4. Semiosfera cyfrowa – istota i własności
p. 122-135
Texte intégral
1Ramy semiotyczne przekazów generowanych cyfrowo inspirują tworzenie nieobecnych w zastanej kulturze form medialnych, gatunków tekstowych oraz rozwiązań w sferze organizacji konkretnych tekstów. Odmienne własności semiotyczne wymagają odmiennych form percepcji, a tym samym stwarzają nowego odbiorcę i na nowo ustanawiają sytuację komunikacyjną. W efekcie dochodzi do wykształcania się form dyskursywnych, które rzutują na sposób istnienia zastanej rzeczywistości kulturowej, na rozumienie świata rzeczy i świata znaków już istniejących. Modelując znaki, technologie cyfrowe modelują semiosferę, a w konsekwencji również myślenie i sposób poznawania świata uczestników kultury.
2Kategoria semiosfery, definiowana przez Jurija Łotmana jako przestrzeń semiotyczna właściwa danej kulturze1, w odniesieniu do przestrzeni cyfrowej nazywa przestrzeń znakową właściwą kulturze cyfrowej. Cechą wyznaczającą specyfikę semiosfery cyfrowej jest jej dwupoziomowość oraz wielowariantywność, która skutkuje istnieniem podsemiosfer. Oznacza to, że każdy typ dyskursu w przestrzeni cyfrowej realizowany przez odmienne programy wypełnia specyficzny dla siebie wariant organizacji znakowej (np. inny w przypadku dyskursu sztuki, dyskursu dziennikarskiego, jeszcze inny w przypadku projekcji sposobu funkcjonowania jakiejś instytucji).
3Właściwością semiosfery cyfrowej jest też jej nieprzerwana ewolucyjność, zmienność wynikająca z postępu technologicznego – nieustannego udoskonalania sprzętów – nośników, które przestają być wyłącznie nośnikami, a stają się kreatorami przekazów oraz programów umożliwiających wytwarzanie określonych form tekstów. Zmienność ta różni się od zmienności w innych nośnikach tekstów. W przypadku książki czy nawet kina można mówić o skokowych zmianach, które wyznaczały nową erę medium: książka pisana, książka drukowana; film niemy, dźwiękowy, chromatyczny, 3D. Okresy pomiędzy nimi są okresami względnej stabilizacji czy udoskonalania nowej technologii (dźwięk stereo, film szerokoekranowy); nie przynoszą zasadniczych zmian semiosfery. Widoczne jest to zwłaszcza w przypadku książki drukowanej, o której Wojciech J. Burszta pisze, iż jest w zasadzie „(…) niezmienna, nie da się jej unowocześnić, podobnie jak nie da się zreformować samej praktyki czytania. Tym samym jest ona działalnością konserwatywną, idącą pod prąd głównego nurtu konsumeryzmu”2. Zmiana kroju czcionki, zmiana technik ilustracyjnych, formatu, rodzaju papieru nie mają wpływu na samą istotę książki, która jest stała. Inaczej jest w przypadku semiosfery cyfrowej, która jest w stanie nieustannej reformy; jest wręcz wyznaczana przez rozwój technologii. Nowe programy użytkowe ustanawiają nowe semiosfery.
4Digitalna przestrzeń semiotyczna ma, analogicznie do znaku, budowę dwupoziomową – informacja tekstowa na poziomie użytkowania ma swój odpowiednik na poziomie programowania. Aspekty semiotyczne obu poziomów nie są tożsame. Manifestację zewnętrzną (semiosferę) poziomu użytkowania tworzą przedstawienia słowne, ikoniczne, dźwiękowe, liczbowe, mieszane. Są to przedstawienia znane odbiorcy z mediów i dyskursów dobrze osadzonych w kulturze jeszcze przed epoką cyfrową. Media digitalne adaptują całą zastaną semiotyczność tekstową, dokonując jednocześnie jej reinterpretacji – zmieniając materię dotychczasowych znaków i tekstów. Model warstwy semiotycznej tekstu na poziomie użytkowania zaczerpnięty został w znacznej mierze z dotychczasowej kultury. Wartością dodaną jest możliwość użytkowania semiosfery przez odbiorcę.
5Aspekt semiotyczny tekstu na poziomie programowania jest mniej zróżnicowany niż na poziomie użytkowania. Mamy tu do czynienia z plikiem tekstowym opisującym – definiującym teksty (ich przedstawienia, układ względem innych znaków, tekstów, charakter – na przykład linki) na poziomie użytkowania. Wygląd tekstu podporządkowany jest tu całkowicie pragmatyce komunikacji cyfrowej. A ponieważ użyteczność tekstu na tym poziomie realizuje się w definiowaniu tekstów i dyskursów na poziomie użytkowania, sposobem jego istnienia rządzi zasada wystarczalności. Znaczenie tekstu na poziomie programowania realizuje się w relacji, w jaką wchodzi ze swoim odpowiednikiem na poziomie użytkowania – a jest to relacja definiowania.
6Elementy wyglądu tekstu na poziomie programowania, takie jak na przykład barwa czcionki oraz elementy kompozycyjne (np. kompozycja wersów), nie mają znaczenia dla semiosfery poziomu użytkowania. Są nośnikami cech drugorzędnych w odniesieniu do pragmatyki semiosfery na tym poziomie – podporządkowane potrzebom programisty (są to umowne, ustalone przez programistę cechy zapisu, które pozwalają mu na szybkie orientowanie się w tekście na przykład w sytuacji powrotu do tekstu w celu dokonania jego aktualizacji).
7Semiosferę na poziomie użytkowania i na poziomie programowania łączy relacja reprezentacji semantycznej. Znaki na obu poziomach – formy ich przedstawień, sposoby łączenia, funkcje różnią się od siebie tak, że należy mówić o dwóch różnych podsemiosferach jednej semiosfery digitalnej, czy dwóch typach kodów semiotycznych. Jednocześnie każde przedstawienie na poziomie użytkowania ma swoją reprezentację znakową na poziomie programowania (lub też kilka reprezentacji); reprezentacje te tworzą tę samą informację tekstową, co więcej, są ze sobą nierozerwalnie związane (zmiana w sferze jednej semiosfery skutkuje zmianami w drugiej).
8Możliwość zmian dokonywanych w semiosferze na poziomie użytkownika jest ograniczona. Dotyczy tylko tego, co zostało zaprojektowane na poziomie programowania jako możliwe do modyfikacji przez użytkownika. I tak na przykład to, że w programie Word na poziomie użytkowania można wpisać tekst, przekształcać go, nie można natomiast zmieniać wyglądu ikon w paskach narzędzi, wynika z faktu zaprojektowania danej skali możliwości działań użytkownika. Podobnie zmiany na poziomie programowania są ograniczone możliwościami środowiska programistycznego, choć zakres możliwych ingerencji w semiosferę poziomu użytkowania jest większy niż na tym poziomie (może na przykład dotyczyć organizacji układu strony – interfejsu graficznego). Oznacza to, że zaistnienie każdego elementu semiosfery cyfrowej wymaga uprzedniego zaprogramowania, odpowiedniego środowiska programistycznego, przy czym zaprogramowanie to dotyczy możliwości realizacji danego typu przedstawienia, a nie jego konkretnej postaci.
9Zmiany dokonywane na obu poziomach wymagają odmiennych kompetencji – w przypadku poziomu programowania jest to znajomość języka programowania, w przypadku poziomu użytkowania – kompetencja w zakresie komunikowania się w środowisku cyfrowym oraz w zakresie komunikacji kulturowej. Potrzeba tej ostatniej wynika z faktu, że dyskursy cyfrowe u swych podstaw zakotwiczone są w zastanej rzeczywistości kulturowej (tekstowej, dyskursywnej, medialnej).
10Ponieważ media cyfrowe są mediami komunikacji społecznej i jako takie tworzone są i rozwijane ze względu na potrzeby użytkownika, należy uznać poziom użytkowania za podstawowy i to pomimo tego, że jest uwarunkowany poziomem programowania. Wprawdzie użytkownik wie o istnieniu poziomu programowania (i niekiedy może go podejrzeć, a nawet ingerować w niego), tak samo jak wie o istnieniu wewnętrznej maszynerii komputera, ale w praktyce, w znakomitej większości przypadków, nie interesuje się nim. Pod tym względem odbiór mediów digitalnych nie różni się wiele od postrzegania przedmiotów w ogóle. Rudolf Arnheim, rozważając zagadnienie odbioru niewidocznych elementów przedmiotów, pisze:
Większość tego, co wiemy o niewidocznych wnętrzach przedmiotów, jawi się nam jako przyjmowane w dobrej wierze cechy ich zewnętrznego wyglądu. (…) Wzrokowe doświadczenia z przeszłości sytuują się w stosownych miejscach mojego obecnego pola percepcyjnego, pożytecznie je uzupełniając. (…) W istocie wiele przedmiotów codziennego użytku zaprojektowano tak, by nie podsuwały nam widoku zawartej w nich technologii. (…) obraz ten jest tu jedynie potencjalny. Staje się on częścią pola widzenia tylko wówczas, gdy jest istotny dla obserwatora.3
11Semiosfery na poziomie użytkowania i programowania można określić jako semiotyczne reprezentacje tych samych informacji tekstowych wytwarzanych przez odmienne kody. Każda informacja tekstowa, każdy element semiosfery widoczny na ekranie poziomu użytkowania ma bowiem swoją reprezentację na poziomie programowania i odwrotnie: informacje zapisane na poziomie programowania wyświetlane są za pośrednictwem przeglądarki na poziomie użytkowania przekazu. Równocześnie jednak różny sposób organizacji semiosfer na obu poziomach, odmienny zestaw znaków, a przede wszystkim odmienna funkcja poziomu programowania i poziomu użytkowania sprawiają, że relacja ta wykracza poza prostą różnowersyjność znakową tej samej informacji. Semiotyczna organizacja poziomu programowania w HTML głównie podkreśla strukturę dokumentu, jest przede wszystkim nośnikiem informacji dotyczących sposobu organizacji przekazu na poziomie użytkowania. Analogicznie podstawową funkcją poziomu programowania jest organizowanie przestrzeni komunikacyjnej na poziomie użytkowania, co oznacza, że – jak zostało wcześniej powiedziane – semantyka tego poziomu realizuje się w jego syntaktyce. Tymczasem na poziomie użytkowania dominuje funkcja komunikacyjna, której podporządkowane są wszystkie inne funkcje. Trzeba tu podkreślić, iż teza ta odnosi się do mediów cyfrowych jako swoistej całości; pojedyncze przekazy, formy tekstowe kreowane w ramach mediów cyfrowych osobno definiują własną dominantę funkcjonalną (np. funkcja informacyjna Wikipedii, komunikacyjna Facebooka, kreacyjna serwisu YouTube czy innych serwisów społecznościowych).
12A zatem relacje między semiosferami obu poziomów opisać można jako relacje różnowersyjności tej samej informacji tekstowej lub przekładu wewnątrzsystemowego. Każda z tych nazw relacji akcentuje nieco odmienną jej cechę. Pierwsza skupia się na równoważności semantycznej obu semiosfer, ukazując je jako formę dubletu semantycznego ; druga podkreśla akt kodowania, relacyjność obu poziomów. Posłużenie się tym samym kodem – tymi samymi znakami literowymi, cyfrowymi, diakrytycznymi w opisie każdej informacji – zarówno tekstowej, jak i okołotekstowej (np. dotyczącej kompozycji) czyni informację o sposobie organizacji poziomu użytkowania informacją tekstową. Warto tu nadmienić, że semiotyczne zrównanie wszystkich typów informacji jest jeszcze bardziej dobitne w zapisie zerojedynkowym. Co więcej, można łatwo wykazać, że na poziomie programowania informacja strukturalna jest ważniejsza niż informacja tekstowa, co widoczne jest przede wszystkim w tym, iż nawet drobny błąd w informacji strukturalnej może sprawić, że informacja tekstowa na poziomie użytkowania przestanie być czytelna lub ulegnie zasadniczej zmianie. Waga informacji strukturalnej znajduje odzwierciedlenie w trosce o jej transparentność, uporządkowanie służące ograniczeniu możliwych błędów czy szybkiemu docieraniu do określonych informacji w celu ich modyfikacji bądź podmiany. Troska ta znajduje odzwierciedlenie w organizacji semiosfery: wyświetlaniu na kolorowo wyrazów odnoszących się do opisu elementów struktury, w hierarchicznym układzie elementów opisu, wyodrębnieniu informacji o sposobie kodowania, informacji o nagłówku, danych dotyczących sposobu rozmieszczenia poszczególnych elementów na stronie, ich koloru, wielkości, kształtu. Jednolitość znakowa semiosfery na poziomie kodu HTML definiuje go jako poziom informacji na temat sposobu organizacji tekstu i dyskursu na poziomie użytkowania. Funkcja semantyczna tego poziomu wyraża się, o czym była już mowa, w jego syntaktyce – relacji, w jaką wchodzi z semiosferą na poziomie użytkowania, w dyspozycjach dotyczących sposobu organizacji tego poziomu. Własnością semiosfery digitalnej jest zatem relacyjność. Pod tym względem semiosfera cyfrowa realizuje cechy semiosfery jako takiej. Jak bowiem pisze Wojciech Kalaga:
Relacje stanowią podstawowe „tworzywo” i spoiwo semioprzestrzeni oraz ontologiczną infrastrukturę myśli: inferencja i interpretacja nie są w istocie niczym innym, jak dynamicznymi zespołami relacji. (…) W kategoriach rzeczywistości aktualnej semioprzestrzeń jest metaforą – ponieważ określają ją i definiują relacje, sytuuje się ona poza aktualnym czasem i przestrzenią tzw. fizyczną. W semioprzestrzeni temporalność przekłada się na zmianę, przestrzenność zaś przekłada się na sieć różnic i powiązań. (…) Każdy znak jest relacją; znaki wchodzą w relacje między sobą, tworząc dalsze relacje; te wyłaniające się relacje wchodzą w relacje z systemami interpretacji (systemami nawyków), które same współgenerują. W samej rzeczy, potencjalności nie można „zamrozić” nawet w teorii – relacje zawsze generują relacje (…).4
13Specyfiką semiosfery digitalnej byłaby relacyjność różnokodowa, wyrażająca się w budowaniu powiązań między znakami reprezentującymi różne systemy dyskursywne – w szczególności system informatyczny i system komunikacji kulturowej. Relacje te są nie tylko relacjami między przedstawieniami, znaczeniami i interpretacjami, ale także między samymi kodami – systemami generowanymi na poziomie programowania i użytkowania, przy czym zarówno jeden, jak i drugi poziom uwikłany jest znów w sieć relacji – w przypadku poziomu programowania tworzą je relacje elementów środowiska programistycznego, w przypadku zaś poziomu użytkowania – powiązania dyskursywne, a także interakcje, w jakie wchodzi komunikacja cyfrowa z szeroko pojętą komunikacją społeczną i najrozmaitszymi jej przejawami. Relacyjność ma tu zatem charakter nie tylko różnokodowy (kod języka programowania i kod języków etnicznych) w sferze zapisów i projekcji cyfrowych, ale też różnosystemowy (system języka etnicznego, systemy ikoniczne, dźwiękowe, mieszane) i różnodyskursywny (najrozmaitsze dyskursy społeczne, na przykład: dziennikarski, handlowy, bankowy, edukacyjny, artystyczny, naukowy i popularyzacji wiedzy).
14Swobodna relacyjność cyfrowej semiosfery możliwa jest dzięki niematerialnej materii znaków cyfrowych, która sprawia, że przekazy różniące się semiotycznie i dyskursywnie mogą być ze sobą łączone. Obraz Picassa, rękopis Prousta, zachowane filmy okresu kina niemego, artykuły prasowe czy księgi podatkowe, które w swych pierwotnych, oryginalnych wersjach są różnymi formami tekstów operujących różnymi typami znaków powiązanych z odmiennymi mediami i odmienną materią znaku, wprowadzone do komputera tracą swoją dotychczasową tożsamość medialną. Nie są już malowidłem, rękopisem, gazetą czy taśmą filmową. Nadal są różnymi formami tekstu (tekst ikoniczny, słowny, mieszany) reprezentującymi różne typy dyskursów (dyskurs malarski, literacki, filmowy, dziennikarski, ekonomiczny). Ich znaki nadal różnią się w sferze przedstawień, ale mają tę samą materię – wiązkę pola elektrycznego, która czyni je znakami tożsamymi bytowo. Niematerialność znaku sprzyja pozbawieniu go przynależności do jakiegoś materialnego miejsca, zwłaszcza że środowisko, w którym bytuje, również ma charakter niematerialny.
15Tekst może być łatwo wytwarzany, swobodnie przekształcany, łączony z innymi tekstami, przywoływany i wysyłany. Przekaz jest dostępny w każdej przestrzeni i czasie dla każdego użytkownika. Nie jest powiązany z żadnym fizykalnym miejscem (jak architektura), „przykuty” do rzeczywistości materialnej (druk do płaszczyzny strony, fresk do ściany). Podczas gdy fizykalne doświadczenie – dotknięcie zabytku starożytności: egipskiego czy greckiego posągu, przedmiotów, które wówczas używano, wymaga realnej podróży do Egiptu, Grecji lub (dzięki stałej obecności w dziejach społeczeństw czynnika barbarzyństwa) Paryża czy Londynu; podróż, jaką się do nich odbywa za pośrednictwem medium digitalnego, jest podróżą, która fizycznie nie rusza użytkownika z miejsca. Wpisanie adresu uruchamia „wirtualną taksówkę”, której dodatkowym walorem poza natychmiastowością dostarczenia na miejsce jest taniość i łatwość podróży.
16Semiosfera poziomu programowania jest swoistą warstwą podskórną, krwioobiegiem, którym przeciętny użytkownik komputera nie interesuje się aż do momentu, gdy coś w sferze przedstawień zaczyna przebiegać niezgodnie z jego wolą. Ale jest to jednocześnie warstwa konieczna, by to, co zewnętrzne, mogło zaistnieć, być przetwarzane, przechowywane i przesyłane. Jak pisze Chris Chesher:
Od kiedy wszelkie znaki tworzone są z tego samego materiału, wszystko jest potencjalnie wymienialne. Każde znaczące, które może zostać przekonwertowane z tego, co analogowe, może być przechowywane, reprodukowane i manipulowane w domenie cyfrowej. Dane cyfrowe można kopiować bez degradacji, pozostają one niezależne od swojego medium. Mogą być kodowane kilkakrotnie, przerzucane, magicznie zmieniane przez algorytmy i wreszcie przywoływane, dekodowane i wysyłane.5
17Semiosfera na poziomie użytkowania podporządkowana jest przede wszystkim funkcji komunikacyjnej, która steruje innymi funkcjami, warunkuje je i reinterpretuje (w szczególności funkcją informacyjną, ale także perswazyjną czy estetyczną). Dominantą jest zaspokojenie potrzeb komunikacyjnych możliwie każdego typu odbiorcy. Stąd na przykład tworzenie semioprzestrzeni komunikacyjnych, takich jak Facebook, gdzie organizacja warstwy znakowej podporządkowana jest funkcji komunikowania się użytkowników między sobą.
18Informacja tekstowa wspierana jest dbałością o szybkie dotarcie do niej. Likwidowaniu wszelkich barier komunikacyjnych, łatwej akceptacji przekazu sprzyja dostosowanie semiosfery do przyzwyczajeń kulturowych użytkownika. Wyglądy stron internetowych są często nośnikami cech gatunkowych czy dyskursywnych przekazu. Przykładu dostarczają tu strony bibliotek cyfrowych, które zawierają elementy ikoniczne mające kojarzyć się z tradycyjną biblioteką (np. wizerunki półek z książkami), czy strony czasopism internetowych, których układ graficzny nawiązuje wyglądem do tradycyjnego czasopisma. Motywy ikoniczne, kompozycja strony pełnią dodatkowo funkcję metadyskursywną – interpretują dyskurs digitalny jako zakotwiczony w tradycyjnych, znanych odbiorcy gatunkach, formach medialnych, instytucjach, na przykład wpisują stronę z tekstami literackimi w tradycję istniejących w przestrzeni rzeczywistej bibliotek, mimo że zbiory cyfrowe redukują bibliotekę do tkanki tekstu, rezygnując z fizykalności książki, budynku itp. Dodatkowa semantyzacja semiosfery służy nie tylko celom czysto komunikacyjnym – szybszej identyfikacji charakteru strony, ale pełni też funkcje ideowe – ma tworzyć iluzję tożsamości, sugerować podobieństwo, ciągłość kulturową czy dyskursywną, sprzyjać łatwiejszej akceptacji nowego medium. Wykorzystuje naszą skłonność do myślenia opartego na analogii bądź podobieństwie, które pozwalają ustalić tożsamość nieznanego przez zakotwiczenie w znanym i rozpoznanym, a tym samym oswoić i zaakceptować to, co nowe. Akcentowanie podobieństwa sprzyja kamuflowaniu różnic, łatwiejszej akceptacji odmienności.
19Przedstawienia ikoniczne są reprezentacjami działań. Każde przedstawienie obrazowe (napis, znak ikoniczny) może być opatrzone funkcją działania – zwłaszcza przenoszenia użytkownika do innej, często również zlinkowanej informacji lub – może lepiej – wywoływania jej. Dostrzega to Derrik de Kerckhove, gdy pisze o czasownikowym wymiarze przedstawień komputerowych:
Trzeba się jednak zastanowić, co znaczy dziś, że coś jest „obrazem”. Ikona w komputerze nie pełni funkcji rzeczownika, prostej reprezentacji, lecz czasownika. Klikasz na ikonę, a ona robi coś dla ciebie, działa.6
20Wśród przedstawień obecnych na poziomie użytkowania i pełniących funkcję działań wyodrębnić można te, które powołane zostały do życia dla potrzeb działań w przestrzeni komunikacji digitalnej, oraz te, dla których funkcja działań jest funkcją dodatkową. W pierwszym przypadku są to przede wszystkim ikony znajdujące się w przestrzeni interfejsu – na przykład ikony umieszczone w paskach narzędzi. Ich znaczenie realizuje się w akcie działania – byciu narzędziem umożliwiającym dokonywanie określonych operacji tekstowych. W drugim przypadku są to przedstawienia obrazowe (np. napis) znajdujące się w polu tekstowym, które w sposób tradycyjny są nośnikami znaczeń, ale oprócz tego pełnią funkcję mediacyjną (są linkami). Oznacza to, iż semiosfera digitalna charakteryzuje się znaczną elastycznością, jeśli chodzi o możliwość przypisania jej różnych funkcji (np. reprezentacji znaczeń i reprezentacji działań). Ikony digitalne są wielofunkcyjne, należą jednocześnie do różnych poziomów; poziomy te – porządki: tekstu i dyskursu wzajemnie się przenikają.
21Przestrzeń semiotyczna na poziomie użytkowania ma charakter synkretyczny i hybrydyczny. Na ekranie komputera współbytują obrazy znaków słownych, matematycznych, ikonicznych (symbole, grafika, przedstawienia fotograficzne) – chromatyczne i achromatyczne, ruchome i nieruchome. Ważny dla semiosfery cyfrowej jest aspekt dźwięku, ruchu i światła, które modelują odbiór tekstów tak pod względem estetycznym, jak i znaczeniowym oraz emocjonalnym. Elementy te biorą udział w uprzestrzennieniu warstwy przedstawień tekstu (zwłaszcza dźwięk i światłocień), dzięki czemu tekst cyfrowy już na poziomie wyrażania zyskuje głębię na kształt rzeczywistości fizykalnej. Mogą też ikonizować tekst, wpisując się w tradycję poezji konkretnej i przekształcając ją7, narratywizować warstwę przedstawień (zwłaszcza w efekcie jej kinetyzacji), uczestnicząc w tworzeniu narracji globalnej w interakcji narracji kreowanej przez teksturę i narracji słownej.
22Komunikację cyfrową cechuje tendencja do maksymalnego semiotycznego urozmaicenia warstwy przedstawień przy jednoczesnej tendencji do uproszczenia (redukcji) formy. Łączenie tych tendencji jest tylko pozornie antynomiczne. W istocie urozmaicenie semiotyczne sprzyja jednoczesnej aktywizacji rozmaitych form percepcji angażującej zmysły i ciało (wzrok, słuch, dotyk8) i form poznania (poznanie dyskursu liczbowego, słownego, obrazowego), natomiast redukcja znaku (przejawiająca się na przykład w stosowaniu akronimów czy uproszczonych znaków ikonicznych) wpisuje się w dążenie do nieustannej symplifikacji i przyspieszania przebiegu komunikacji.
23W semiosferze cyfrowej znajduje odzwierciedlenie postawa otwartości wobec zasobu znaków istniejących, zakotwiczonych w kulturze. Możliwości technologiczne mediów cyfrowych pozwalają na adaptację niemal każdej postaci znaku wypracowanej przez media już istniejące. To sprawia, że warstwa semiotyczna przekazów cyfrowych na poziomie użytkowania jest nieskończenie różnorodna, ale tylko z punktu widzenia dotychczasowych mediów i dotychczasowej kultury, nie zaś z punktu widzenia cyfrowości, dla której adaptacja i swobodne przetwarzanie istniejących znaków i tekstów jest jej cechą ontyczną.
24O specyfice warstwy przedstawień w komunikacji cyfrowej decyduje też jej interaktywny charakter. Znaczna część tekstów ukazuje się lub jest kreowana w efekcie działań użytkownika. Daje to użytkownikowi poczucie władzy nad wirtualnym światem przedstawionym, nad światem cyfrowego znaku i tekstu, zachęca do ich tworzenia. Warstwa przedstawień jest kombinacją różnych znaków, ale też czynności (zaznaczania, wstawiania, wycinania, wpisywania, montażu). Metoda „wskaż i kliknij”, niezależnie, czy odnosi się do ikony, czy do słowa, według Paula Levinsona „zastępuje składnię werbalną jako strukturę poleceń – należy wskazać i kliknąć zamiast pisać na przykład »przeczytaj« albo wymieniać przypisany uprzednio numer tekstu on-line, który ma zostać odczytany (…)”9.
25Cyfrową semiosferę, tak samo jak znak, cechuje opcjonalność (wielowariantywność). Uwidocznia się ona w tym, iż jednemu znaczeniu tekstowemu czy działaniu (pełnionej funkcji) mogą być przypisane różne formy wyrażania: ikoniczne, algebraiczne, dźwiękowe, mieszane. „Obiekt nowych mediów – pisze Lev Manovich – istnieje najczęściej w wielu różnych wersjach, a nie w powtarzalnych kopiach. Ponadto owe odmienne wersje nie są w całości tworzone przez człowieka, ich automatycznym składaniem zajmuje się komputer”10. To sprawia, że bycie użytkownika w świecie digitalnym jest uczestnictwem w różnych dyskursach, w świecie tekstowym „zmieszanym”, ukonstytuowanym z rozmaitych zastanych form dyskursywnych, angażujących także pozatekstową fizykalność11.
26Własnością semiosfery digitalnej na poziomie użytkowania jest też jej palimpsestowość – system nakładek ilustrujących wielopoziomową palimpsestowość widoczny jest w możliwości rozwinięcia w osobną kartę skrótowo zaznaczonych jednostek tekstowych czy narzędziowych, w nakładaniu narzędzi tekstowych (np. kursora) na tekst.
27Aspekt przedstawień i materii semiosfery na poziomie użytkowania dopełniają: funkcja semantyczna (znaczenia denotowane i konotowane) oraz funkcja działań (manipulowania tekstem oraz przenoszenia do innego tekstu – mediacji). Znaczenia w przekazach komputerowych tworzone są w interakcji znaczeń słownych, ikonicznych (grafiki, fotografii) i dźwiękowych. Ważnym czynnikiem uczestniczącym w kreowaniu znaczeń jest możliwość wprawienia w ruch oraz modyfikacji każdego elementu warstwy wizualnej – elementy obrazowe (także słowa-napisy) istnieją tu na prawach plastycznej materii, którą można dowolnie kształtować. W komunikacji cyfrowej semiosfery te nie egzystują obok siebie, ale tworzą jeden system tekstowo-komunikacyjny. Z kolei funkcja działań przekształca odbiorcę (czytelnika, widza, słuchacza) w użytkownika tekstu, czyni go jego administratorem (zarządzanie, organizowanie, tworzenie tekstu), współtwórcą, ale i koniecznym inicjatorem dyskursu cyfrowego.
28Technologia digitalna adaptuje i przetwarza medialnie formy ukazywania się tekstu istniejące w kulturze, wykorzystuje też ukształtowane kulturowo semantyzacje barwy, kompozycji, linii czy dynamiki przedstawienia, tworząc wypowiedzi metatekstowe. I tak na przykład ewokowanie klarowności, uporządkowania w warstwie obrazowej przejawia się choćby w obecnej w internecie strukturze okien – w układach linii prostych kulturowo wiązanych z klasycznością. Dążenie do nieustannej aktualizacji przekazu skutkuje ciągłą podmianą informacji tekstowych umieszczanych na pierwszym planie, uwydatnianie zaś elementów tekstowych (emfaza) dokonywane jest na drodze ich hierarchizacji, wzmocnienia motywem dźwiękowym czy wprawienia w ruch. Komunikacja internetowa semantyzuje ponadto warstwę przedstawień w specyficzny dla siebie sposób. Zaznaczenie słowa (podkreślenie linią, innym kolorem) służy wskazaniu, że dany znak, na przykład słowny, poza tradycyjną funkcją semantyczną pełni też funkcję mediacyjną (kliknięcie na niego przenosi użytkownika w inny tekst). Element semiosfery należy wówczas do porządku znaczeń tekstu linearnego i porządku dyskursu linkowego. Zaznaczenie jest węzłem spajającym różne teksty i porządki dyskursu (np. tekst linearny i dyskurs tworzony w wyniku przejść linkowych), powtarzanie zaś określonego sposobu zaznaczeń w tej samej funkcji prowadzi do trwałej ich semantyzacji.
Notes de bas de page
1 J. Łotman, Uniwersum umysłu, s. 199.
2 W. J. Burszta, Książka i czytanie w popkulturowym reżimie symultaniczności, w: Gadżety popkultury. Społeczne życie przedmiotów, pod red. W. Godzica, M. Żakowskiego, Warszawa 2007, s. 139.
3 R. Arnheim, Myślenie wzrokowe, tłum. M. Chojnacki, Gdańsk 2011, s. 107–108.
4 W. Kalaga, Mgławice dyskursu, s. 135–136.
5 Ch. Chesher, Ontologia domen cyfrowych, tłum. P. Aptacy, w: Widzieć, myśleć, być. Technologie mediów, pod red. A. Gwoździa, Kraków 2001, s. 156.
6 D.de Kerckhove, Umysł dotyku. Obraz, ciało, taktylność, fotografia, tłum. A. Maj, w: Kody McLuhana. Topografia nowych mediów, pod red. A. Maj, M. Derda-Nowakowskiego, Katowice 2009, s. 47.
7 Zob. A. K. Schaffner, From Concrete to Digital. The Reconceptualization of Poetic Space, w: Beyond the Screen. Transformations of Literary Structures, Interfaces and Genres, pod red. J. Schäfera, P. Gendolli, Bielefeld 2010, s. 179–197.
8 O komunikacyjnym angażowaniu taktylności, ciała, twarzy w nowych mediach zob. np. P. Celiński, Interfejsy. Cyfrowe technologie w komunikowaniu, s. 143–153.
9 P. Levinson, Miękkie ostrze. Naturalna historia i przyszłość rewolucji informacyjnej, tłum. H. Jankowska, Warszawa 1999, s. 254.
10 L. Manovich, Język nowych mediów, s. 103.
11 Przykładu dostarczają tu projekty T-Garden, Text Rain. Zob. J. D. Bolter, D. Gromala, Windows and Mirrors, s. 116–129.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019