pojawiły się rośliny. Przypuszcza się, że jedną z przyczyn zaistnienia takiego stanu rzeczy było zastosowanie innego materiału żużlowego niż planowali artyści. W związku z tym konieczne okazało się podjęcie działań mających na celu zahamowanie ekspansji zieleni. Każdego roku teren pomnika poddawany jest mechanicznemu oraz chemicznemu odchwaszczaniu. Stosuje się do tego mieszkankę preparatów, wśród których znajduje się Roundup, używany także w Auschwitz-Birkenau 67. Ponadto jesienią z terenu mogiły usuwane są opadłe liście. W pracach przy porządkowaniu mogiły biorą udział wolontariusze 68.
Powidoki
47Sposób, w jaki jest kształtowany poobozowy krajobraz, nie pozostaje bez wpływu na kształt pamięci o wydarzeniach, które się w tym miejscu rozegrały. Świadczą o tym wspomnienia ocalałych. Motyw powrotu do niegdysiejszych obozów, obecny w relacji Redera, stanowi jeden z pojawiających się w literaturze Zagłady toposów. Tim Cole przeanalizował pod tym kątem ustne relacje znajdujące się w zbiorach Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie i wyróżnił trzy rodzaje miejsc odwiedzanych przez ocalonych z Zagłady. Pierwszą kategorię stanowią miejsca, w których zginęli ich bliscy, takie jak ruiny komór gazowych i krematoriów. Do drugiej grupy należą miejsca związane bezpośrednio z ich pobytem w obozie, na przykład baraki, w których mieszkali. Trzeci rodzaj tworzą miejsca, do których narratorzy owych relacji jako więźniowie nie mieli dostępu: wieże strażnicze czy przestrzeń między ogrodzeniem z drutu kolczastego. Jak podsumowuje Cole: „Krajobraz Auschwitz nie jest doświadczany przez ocalałych jako bierny, lecz jako oddziałujący na całe ciało w często niespodziewany i niepożądany, multisensoryczny sposób” 69.
48Przykładem tego typu powrotów są wspomnienia Kitty Hart, która przebywała w obozie Auschwitz-Birkenau od kwietnia 1943 do listopada 1944 roku. Po latach zdecydowała się wrócić do miejsca, które na trwałe zapisało się w jej pamięci. Jak pisze:
Widzicie trawę, ale ja nie widzę żadnej trawy. Widzę tylko błoto, morze błota. […] Popatrz na mnie, ośmielającą się spacerować po Lagerstrasse. W tamtych czasach nie wolno było postawić na niej nawet stopy, nie mówiąc o spacerowaniu. Zamykam oczy i wtedy pojawiają się kobieta, Kapos i cała reszta, kroczący dumnie w jedną i w drugą stronę. Dla takich typów jak ja to było zakazane, ośmielić się podejść w pobliże rowu lub przyglądać się im. Otwieram oczy i nie ma nikogo. Otwieram oczy i widzę trawę. Zamykam oczy i widzę błoto […]. Przeszłość, którą widzę, jest bardziej realna niż pozorny porządek, jaki zaprowadzili w tym miejscu 70.
49Widok porośniętego trawą Birkenau budzi w autorce sprzeciw wobec upływu czasu, który nieodwracalnie zmienił wygląd niegdysiejszego obozu. Hart wciąż ma przed oczami dawne Birkenau. Dokuczliwe błoto, w którym tonęli więźniowie – efekt ulokowania obozu na podmokłych terenach – stanowi jeden ze stale powracających w relacjach świadków wątków. Napomyka o nim również Halina Birenbaum, która trafiła do Brzezinki z obozu na Majdanku. W swych wspomnieniach opisuje ona pierwsze wrażenie, jakie zrobił na niej widok obozu:
Obszar o wiele większy niż na Majdanku, ogrodzony drutami kolczastymi, wieże wartownicze w niewielkiej od siebie odległości i wyzierające z nich lufy karabinów maszynowych; długie rzędy murowanych, ponurych baraków, wszędzie dookoła gęste cuchnące błoto 71.
50Podobnie jak Hart, autorka tych słów powraca po latach do miejsca po dawnym obozie i doświadcza swego rodzaju rozdwojenia jaźni wywołanego tym, co zobaczyła:
Wokół nas wysokie drzewa, pokryte gęsto soczystą zielenią. Świergot ptaków. Raj w piekle. Wycieczkowicze, śpiew gdzieniegdzie, kiosk z pamiątkami… Czyż mogłam wtedy marzyć o tym, że będę tu kiedyś turystką, poruszającą się swobodnie między barakami władz na Lagerstrasse, głównej ulicy obozu, przeznaczonych dla „nadludzi” niemieckich – i nie zabiją mnie za to natychmiast?! Że będę wygrzewać się w zachodzącym słońcu na progu ich baraku? A jednak czułam w sobie grozę owych dni, ona przezierała przez ten dzisiejszy spokój, ciepło, zieleń i błogą ciszę. Przezierała poprzez każde ziarenko piasku na tym obszarze. Helena mówi, że byli więźniowie opowiadali jej, iż wówczas nie rosła żadna zieleń w Oświęcimiu ani nie widać było ptactwa – a teraz jest tego wiele… Tak, to prawda. Wróciło tu życie i cisza 72.
51Na pierwszy rzut oka w Auschwitz-Birkenau nic nie przypomina o wydarzeniach, jakie miały tu miejsce. Zamiast krzyków cierpienia ofiar słychać śpiew ptaków, dookoła rosną drzewa, zieleń zasłania ślady zbrodni. Jest piękna pogoda, panuje cisza i spokój. Dopiero za sprawą pracy pamięci spod powłoki zieleni wydostają się traumatyczne wspomnienia. O paradoksie tego miejsca najlepiej świadczy użyte przez autorkę oksymoroniczne wyrażenie „raj w piekle”, kłócące się ze zdrowym rozsądkiem, wskazujące na heterotopiczny i heterochroniczny charakter miejsca, które wymyka się jednoznacznym kategoryzacjom.
52Siła, z jaką obrazy tego, co minione, ślady niegdysiejszej historii, trwają w pamięci autorek obu przytoczonych fragmentów, przysłaniając to, co dane w spostrzeżeniu, przywodzi na myśl zjawisko powidoku. Jak pisał Władysław Strzemiński:
Patrząc na jakikolwiek przedmiot otrzymujemy jego odbicie w oku. Działanie padającego światła wywołuje na siatkówce odpowiednie procesy chemiczne, których przebieg trwa dłużej. W chwili gdy przestajemy patrzeć na dany przedmiot i przenosimy spojrzenie gdzie indziej – pozostaje w oku powidok przedmiotu, ślad przedmiotu o tym samym kształcie, lecz przeciwstawnym zabarwieniu 73.
53Odwracając wzrok od jednego obiektu i kierując spojrzenie na inny, wciąż zachowujemy na powierzchni oka formę tego pierwszego, zmienia się jednak jego barwa. W zacytowanych fragmentach uporczywie trwający w pamięci obraz szarego, pokrytego błotem obozu nieustannie przenika się ze współczesnym zielonym pejzażem, który można oglądać w tym miejscu. Jednak sposób, w jaki obie autorki doświadczają krajobrazu, nie ogranicza się do wrażeń o charakterze wizualnym. Hart wspomina na przykład doznania haptyczne, jakie towarzyszyły więźniarkom, gdy tonęły po kostki w błocie. Birenbaum z kolei zwraca uwagę na dźwięki 74. Mamy tu zatem do czynienia z dynamicznym, multisensorycznym sposobem odczuwania krajobrazu, który jest doświadczany za pomocą całego ciała. Obrazy, dźwięki, sposoby poruszania się w przestrzeni, na trwałe zapisują się w tym, co Cole za Timem Ingoldem nazywa, „muskularną świadomością” 75. Intensywność, z jaką narzuca się krajobraz, świadczy o jego potencjale wywoływania ukrytych w zakamarkach pamięci wspomnień.
54Powrót do Auschwitz Kitty Hart oraz Wyprawa w przeszłość Haliny Birenbaum stanowią zapisy podróży w czasie i w przestrzeni, a także świadectwo dwóch różnych sposobów waloryzacji miejsc, w których odbywała się Zagłada. Jeśli pierwszej z wymienionych autorek trudno pogodzić się z aktualnym stanem rzeczy („Nie mogę się do tego przyzwyczaić. Nigdy nie było tak jak teraz…” 76), druga akceptuje zmiany, jakim podlega krajobraz, ma on dla niej walory terapeutyczne, przynosi ukojenie, pozwala odpocząć od bolesnej przeszłości.
Muzealizacja
55Podejmowane w muzeach-miejscach pamięci związanych z Zagładą próby zachowania bądź odtworzenia krajobrazu obozowego stanowią przykład charakterystycznego dla kultury nowoczesnej zjawiska „muzealizacji” 77. Upamiętnianie terenów dawnych obozów śmierci podporządkowane jest idei autentyczności. W Auschwitz-Birkenau „efekt realności” 78zostaje wywołany za pomocą obozowych reliktów. W przypadku Muzeum-Miejsca Pamięci w Bełżcu jest on osiągnięty przez szczegółowe odtworzenie topografii obozu w strukturze pomnika. Przechodząc przez kolejne miejsca symbolizujące historię obozu, zwiedzający „odgrywają” historię, jaka się tu wydarzyła. Labiryntowa struktura upamiętnienia sprzyja praktykom memoratywnym. Na przykład „Nisza-Ohel” jest miejscem, w którym zapala się znicze i kładzie kamyki. Pracę pamięci stymulują również wyryte na ścianach Niszy setki imion ofiar. Zdaniem Otto Gerarda Oexle, imienne listy są jednym z podstawowych przekazów memoratywnych 79. Pomnik w Bełżcu dobrze wpisuje się w tradycję antycznej „sztuki pamięci”. W klasycznym traktacie poświęconym mnemotechnice Cyceron dowodził, że pamięć, aby mogła sprawnie działać, potrzebuje miejsca. Starożytni retorzy, aby zapamiętać długie mowy, wyobrażali sobie pełne zakamarków pałace, a w ich poszczególnych komnatach umieszczali symbole odsyłające do kolejnych fragmentów przemowy. W trakcie wygłaszania mowy retor przywoływał w pamięci dane miejsca, i odwiedzając w myślach kolejne pomieszczenia odnajdywał ukryte w nich symbole 80. Na podobnej zasadzie działa upamiętnienie w Bełżcu, które pozwala zwiedzającym odtworzyć historię, jaka się tu wydarzyła.
56Rytuałom memoratywnym sprzyja również labiryntowa struktura pomnika. Labirynt od czasów archaicznych był postrzegany jako przestrzeń liminalna, w której dokonuje się odrodzenie duchowe 81. „Przechodząc” przez pomnik, zwiedzający bierze zatem udział w żałobnym rytuale przejścia 82. Mur i ogrodzenia oddzielają muzeum od świata zewnętrznego, ustanawiając tym samym osobny porządek czasowy i przestrzenny. Jednak zachodzi ryzyko, że gdy zwiedzający będą przemierzać drogę, którą Żydzi byli prowadzeni do komór gazowych, utożsamią się z ofiarami. Niestabilne podłoże „Placu Przekroczenia”, rozlegający się na nim metaliczny dźwięk przypominający odgłos zamykania wagonów kolejowych, chłód i echo rozlegające się w miarę, jak odwiedzający muzeum zagłębiają się w Szczelinę, a także świadomość, że nie ma z niej wyjścia, sprawiają, że przybysz może odnieść wrażenie, jakby na własnej skórze doświadczał tego, co przydarzyło się więźniom obozu, i ulec pokusie identyfikacji, która może go wprowadzić w stan melancholii. Tymczasem celem żałoby jest uwolnienie się od utraconego obiektu, uświadomienie sobie różnicy między nim a sobą. Jak pisze Dominick LaCapra:
Żałoba […] może przeciwdziałać cyklowi melancholijno-maniakalnemu, umożliwić rozpoznanie Innego jako Innego i pozwolić na rozwiązanie lub przynajmniej rozluźnienie narcystycznej identyfikacji, która odgrywa istotną rolę w melancholii. W żałobie człowiek rozpoznaje stratę jako stratę, lecz czasem potrafi się z nią (częściowo) rozstać, zacząć od nowa, znów zainteresować się życiem 83.
57Chodzi zatem o to, by – mówiąc językiem Freuda – nie tyle „rozgrywać” przeszłość „w działaniu”, lecz by ją krytycznie przepracować, pogodzić się z nią i pozwolić jej odejść, co nie oznacza odesłania w zapomnienie. Jessica Rapson, zastanawiając się nad tym, w jaki sposób naturalna sceneria wpływa na emocje osób odwiedzających dawne obozy, odwołuje się do kategorii „empatycznego zaniepokojenia” LaCapry. Przekonuje ona, że doświadczenie poobozowego krajobrazu, na które duży wpływ mają literackie przedstawienia życia w obozach, wywołuje w zwiedzających rodzaj empatii, który nie pociąga za sobą identyfikacji z ofiarą 84. Gdyby „Szczelina-Droga” rzeczywiście nie miała wyjścia, zwiedzający znalazłby się w sytuacji ofiary. Znalazłszy się w „Niszy-Ohel”, odkrywa on jednak prowadzące w górę schody, które umożliwiają mu powrót do świata żywych. Może jednak nie skorzystać z tej drogi i powrócić tę samą, którą przyszedł. W ten sposób pomnik w Bełżcu ukazuje różne modusy pamięci o Zagładzie.
58Jak zauważyła Aleida Assmann, ideał autentyczności, któremu są podporządkowane muzea-miejsca pamięci Zagłady, ma janusowe oblicze:
Miejsca upamiętnienia, w międzyczasie przeobrażone już w muzea i miejsca pamięci, podlegają głębokiemu paradoksowi: ich konserwacja, której celem jest zachowanie autentyzmu, nieuchronnie prowadzi do jego utraty. […] Z czasem autentyzm ulega coraz większej redukcji: od reliktu do „teraz i tutaj”, do czystej indeksalności, „miejscowości” 85.
59W ten sposób pamięć ulega zniekształceniu. Z tego powodu niemiecka badaczka określa takie miejsca mianem „semiautentycznych”. Z jednej strony, ze względu na wydarzenia, jakie się w nich rozegrały, posiadają one niezwykłą moc oddziaływania 86. Mimo upływu czasu, poprzez ślady przeszłości, relikty i ruiny dają one poczucie zmysłowego, niemalże namacalnego kontaktu z przeszłością 87. Jednak z drugiej strony, na skutek zabiegów konserwatorskich, zamieniają się one w simulacrum w rozumieniu Jeana Baudrillarda. Na problem ten już w latach sześćdziesiątych zwracał uwagę Tadeusz Różewicz. W znanym opowiadaniu Wycieczka do muzeum opisywał on tłumy turystów odwiedzających tereny dawnego obozu. Jedna z bohaterek tekstu z podejrzliwością przygląda się ekspozycji: „Na te ubranka dzieci to nie mogę patrzeć, ale smoczki to, myślę, później położono jako dekorację. Już mnie nikt nie powie, że te smoczki leżą tyle lat. Przecież smoczek z gumy to się popsuje” 88.
60Najdosadniej myśl tę wyraził Georges Didi-Huberman w Korze, pisząc że w Auschwitz „ściany kłamią”, a miejsce to „zostaje zapomniane we własnej przestrzeni”, zamienia się w fikcję 89.
Żywe pomniki
61Figurą, która pojawia się zarówno w planach konserwatorskich Muzeum Auschwitz-Birkenau, jak i w projekcie Muzeum – Miejsca Pamięci w Bełżcu, jest figura drzewa jako świadka zbrodni. Warto zastanowić się, co się kryje za tą metaforą, jeśli – jak twierdzi Dori Laub – Zagłada jest „zdarzeniem bez świadka”. Laub wyróżnił trzy modusy bycia świadkiem Zagłady. Pierwszym jest dawanie świadectwa własnemu doświadczeniu, temu, czego doznało się na własnej skórze i co na trwałe zapisało się w pamięci 90. W drugim przypadku świadkiem jest ten, kto wsłuchuje się w opowieści o tym, co przydarzyło się innym osobom. W takiej roli występują na przykład badacze zbierający świadectwa ocalałych. Trzecia sytuacja polega na zaświadczaniu o samym akcie składania świadectwa. Dzieje się tak wówczas, gdy poddajemy analizie to, co dzieje się w procesie świadczenia 91.
62Któremu z tych modusów odpowiada figura drzewa-świadka? Czy drzewa były uczestnikami zdarzeń, czy raczej świadkami tego, co działo się na ich „oczach”? Nazywanie drzew „niemymi świadkami” 92odmawia im tego, co dla składania świadectwa jest warunkiem koniecznym, a mianowicie mowy. Giorgio Agamben w książce Co zostaje z Auschwitz odróżniał świadka w znaczeniu testis (osoba trzecia) od uczestnika wydarzeń (superstes) 93. Zdaniem włoskiego filozofa, świadkiem w tym drugim znaczeniu jest ocalały, który nigdy nie pozostaje bezstronny. Żaden z ocalałych nie jest w stanie w pełni wyrazić tego, co wydarzyło się w obozie śmierci. W strukturze świadectwa pojawia się zatem nieusuwalna luka. „Świadkiem całkowitym” mógłby być tylko „muzułman” – więzień doprowadzony do kresu wytrzymałości, pozbawiony człowieczeństwa, pamięci i języka od którego inni więźniowie odwracają wzrok. Muzułman, zamieszkujący granicę między tym, co ludzkie i nie-ludzkie, stracił jednak zmysły i mowę, przez co nie jest w stanie złożyć świadectwa 94. Mowa stanowi zatem jeden z atrybutów bycia człowiekiem; tracąc jej zdolność, przestajemy być ludźmi.
63Odmawiając drzewom zdolności mowy, równocześnie przypisuje się im władzę wzroku, tak jakby to na ich „oczach” rozgrywała się Zagłada. Status drzewa jako świadka opiera się zatem nie na umiejętności posługiwania się językiem, lecz na zdolności postrzegania tego, co dzieje się dookoła. Ernst van Alphen, analizując twórczość holenderskiego artysty Armanda, zwrócił uwagę na fakt, że jednym z głównych motywów jego projektów jest „obwinianie krajobrazu”. Prace, których cykl holenderski artysta zatytułował Winny krajobraz, przyjmują często formę poliptyków: dyptyków lub tryptyków. Na jednej z części owych tryptyków znajdują się czarno-białe fotografie przedstawiające pejzaż, dwie pozostałe stanowią białe tło. Ponadto Armando dorysowuje za pomocą ołówka dookoła fotografii coś w rodzaju plam. Wyglądają one jak rozmazany tusz i sprawiają wrażenie, jakby wylewały się ze środka zdjęć. Jak zauważa van Alphen, obrazy te często przedstawiają drzewa rosnące „na skraju lasu”. W jakim sensie owe drzewa mogą ponosić winę za wydarzenia, które rozgrywały się w ich otoczeniu? Van Alphen sugeruje, że wina ta może wynikać z ich „niewzruszoności”. Drzewa – podobnie jak oprawcy – były nieporuszone cierpieniem, którego były świadkami. W żaden sposób nie reagowały na to, co się dookoła działo. Armando nie obwinia zatem wszystkich drzew, lecz tylko te rosnące na skraju lasu:
One rosną i milczą. Bez względu na to, co się wydarza. Wiele zdarzyło się w pobliżu tych drzew. Prześladowania i rozstrzeliwania, bicie i upokarzanie. Ktoś mógłby powiedzieć, że drzewa współuczestniczyły w tym, że są winne. Ale są one tylko drzewami. Nie mogą być obwiniane. Jednak skraj lasu, drzewa rosnące z przodu, musiały widzieć to i owo. Te za nimi nie mogą być obwiniane, nigdy niczego nie widziały. Ale skraj, brzeg lasu, widział to… 95
64Z przywołanego fragmentu wynika, że wina drzew rosnących na granicy lasu polega na tym, że biernie przyglądały się one dokonującej się na ich „oczach” Zagładzie. Armando określa je z tego powodu mianem „obojętnych świadków”. Holenderski artysta uprzywilejowuje zatem zmysł wzroku. Jak komentuje jego słowa van Alphen:
drzewa były świadkami, ale nie złożyły świadectwa. Ich odmowa świadczenia, dostarczenia śladów wojny, determinuje ich winę. Drzewa są winne nie tylko z powodu ich niemożności lub braku chęci świadczenia, lecz również dlatego, że przykrywają ślady przemocy 96.
65Wina krajobrazu może mieć zatem nie tylko charakter metaforyczny, lecz również dosłowny – natura ukrywa to, co mogłoby świadczyć o zbrodni.
66Motyw „obwiniania krajobrazu” pojawia się też w twórczości poetyckiej Haliny Birenbaum. W wierszu zatytułowanym Drzewa milczą czytamy:
Drzewa widzą i słyszą wiele
Wchłaniają w siebie zakrywają
Ale nawet gdy szumią –
Milczą
Nie opowiadają o tym czego
Były świadkami 97
67Podobnie jak u Armanda, tak i u Birenbaum wina drzew bierze się z odmowy złożenia świadectwa, jest spowodowana ich uporczywym milczeniem. Mimo że wiele widziały i wiele słyszały, drzewa nie chcą „mówić” o tym, co wydarzyło się „na ich oczach”. Ich szum jest znakiem milczenia. Birenbaum kreśli zatem wizję świata przyrody całkowicie obojętnego na ludzkie cierpienie.
68Przedstawione powyżej sposoby interpretacji figury drzewa-świadka, zasadzające się na zdolności mowy i widzenia, opierają są na antropomorfizacji. Drzewa porównywane są do ludzi i przez pryzmat ich atrybutów przypisuje się im lub odmawia statusu świadków. Tego typu myślenie ma jednak konsekwencje dla środowiska i w przypadku Auschwitz-Birkenau powoduje wycinanie wyrastających na terenie obozu samosiejek, a w przypadku Bełżca przyczyniło się do wycięcia drzew i pokrycia terenu „cmentarza-mogiły” żużlem.
69Jak jednak twierdzi Eduardo Kohn, nie tylko ludzie, lecz również inne istoty żywe posługują się znakami. W książce zatytułowanej How Forest Think. Toward an Anthropology Beyond the Human, nawiązując do teorii Charlesa S. Peirce’a, dowodzi on, że klasyczna antropologia uprzywilejowuje opierający się na konwencji symbol kosztem innych, bardziej „naturalnych” rodzajów znaków. Podczas gdy symbol jest specyficznie ludzką odmianą znaku, inne istoty żywe komunikują się za pomocą ikon oraz indeksów. Jak długo myślimy o znakach wyłącznie jako o symbolach, tak długo nie jesteśmy w stanie zrozumieć tego, jak myślą lasy. Zdolność do reprezentowania świata nie jest bowiem atrybutem wyłącznie człowieka, lecz cechą wszystkich żywych organizmów:
Nieludzkie formy życia również reprezentują świat. To bardziej rozległe pojmowanie reprezentacji jest trudno dostrzec, ponieważ nasza teoria społeczna – humanistyczna czy posthumanistyczna, strukturalistyczna czy poststrukturalistyczna – łączy reprezentację z językiem 98.
70W tym kontekście nie dziwią odwołania do prac Gillesa Deleuze’a i Felixa Guatarriego, Donny Harraway czy Brunona Latoura. Jak deklaruje Kohn:
W How Forest Think zamierzam wesprzeć posthumanistyczną krytykę tego, w jaki sposób traktowaliśmy ludzi jako wyjątkowych – i w ten sposób zasadniczo oddzielonych od reszty świata – poprzez rozwinięcie bardziej zdecydowanego badania zrozumienia relacji między ludźmi i istotami nieludzkimi. Czynię to rozważając, co może znaczyć stwierdzenie, że lasy myślą; przepracowując powiązania między procesami reprezentacji i procesami życiowymi 99.
71„Myślące lasy” prowokują zatem do otwarcia ludzkiego świata. Takie przeorientowanie antropologii wymaga przemyślenia dotychczas stosowanych w niej pojęć, koncepcji, metod i narzędzi poznawczych.
72Próbę rozszerzenia figury świadka na byty nie-ludzkie podejmują Deborah Bird Rose i Thom van Dooren w artykule Encountering a More-Than-Human World. Ethos and the arts of witness. Autorki postulują w nim troskę o różne formy życia składające się na nasz świat. „Nasze podejście – piszą – jest zakorzenione w etycznej praktyce «stawania się świadkiem», która stara się badać i odpowiadać innym w pełni ich szczególnego ethosu lub sposobu życia” 100. Etos rozumiany jest tu – za Cliffordem Geertzem – jako „ton, charakter i jakość życia, jakie wiodą tworzący go ludzie, jego moralny i estetyczny nastrój i styl; jest to główna postawa człowieka wobec siebie i świata, która znajduje swe odbicie w kształcie ludzkiego życia” 101.
73Rose i van Dooren rozszerzają jednak to pojęcie również na byty nie-ludzkie, posiadające odróżniający je od innych, swój własny „kognitywny i behawioralny styl”. Jak za Donną Haraway przypominają wspomniani autorzy, „być oznacza stawać się z innymi” 102. Etosy nigdy nie powstają w izolacji, są emergentne, zawsze istnieją w relacjach. W „więcej-niż-ludzkim świecie” komunikacja nie jest wyłącznie atrybutem ludzi. „Świadczyć oznacza uczestniczyć w świecie w jego relacyjnym stawaniu się” 103.
74Rosnące na terenie byłych obozów śmierci drzewa traktowane są przede wszystkim jako symbole. Tego rodzaju myślenie prowadzi jednak do paradoksu: jedne drzewa traktowane są jako „świadkowie” i z tego powodu podlegają ochronie, podczas gdy inne wycina się jako „nieautentyczne” i zagrażające zachowaniu obozowej tkanki. Podążając tropem Kohna, warto jednak zwrócić uwagę na inne sposoby reprezentacji świata. Na przykład, w trakcie badań archeologicznych na terenie byłego obozu śmierci w Sobiborze, na podstawie zachowanych w drzewach resztek drutu możliwe stało się odtworzenie zarysu ogrodzenia obozu 104. Jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że zarówno w Bełżcu, jak i w Birkenau drzewa rosną w miejscach, w których znajdowały się masowe groby, gdzie ziemia wciąż kryje ludzkie szczątki i popioły, okaże się, że to, czy dane drzewo wyrosło przed, w trakcie czy po Zagładzie, przestaje mieć znaczenie. Drzewa te – na zasadzie styczności – świadczą o przeszłości, są jej „żywymi pomnikami”. W tym sensie, parafrazując słowa Jamesa E. Younga, można powiedzieć, że pierwsze pomniki Zagłady nie powstały w kamieniu, szkle czy stali, ani w narracji, lecz w przyrodzie 105.
Polityka natury
75Praktyki związane z krajobrazem miejsc po dawnych obozach śmierci nie tylko nie pozostają bez wpływu na pamięć i emocje odwiedzających je ludzi, lecz również wpływają na środowisko. Krajobraz stanowi zarówno źródło traumatycznych wspomnień, jak i tło umożliwiające przepracowanie trudnej przeszłości. Mimo że sceneria dawnych obozów sprawia wrażenie naturalnej, podobnie jak ekspozycje muzealne jest ona efektem prowadzonej przez muzea „polityki natury” 106. Nawiązuję w tym miejscu do koncepcji Brunona Latoura. W swych pracach wskazuje on na konstytutywny dla nowoczesnych społeczeństw podział na światy natury i kultury, a jego źródeł doszukuje się w Platońskiej metaforze jaskini 107. Filozof, który w akcie anamnezy uzyskuje dostęp do prawd wiecznych, zastrzega sobie prawo do wypowiadania się w imieniu świata natury. Odwołanie się do wiecznych praw natury zamyka usta wszystkim tym, którzy zaprzeczają podziałowi świata na ludzki i nie-ludzki. Kiedy ekolodzy, uzasadniając swe roszczenia, odwołują się do porządku natury, popełniają ten sam błąd. W perspektywie „nowoczesnych” nauka i polityka wykluczają się nawzajem. Dlatego postulowana przez Latoura ekologia polityczna
nie mówi nic o naturze i nigdy nie starała się tego robić. Dotyka zgrupowań bytów o skomplikowanych formach i regulacji, aparatów, konsumentów, instytucji, obyczajów, cieląt, krów, świń, terenów lęgowych, których włączanie do ahistorycznej i nieludzkiej natury jest całkowicie zbyteczne 108.
76W tym ujęciu krajobraz miejsc Zagłady traktować można jako sieć ludzkich i nie-ludzkich aktorów, w której polityka pamięci (interesy władz muzeum, ocalałych i odwiedzających) splata się z polityką natury (interesami bytów nie-ludzkich: zwierząt, roślin, mikroorganizmów, herbicydów). To, w jaki sposób pamiętana jest przeszłość, wpływa na krajobraz muzeów-miejsc pamięci. Na przykład różnice między polską a żydowską pamięcią o Zagładzie doprowadziły w pierwszych latach po wojnie do rujnacji miejsc, w których znajdowały się obozy śmierci. Podczas gdy pamięć Polaków ogniskowała się przede wszystkim wokół obozu w Auschwitz, miejsca takie jak Bełżec, Chełmno nad Nerem, Sobibór czy Treblinka popadały w zapomnienie i we władanie natury. W jaki sposób zmieni się nasze myślenie o tych miejscach, jeśli poza interesami ludzi, weźmiemy również pod uwagę interesy nie-ludzi?
77Polityka natury, prowadzona zarówno w muzeum Auschwitz-Birkenau, jak i w Bełżcu, zasadza się na podziale świata przyrody na organizmy „wyższe” (drzewa), które otaczane są troską ze względu na ich wartość historyczną, oraz „niższe”, uznawane za chwasty, postrzegane jako intruzi i tępione z powodu ich destrukcyjnego wpływu na tkankę obozową. W Auschwitz-Birkenau od 1994 roku te ostatnie poddawane są działaniu środka chemicznego o nazwie Roundup, który jest tak zwanym „herbicydem totalnym” – niszczy wszystkie rośliny zielone występujące na danym terenie. Preparat ten stanowi również składnik mieszanki stosowanej w Bełżcu. Jego producentem jest firma Monsanto, która w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku produkowała środek zwany Agent Orange, stosowany przez amerykańskie wojska w czasie wojny w Wietnamie 109– Amerykanie używali go, aby skutecznie niszczyć lasy, w których ukrywali się komunistyczni partyzanci. Przeciwko tym działaniom zaprotestowali amerykańscy ekolodzy, którzy ukuli na określenie tych praktyk termin ekobójstwa (ecocide). Stosowanie owego herbicydu okazało się fatalne w skutkach: nie tylko doprowadziło do zniszczenia hektarów tropikalnego lasu, ale też przyczyniło się do zwiększenia zachorowalności miejscowej ludności na raka oraz do uszkodzeń płodów. Roundup został wprowadzony przez Monsanto na rynek w połowie lat siedemdziesiątych – niedługo po wycofaniu z niego Agent Orange – i reklamowany był jako środek biodegradowalny oraz nieszkodliwy dla środowiska. W ostatnich latach opublikowano jednak wyniki badań świadczące o jego szkodliwości dla zdrowia człowieka, co wywołało liczne kontowersje 110. Monsanto przegrało procesy o podawanie na opakowaniu nieprawdziwej informacji o tym, że preparat ten jest biodegradowalny. Co ciekawe, roundup, czyli łapanka, to zarazem słowo, którego ofiary Zagłady używają w swych wspomnieniach na określenie zbiórki przed transportem do obozu 111.
78Podejmowane w muzeum Auschwitz-Birkenau działania mające na celu ograniczenie ekspansji zieleni już w 2002 roku zostały poddane krytyce przez geografów Andrew Charleswortha i Michaela Addisa. Ich zdaniem, w dyskusjach na temat sposobów upamiętnienia miejsc Zagłady zwraca się uwagę przede wszystkim na kwestie związane z estetyką, podczas gdy aspekt ekologiczny jest całkowicie pomijany 112. Jak przekonują, częste koszenie trawy, a także stosowanie herbicydów sprawiło, że charakterystyczna dla polskiego krajobrazu łąka, w jaką z upływem czasu zamienił się obóz w Birkenau, została zastąpiona typową dla pejzażu angielskiego murawą, co spowodowało ograniczenie różnorodności występujących na tym terenie gatunków roślin, a także innych organizmów (między innymi motyli). Według wspomnianych autorów, ofiary zostały w ten sposób na powrót pozbawione swej tożsamości, co można interpretować jako powtórzenie gestu oprawców: „Nie możemy […] pominąć faktu, że jest to miejsce naznaczone przemocą, jednak nie możemy też pozbawić ludzi, którzy tutaj cierpieli i umierali, ich indywidualności, co próbowała uczynić władza” 113.
79W tym kontekście znaczenia nabierają słowa Anny Laury Stoler, która w artykule zatytułowanym Rozkład pozostaje. Od ruin do rujnacji, postuluje, aby zajmować się nie tyle „martwymi pozostałościami”, co raczej „żywymi przekształceniami” 114. Stoler sprzeciwia się kierowaniu przez nas zwykle ku obozowym ruinom melancholijnego spojrzenia, podkreślając, że przypisanie obiektowi statusu ruiny jest aktem o charakterze politycznym. Jako przykład autorka przywołuje pozostałości po dawnych imperiach kolonialnych – jej zdaniem świadczą one często nie tylko o degradacji społecznej, lecz również ekologicznej. Jak pisze:
Myśleć o ruinach imperium oznacza koncentrować się nie tyle na jego wytworach, pojętych jako martwa materia i pozostałości upadłych reżimów, ile zwracać uwagę na to, jak się je wtórnie wykorzystuje, zaniedbuje, strategicznie i aktywnie lokuje w bieżącej polityce 115.
80Stoler zachęca zatem do tego, by zamiast na ruiny, zwracać uwagę na aktywne, nieustannie trwające procesy rujnacji.
Kultura ogrodnicza?
81Sposób obchodzenia się z krajobrazem w muzeach-miejscach pamięci Zagłady, przywodzi na myśl charakterystykę kultury nowoczesnej przedstawioną przez Zygmunta Baumana:
Współczesna kultura jest kulturą ogrodniczą. Definiuje się poprzez projekt doskonałego życia i idealnego urządzenia relacji społecznych. Buduje własną tożsamość na nieufności do natury. W istocie definiuje naturę i samą siebie, a także dzielącą je różnicę, poprzez przyrodzoną nieufność do wszelkich form spontanicznego działania i poprzez tęsknotę za lepszym i koniecznie sztucznie stworzonym ładem. […] Nowoczesne ludobójstwo, podobnie jak cała nowoczesna kultura, przypomina pracę ogrodnika. To jeden z wielu uciążliwych obowiązków, które muszą brać na swoje barki ci wszyscy, którzy traktują społeczeństwo jak ogród. Tam gdzie jest ogród, tam są też chwasty – gdyż tak zakłada projekt. A chwasty należy niszczyć116.
82Biorąc pod uwagę stosowane w muzeach-miejscach pamięci Zagłady praktyki związane z krajobrazem, można się zastanawiać, czy nie wpisują się one przypadkiem w tę samą logikę, co otwiera interesujące pole dla śledzenia relacji między przypadkami ludobójstwa i ekobójstwa, a także „długiego trwania” instrumentalnego traktowania człowieka przez człowieka i takiej samej postawy wobec natury.
83Polegające na stosowaniu silnych środków chemicznych strategie ochrony krajobrazu w muzeach-miejscach pamięci Zagłady skłaniają do refleksji zarówno nad tym, czy tego typu zabiegi sprzyjają zachowaniu pamięci o ofiarach, jak i nad ich wpływem na środowisko. Jeśli zgodzić się co do tego, że Zagłada jest wydarzeniem, o którym powinny pamiętać kolejne pokolenia, musimy brać pod uwagę fakt, że wiedzę na temat odległej przeszłości czerpiemy ze źródeł nie tyle pisanych, co archeologicznych, w tym również ze szczątków roślin. Zatem, jak twierdzi Ignacy Fiut:
Jeśli chcemy, by w przyszłości zainteresowano się zawartością pamięci, którą ku przyszłym pokoleniom zamierzamy przesłać, musimy brać pod uwagę rozumienie w przyszłości przyrody, duchowości i społeczeństwa, w którym będą one żyły i w których kontekście będą uwalniały informację o tym, co było: co dla nich ukaże się już jako historia, być może godna uwagi 117.
84W tym sensie warto przypomnieć słowa Tima Ingolda, który twierdzi, że
historia środowiska jest historią działań wszystkich organizmów – ludzkich i nieludzkich, współczesnych i przeszłych – które przyczyniły się do jego powstania. Powinniśmy więc porównywać środowisko nie do pojemnika lub kurtyny, w którym albo za którą toczy się życie, lecz raczej do rzeźby lub pomnika [podkreślenie J. M.], z uwzględnieniem dwóch okoliczności: po pierwsze, środowisko nie jest kształtowane ręką jednego twórcy, lecz wielu, po drugie, akt twórczy nigdy się nie kończy. Żadne środowisko nie jest i nigdy nie będzie ukształtowane w pełni. Podlega permanentnemu procesowi zmiany 118.
85Brytyjski antropolog porównuje środowisko do pomnika, równie dobrze można jednak porównać pomnik do środowiska. W tym ujęciu pomnik przestaje być wyłącznie martwą materią i staje się podlegającym ciągłym transformacjom środowiskiem, kształtowanym zarówno przez ludzkie, jak nie-ludzkie czynniki.
Notes de bas de page
1 P. Nora, Między pamięcią a historią. Les lieux de Mémoire, przeł. P. Mościcki, „Tytuł Roboczy: Archiwum” 2009, nr 2, s. 9.
2 G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz. Archiwum i świadek (Homo sacer III), przeł. S. Królak, Warszawa 2008.
3 A. L. Stoler, „Rozkład pozostaje”. Od ruin do rujnacji, przeł. A. Rejniak-Majewska, „Widok. Teorie i praktyki kultury wizualnej” 2013, nr 4, s. 5, http://pismowidok.org/index.php/one/article/view/125/199 (data dostępu: 01.10.2018).
4 Na temat możliwości wykorzystania teorii aktora-sieci w badaniach krajobrazu zob. C. D. Alley, On Actor-Network Theory and Landscape, „Area” 2011, vol. 43, iss. 3, s. 274–280.
5 Zdjęcie, o którym mowa, zostało wykonane w 1945 roku przez H. Makarewicza. Można je zobaczyć w książce J. Lachendro, Zburzyć i zaorać? Idea założenia Muzeum Auschwitz-Birkenau w świetle prasy polskiej w latach 1945–1948, Oświęcim 2007, s. 26.
6 O sposobach obchodzenia się z ludzkimi szczątkami oraz próbach zaprowadzenia ładu na terenie byłego obozu pisze Marta Zawodna, O porządkowaniu poobozowego świata. Sposoby postępowania ze szczątkami ludzkimi na terenach byłego KL Auschwitz-Birkenau od momentu ostatecznej ewakuacji obozu do powstania muzeum, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8, s. 145–175.
7 Tamże, s. 162.
8 Obóz przejściowy działał w Auschwitz do jesieni 1945 roku, natomiast w Birkenau do wiosny roku 1946.
9 Kontrolę nad tym sprawowało Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane, podlegające Ministerstwu Odbudowy. Zob. J. Lachendro, Zburzyć i zaorać?…, dz. cyt., s. 11. Zob. także: J. Huener, Geneza Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau i jego koncepcja. Lata 1945–1947, przeł. J. Mensfelt, „Zeszyty Oświęcimskie” 2012, nr 23, s. 7–28.
10 Jak dowodzi Marta Zawodna, rozkopywanie grobów trwało od 1945 do 1947 roku i zajmowała się nim głównie miejscowa ludność. Zob. M. Zawodna, O porządkowaniu poobozowego świata… dz. cyt., s. 165–174. Kwestia ta wzbudziła liczne kontrowersje po ukazaniu się książki Jana Tomasza Grossa (współpr. I. Grudzińska-Gross), Złote żniwa. Rzecz o tym, co działo się na obrzeżach Zagłady, Kraków 2011. Zanim temat ten wywołał dyskusję, problem w kontekście obozu w Treblince opisała M. Rusiniak, Obóz Zagłady Treblinka II w pamięci społecznej (1943–1989), Warszawa 2008.
11 J. Lachendro, Zburzyć i zaorać?…, dz. cyt., s. 53–55.
12 Zob. M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, przeł. M. Król, Warszawa 2008.
13 W 1945 roku ukazują się Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej. Rok później opublikowano: Z otchłani Zofii Kossak-Szczuckiej, Przeżyłam Oświęcim Krystyny Żywulskiej oraz Medaliony Zofii Nałkowskiej. Na temat kształtowania się pamięci zbiorowej o obozach koncentracyjnych zob. Z. Wóycicka, Przerwana żałoba. Polskie spory wokół pamięci nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady 1944–1950, Warszawa 2009. Wgląd w tę problematykę daje również: M. C. Steinlauf, Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć Zagłady, przeł. A. Tomaszewska, Warszawa 2001. Kolejne okresy w historii polskiej pamięci o Zagładzie Steinlauf nazywa pamięcia poranioną (1944–1948), pamięcią stłumioną (1948–1968), pamięcią wygnaną (1968–1970), pamięcią zrekonstruowaną (1970–1989) oraz pamięcią odzyskaną (1989–1995). O pamięci żydowskiej zob. I. Zertal, Naród i śmierć. Zagłada w dyskursie i polityce Izraela, przeł. J. M. Kłoczowski, Kraków 2010. Osobną kwestią pozostaje pamięć innych grup, na przykład Romów, zob. S. Kapralski, Naród z popiołów. Pamięć zagłady a tożsamość Romów, Warszawa 2012.
14 J. Lachendro, Zburzyć i zaorać?…, dz. cyt., s. 78–81.
15 Śmierć Birkenau (artykuł dyskusyjny), „Wolni Ludzie” nr 6, 1.07.1947, s. 1, cyt. za: J. Lachendro, Zburzyć i zaorać?…, dz. cyt., s. 259–260.
16 B. Zając, Zieleń w Auschwitz-Birkenau, Praca napisana w ramach Podyplomowego Studium Muzeologicznego zorganizowanego przez Instytut Etnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Oświęcim 2005, s. 11.
17 Zofia Wóycicka tłumaczy tę dysproporcję względami praktycznymi: obóz macierzysty był lepiej zachowany, a także znajdował się bliżej miasta. Z. Wóycicka, Przerwana żałoba…, dz. cyt., s. 258–259. 18 Tamże, s. 254.
18 J. Lachendro, Zburzyć i zaorać?…, dz. cyt., s. 55.
19 Wóycicka wspomina o pomyśle usypania z prochów pomordowanych kopca, który nawiązywałby do „słowiańskiej tradycji kopca Wandy i Krakusa”. Z. Wóycicka, Przerwana żałoba…, dz. cyt., s. 256.
20 Pierwszy konkurs na upamiętnienie Brzezinki został ogłoszony w 1951 roku, zwycięski projekt Adama Haupta oraz Adama Smolany nie został jednak zrealizowany. W 1955 roku w pobliżu ruin krematoriów II i III wzniesiono niewielki pomnik w kształcie urny.
21 Z. Wóycicka, Przerwana żałoba…, dz. cyt., s. 257. Do historii konkursu powracam w rozdziale trzecim.
22 Opis pomnika w: P. Piotrowski, Auschwitz versus Auschwitz, w: tenże, Sztuka według polityki. Od „Melancholii” do „Pasji”, Kraków 2007, s. 131. Zob. także: E. Toniak, Nie ma na świecie nic bardziej niewidocznego niż pomnik, „Obieg”, 14.04.2010, http://archiwum-obieg.u-jazdowski.pl/prezentacje/16901 (data dostępu: 01.10.2018).
23 P. Piotrowski, Auschwitz versus Auschwitz…, dz. cyt., s. 132.
24 B. Zając, Zieleń w Auschwitz-Birkenau…, dz. cyt., s. 15.
25 J. Putrament, Notatki o Oświęcimiu, „Odrodzenie” 1948, nr 23, s. 3. Cyt. za: J. Lachendro, Zburzyć i zaorać?…, dz. cyt., s. 286–289.
26 K. Koźniewski, Drażliwy problem, „Przekrój” 1948, nr 179, s. 3. Cyt. za: J. Lachendro, Zburzyć i zaorać?…, dz. cyt., s. 308–313.
27 M. Rawecki, Strefa Auschwitz-Birkenau (Auschwitz-Birkenau Zone), Gliwice 2003, s. 24–25.
28 T. Hołuj, Sprawa wiecznej pamięci, „Życie Literackie” 1955, nr 44. Cyt. za: M. Rawecki, Strefa Auschwitz-Birkenau…, dz. cyt., s. 26.
29 Rampa została odrestaurowana i upamiętniona dopiero w latach 2004–2005.
30 M. Rawecki, Strefa Auschwitz-Birkenau…, dz. cyt., s. 29-30.
31 Decyzja o lokalizacji szczegółowej nr 152/60 z dnia 19 kwietnia 1962 roku wydana przez Wydział Budownictwa, Urbanistyki i Architektury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie. Kopia dokumentu w: M. Rawecki, Strefa Auschwitz-Birkenau…, dz. cyt., s. 124.
32 M. Rawecki, Strefa Auschwitz-Birkenau…, dz. cyt., s. 31–32.
33 Pojawiły się pogłoski, że mieszkańcy będą wywłaszczeni, a tereny te zostaną wykupione przez organizacje żydowskie, które wybudują w tym miejscu hotel. M. Rawecki, Strefa Auschwitz-Birkenau…, dz. cyt., s. 61.
34 Tamże, s. 46.
35 Tamże, s. 52–53.
36 Plan Perspektywiczny Prac Konserwatorskich Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka na lata 1958–59, cyt. za: B. Zając, Zieleń w Auschwiz-Birkenau…, dz. cyt., s. 12. Omawiając uprawianą w muzeum Auschwitz-Birkenau „politykę natury” korzystam z pracy Barbary Zając (zob. przypis 16), która przez wiele lat pracowała w muzeum na stanowisku specjalisty do spraw konserwacji zieleni. Dziękuję autorce za udostępnienie pracy. Założenia te zostały przedstawione również w: tejże, Szary czy zielony. Problemy związane z utrzymanie zieleni na terenach muzealnych, w: Chronić dla przyszłości. Międzynarodowa Konferencja Konserwatorska. Oświęcim, 23–25 czerwca 2003 roku, red. K. Marszałek, Oświęcim 2003, s. 58–63.
37 Pracę uczniów Technikum Leśnego w Brynku przedstawia film-wywiad ze Zbigniewem Dynerem, nauczycielem, który przez wiele lat kierował praktykami. Film ten znajduje się w zbiorach audiowizualnych Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pod nazwą „Profesor Zbigniew Dyner, technikum Leśne w Bryku, 2001.04.04”, sygn. V 794.
38 B. Zając, Zieleń w Auschwitz-Birkenau…, dz. cyt., s. 14.
39 Historię tych fotografii przedstawia Georges Didi-Humbermann w książce Obrazy mimo wszystko, przeł. M. Kubiak Ho-Chi, Kraków 2008.
40 P. Broad, Wspomnienia, w: Auschwitz w oczach SS. Rudolf Höss, Pery Broad, Paul Kremer, Oświęcim 2001, s. 118. Cytat ten odnalazłem dzięki pracy Barbary Zając.
41 B. Zając, Zieleń w Auschwitz-Birkenau…, dz. cyt., s. 13.
42 Tamże, s. 22.
43 Tamże, s. 23–24. Decyzja o jego użyciu była konsultowana przez władze muzeum z Instytutami Ochrony Roślin w Poznaniu i Skierniewicach.
44 Na temat historii obozu zob. R. Kuwałek, Obóz Zagłady w Bełżcu, Bełżec 2005.
45 R. Reder, Bełżec, Kraków 1999, s. 49.
46 Wśród ofiar znajdowała się również niewielka liczba Polaków oraz Romów.
47 Taką sugestię znaleźć można w: R. Kuwałek, Obóz Zagłady w Bełżcu…, dz. cyt., s. 48–49. Główna przyczyna miała jednak zapewne charakter polityczny – Niemcy ponosili w tym czasie klęskę na froncie wschodnim. Równocześnie zlikwidowano położone na wschodzie obozy śmierci w Sobiborze i Treblince.
48 Opisy owego zjawiska odnaleźć można w relacjach okolicznych mieszkańców, które znajdują się w zbiorach Muzeum– Miejsca Pamięci w Bełżcu.
49 R. Reder, Bełżec…, dz. cyt., s. 67–68.
50 Relacja nr 10 z dnia 8.02.2004 r., w zbiorach Muzeum – Miejsca Pamięci w Bełżcu.
51 E. Szrojt, Obóz zagłady w Bełżcu, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce” 1947, t. 3, s. 31–33.
52 Osobną kwestią jest autorstwo wspomnień Redera, które powstały na podstawie zeznań złożonych przed Wojewódzką Komisją Historyczną w Krakowie i zostały spisane przez Nellę Rostową.
53 Zob. przewodnik po upamiętnieniu: A. Czerkawski, M. Dunin-Wąsowicz, Bełżec, Kraków 1967. Przewodnik zawiera opis pomnika oraz uroczystości jego odsłonięcia. Na temat upamiętnienia miejsc obozów śmierci w Sobiborze, Chełmnie nad Nerem, Bełżcu oraz Treblince zob. H. Taborska, Sztuka w miejscu śmierci – polskie znaki pamięci w hitlerowskich obozach natychmiastowej Zagłady, w: Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, wyd. II, red. T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska, współpr. M. Wójcik, Łódź 2011, s. 27–45 oraz Z. Wóycicka, Przerwana żałoba…, dz. cyt., s. 270–274.
54 P. Lisiewicz, W Bełżcu zrozumiałem Hirschenberga, „Życie Literackie” 1983, nr 30, s. 12.
55 A. Cykiert, Milczenie Bełżca, przeł. S. Obirek, „Więź” 2001, nr 4, s. 60.
56 Pustka, jak pisał Martin Heidegger, może być rozumiana nie tylko jako brak lecz również jako „wydobywanie na jaw”. Zob. M. Heidegger, Sztuka i przestrzeń, przeł. C. Woźniak, „Principia” 1991, t. 3, s. 127. O znaczeniu pustki w kontekście Muzeum Żydowskiego w Berlinie zob. E. Domańska, Munumentalna przeciw-historia. Muzeum żydowskie Daniela Libeskinda, w: tejże, Historie niekonwencjonalne. Refleksja o przeszłości w nowej humanistyce, Poznań 2006, s. 212–216.
57 Andrzej Sołyga ze Zdzisławem Pidkiem zaprojektowali wcześniej upamiętnienie cmentarzy wojennych w Katyniu, Charkowie i Miednoje. Niektóre z przyjętych tam rozwiązań wykorzystano również w Bełżcu. Ponadto do współpracy przy tym projekcie zostali zaproszeni Marek Dunikowski, Piotr Uherek i Piotr Czerwiński, odpowiedzialni za projekt budynku muzeum, oraz Mirosław Nizio, twórca wystawy.
58 A. Kola, Hitlerowski obóz zagłady Żydów w Bełżcu w świetle źródeł archeologicznych. Badania 1997–1999, Warszawa–Waszyngton 2000.
59 A. Kola, Sprawozdanie z archeologicznych badań na terenie b. obozu Zagłady Żydów w Sobiborze, „Przeszłość i Pamięć” 2000, nr 3, s. 89.
60 R. Grauman, Realizacja nowego upamiętnienia na terenie b. obozu zagłady w Bełżcu. Stan na 30 VI 2003 r., „Przeszłość i Pamięć” 2003, nr 1–2, s. 79–81.
61 B. Węglarczyk, W Bełżcu stanie niezwykły pomnik ofiar Holokaustu, http://serwisy.gazeta.pl/swiat/1,34254,634176.html, 9. 01. 2001 (data dostępu: 03.03.2009).
62 Opis upamiętnienia na podstawie: Bełżec – Miejsce Pamięci, „Architektura-Murator” 2004, nr 9 oraz Bełżec. Hitlerowski obóz zagłady, Warszawa 2003.
63 Bełżec – Miejsce Pamięci…, dz. cyt., s. 43.
64 Nie omawiam w tym miejscu ekspozycji. Na ten temat zob. A. Ziębińska-Witek, Historia w muzeach. Studium ekspozycji Holokaustu, Lublin 2011, s. 200–204.
65 B. Buntman, Tourism and Tragedy: The Memorial at Belzec, Poland, „International Journal of Heritage Studies” 2008, vol 14, no. 5, s. 437.
66 Na symbolikę schodów zwraca uwagę Eleonora Jedlińska, Mauzoleum-Miejsce Pamięci w Bełżcu, „Pro Memoria” 2008, nr 1, s. 103.
67 Informacja uzyskana od Pana Tomasza Hanejko z Muzeum – Miejsca Pamięci w Bełżcu,
68 Majdanek. Miejsce pamięci i muzeum, http://www.majdanek.eu/news.php?- nid=559&lng=0 (data dostępu: 19.03.2015.).
69 T. Cole, Crematoria, barracks, gateway. Survivors’ return visits to the memory landscape of Auschwitz, „History & Memory” 2013, vol. 25, no 2, s. 104–105.
70 K. Hart, Return to Auschwitz. The remarkable story of a girl who survived the Holocaust, Granada, London etc. 1983, s. 220.
71 H. Birenbaum, Nadzieja umiera ostatnia. Wyprawa w przeszłość. Polska 1986, Oświęcim 2001, s. 116.
72 Tamże, s. 270–271.
73 W. Strzemiński, Teoria widzenia, Kraków 1958, s. 51. Por. A. Rejniak-Majewska, Powidok, w: Modi memorandi…, dz. cyt., s. 392–393.
74 „Pejzaż dźwiękowy” zarówno samych obozów koncentracyjnych, jak i współczesnych miejsc pamięci, wciąż czeka na zbadanie. Zob. R. Murray Schafer, Muzyka środowiska, przeł. D. Gwizdalanka, „Res Facta” 1982, nr 9, s. 289–315.
75 T. Cole, Crematoria, barracks, gateway…, dz. cyt., s. 123.
76 K. Hart, Return to Auschwitz…, dz. cyt., s. 222.
77 H. Lübbe, Muzealizacja. O powiązaniu naszej teraźniejszości z przeszłością, przeł. E. Paczkowska-Łagowska, w: Estetyka w świecie, t. 3, red. M. Gołaszewska, Kraków 1991, s. 7–29.
78 Por. R. Barthes, Efekt rzeczywistości, przeł. M. P. Markowski, „Teksty Drugie” 2012, nr 4, s. 119–126.
79 O. G. Oexle, Obcowanie żywych i umarłych. Rozważania o pojęciu „memoria”, przeł. M. Arszyński, w: tenże, Społeczeństwo średniowiecza. Mentalność, grupy społeczne, formy życia, Toruń 2000, s. 20.
80 Zob. F. Yates, Sztuka pamięci, przeł. W. Radwański, Warszawa 1977.
81 K. Kowalski, Z. Krzak, Tezeusz w labiryncie, Wrocław 1989, s. 80.
82 Odnoszę się do koncepcji Arnolda van Gennepa, Obrzędy przejścia. Systematyczne studium ceremonii, przeł. B. Biały, Warszawa 2006.
83 D. LaCapra, Psychoanaliza, pamięć i zwrot etyczny, przeł. M. Zapędowska, w: Pamięć, etyka, historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych (Antologia przekładów), red. E. Domańska, Poznań 2002, s. 131–132. Zob. także D. LaCapra, Historia w okresie przejściowym. Doświadczenie, tożsamość, teoria krytyczna, przeł. K. Bojarska, Kraków 2009. LaCapra odwołuje się do Freudowskiego rozróżnienia żałoby i melancholii. Zob. Z. Freud, Żałoba i melancholia, przeł. B. Kocowska, w: K. Pospiszyl, Zygmunt Freud. Człowiek i dzieło, Wrocław 1991, s. 295–308.
84 J. Rapson, Emotional memory formation at former Nazi concentration camp sites, w: Emotion in motion. Tourism, affect and transformation, ed. D. Picard, M. Robinson, Farnham, Surrey, Burlington 2012, s. 161–178. Na temat empatii i identyfikacji zob. ciekawą dyskusję między D. Krawczyńską i J. Tokarską-Bakir: D. Krawczyńska, Empatia? Substytucja? Identyfikacja? Jak czytać teksty o Zagładzie?, „Teksty Drugie” 2004, nr 5, s. 179–189 oraz J. Tokarska-Bakir, Kontekst ocalenia. O empatii i żałobie w historii, literaturoznawstwie i gdzie indziej, „Teksty Drugie” 2004, nr 5, s. 190–199.
85 A. Assmann, Pamięć miejsc – autentyzm i upamiętnienie, przeł. J. Górny, w: tejże, Między historią a pamięcią. Antologia, red. M. Saryusz-Wolska, Warszawa 2013, s. 175-176.
86 Assmann pisze w tym kontekście o „magii Antajosowej”, jaką roztaczają one wokół siebie. Autorka nawiązuje tym samym do mitu o Antajosie, potomku Posejdona i Gai, który zawdzięczał swą moc kontaktom z matką, boginią Ziemi.
87 Krytycznie o ruinach w kontekście postpamięci i procesów przepracowywania przeszłości pisze J. Tokarska-Bakir, Topos ruin. Zbawcze narracje w najnowszej historii Niemców, Żydów i Polaków, w: tejże, Rzeczy mgliste. Eseje i studia, Sejny 2004, s. 168–190.
88 T. Różewicz, Wycieczka do muzeum, w: tenże, Wycieczka do muzeum, Warszawa 1966, s. 16.
89 G. Didi-Huberman, Kora, przeł. T. Swoboda, Gdańsk 2013, s. 30.
90 O związanych z tym problemach w kontekście „fałszywych” wspomnień Mishy Defonseca pisze Dorota Wolska, Odzyskać doświadczenie. Sporny temat humanistyki współczesnej, Kraków 2012, s. 181–209.
91 D. Laub, Zdarzenie bez świadka: prawda, świadectwo oraz ocalenie, przeł. T. Łysak, „Teksty Drugie” 2007, nr 5, s. 118–119.
92 B. Zając, Szary czy zielony…, dz. cyt., s. 59.
93 G. Agamben, Co zostaje z Auschwitz…, dz. cyt., s. 15.
94 Tamże, s. 33.
95 Cyt. za: E. van Alphen, Caught by History. Holocaust Effects in Contemporary Art, Literature and Theory, Stanford 1997, s. 128.
96 Tamże.
97 H. Birenbaum, Drzewa milczą, w: tejże, Moje życie zaczęło się od końca, Oświęcim 2010, s. 127–129.
98 E. Kohn, How Forests Think. Toward an Anthropology Beyond the Human, Berkeley, Los Angeles, London 2013, s. 8.
99 Tamże, s. 7
100 D.B. Rose, T. van Dooren, Encountering a More-Than-Human World. Ethos and the arts of witness, w: The Routledge Companion to the Enviromental Humanities, ed. U. K. Heise, J. Christensen, M, Niemann, London 2017, s. 120.
101 Tamże, s. 121. C. Geertz, Interpretacja kultur. Wybrane eseje, przeł. M. M. Piechaczek, Kraków 2005, s. 151.
102 D.B, Rose, T. van Dooren, Encountering a More-Than-Human World. Ethos and the arts of witness…, dz. cyt.
103 Tamże, s. 125.
104 A. Wojciechowska, M. Janczyński, Archeologia zbrodni II wojny światowej w badaniach polskich, w: Współczesna przeszłość, red. U. Stępień, Poznań 2009, s. 74. Na podstawie: W. Mazurek, Wyniki badań archeologicznych na terenie byłego hitlerowskiego obozu zagłady w Sobiborze koło Włodawy, woj. lubelskie z 2004 roku, „Zeszyty Muzealne Muzeum Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie” 2005, t. 13, s. 84–94. Ryty na drzewach (napisy i rysunki) umożliwiły również odtworzenie historii tzw. Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, zob. Znaki na drzewach ujawniają zagadki przeszłości, http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,402293,znaki-na-drzewach-ujawniaja-zagadki-przeszlosci.html (data dostępu: 15.03.2015).
105 J. E. Young, Pamięć i kontrpamięć. W poszukiwaniu społecznej estetyki pomników Holokaustu, przeł. G. Dąbkowski, w: Reprezentacje Holokaustu, wybór i oprac. J. Jarniewicz, M. Szuster, Kraków, Warszwa 2014, s. 340.
106 Na kwestię tę zwróciła uwagę Jessica Rapson, Fencing in and weeding out: curating nature at former concentration camps in Europe, w: Emerging landscapes. Between Production and Representation, ed. K. Kamvasinou, E. Shinkle, D. Deriu, Farnham, Surrey, Burlington, Vermont 2014, s. 161–171.
107 O „nowoczesnej konstytucji” zob. B. Latour, Nigdy nie byliśmy nowocześni. Studium z antropologii symetrycznej, przeł. M. Gdula, Warszawa 2011.
108 B. Latour, Polityka natury. Nauki wkraczają do demokracji, przeł. A. Czarnecka, Warszawa 2009, s. 43.
109 Pisze o tym David Zierler, The invention of ecocide. Agent Orange, Vietnam and the scientists who changed the way we think about the environment, Athens, London 2011.
110 Chodzi o badania przeprowadzone przez zespół Gillesa-Érica Séraliniego, których wyniki zostały opublikowane w 2012 roku. Zob. G.-E. Séralini i in., Long term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize, „Food and Chemical Toxicology” 2012, vol. 50, iss. 11, s. 4221–4231. Artykuł ten wzbudził kontrowersje w środowisku naukowców i został wycofany z druku, a następnie, w 2014 roku, ponownie opublikowany w niezmienionej wersji w innym czasopiśmie: G. E. Séralini i in., Republished study: long-term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize, „Environmental Sciences Europe” 2014, No 26. https://enveurope.springeropen.com/articles/10.1186/s12302-014-0014-5 [data dostępu: 29.11.2018]. Jak wskazują autorzy, Roundup zabija komórki człowieka, hamuje wydzielanie hormonów, zaburza przebieg ciąży oraz wywołuje poronienia. Szacuje się, że środek ten używany jest na dziewięćdziesięciu procentach powierzchni upraw roślin modyfikowanych genetycznie.
111 Za tę uwagę jestem wdzięczny Dorocie Głowackiej.
112 A. Charlesworth, M. Addis, Memorialization and the ecological landscapes of Holocaust sites: the cases of Plaszow and Auschwitz-Birkenau, „Landscape Research” 2002, vol. 27, s. 229.
113 Tamże, s. 246.
114 A. L. Stoler, „Rozkład pozostaje”. Od ruin do rujnacji…, dz. cyt.
115 Tamże.
116 Z. Bauman Nowoczesność i Zagłada, przeł. T. Kunz, Kraków 2009, s. 200–201.
117 I. Fiut, Przyroda jako źródło pamięci, w: Pamięć dla przyszłości, red. Z. Stachowski, Tyczyn 2002, s. 58.
118 T. Ingold, Kultura i postrzeganie środowiska, przeł. G. Pożarlik, w: Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Warszawa 2005, s. 83.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019