2. Powtarzalność i dynamika struktury. Nieusuwalność interpretacji
p. 77-90
Texte intégral

1Znak, tekst i dyskurs są analogicznymi strukturami relacji. W każdym przypadku mamy do czynienia z ustanowionym w akcie interpretacji znaczeniem, dla którego impulsem (w postawie odbiorczej) i miejscem kodowania/zapisu (w postawie nadawczej) jest zewnętrzna wobec poznającego podmiotu warstwa przedstawień. W każdym przypadku znaczenie jest aktywnością poznającego podmiotu, dla której to aktywności manifestacja zewnętrzna każdej z tych struktur jest impulsem uruchamiającym procesy interpretacyjne (działania percepcyjno-intelektualne). Na procesy te składają się interakcje, w jakie wchodzą: znaczenia ustanawiane w akcie percepcji, dekodowania słownikowego (znaczenia denotacyjne), znaczenia konotacyjne – uwarunkowane kontekstowo. Kreowane w akcie odbioru znaczenie jest zmienne, elastyczne, zależne od wielu czynników, takich jak na przykład: cechy osobowościowe podmiotu jako uczestnika kultury, jego wiedza, aktywność intelektualna, światopogląd, wiek, płeć, indywidualne doświadczenia tekstowe i pozatekstowe, doświadczenia wspólnotowe – kulturowe, historyczne, społeczne, sytuacja komunikacyjna. Znaczenie uwarunkowane jest tym, jak odbiorca interpretuje otoczenie tekstowe (znakowe, dyskursywne) – kontekst kulturowy, społeczny, historyczny, polityczny, innych tekstów (w ramach danego dyskursu i spoza niego) oraz relacjami, w jakie wchodzi z elementem tekstowym, dyskursywnym. Zależne jest też od perspektywy poznawczej, jaką odbiorca dysponuje, jego poglądu na tekst, stosunku do takich zagadnień jak intencja autorska, intencja tekstu, zaszyfrowane w tekście znaczenie, użycie. Perspektywa oglądu ukierunkowuje rozumienie znaku, tekstu i dyskursu.
2W przestrzeni cyfrowej dodatkowym elementem wzmacniającym i rozszerzającym czynnik działań jest udział odbiorcy w działaniach na teksturze (czynnościach tekstotwórczych). Aspekt działań, obejmujący dotychczas kreujące znaczenia działania nadawcy na warstwie przedstawień oraz interpretację percepcyjną i intelektualną odbiorcy, poszerzony zostaje o znaczeniotwórcze działania odbiorcy na teksturze.
3Zasadnicza różnica między obiema strukturami relacji (znakiem i tekstem) polega na stopniu rozbudowania i skomplikowania elementów (czynników) relacji. Dotyczy to zarówno sposobu ukazywania się znaku, tekstu i dyskursu, jak i ich znaczenia. Manifestacje zewnętrzne znaku, tekstu i dyskursu różnią się na ogół stopniem złożoności, który następnie znajduje odzwierciedlenie w stopniu złożoności znaczeń oraz relacji komunikacyjnych i uwarunkowań kontekstowych. Warstwa przedstawień znaku jest tak skonstruowana, że w procesie odbioru daje zwykle jeden spójny impuls do wykreowania znaczenia. Inaczej jest w przypadku tekstu, gdzie w procesie odbioru ustanawianie znaczeń wymaga dostrzeżenia i określenia relacji znaczeniowych, w jakie wchodzą ze sobą bardziej złożone elementy tekstury – poczynając od relacji, w jakie wchodzą znaki, a kończąc na relacjach, w jakie wchodzą ze sobą jednostki o wysokim stopniu rozbudowania, jak chociażby jednostki fabularne.
4Tekst jest strukturą relacji nadbudowaną nad znakiem, a dyskurs – nad tekstem. Analogicznie do relacji znak–tekst (pojmowania tekstu jako konstruktu znaczącego nadbudowanego nad znakiem) kształtują się relacje tekst–dyskurs, z rozumieniem dyskursu jako układu relacji, w jakie wchodzą teksty w określonej, społecznej sytuacji komunikacyjnej (stąd na przykład dyskurs literatury, dyskurs sztuk plastycznych, dyskurs dziennikarski). Odmianą tekstu na poziomie dyskursywnej są formy wielotekstowe – politeksty.
5Sieć wzajemnych powiązań między znakiem, tekstem i dyskursem sprawia, że każda zmiana w sferze któregokolwiek elementu struktury będzie mieć wpływ na pozostałe jej składniki. Oznacza to, że zmiany, które technologie cyfrowe powodują w strukturze znaku, reinterpretują strukturę tekstu i sposób istnienia dyskursu1. Modyfikacje, które stają się udziałem tekstu cyfrowego, środowiska dyskursywnego, w którym ten tekst istnieje, zmiany w sferze komunikacji społecznej są następstwem zmian w sferze znaku, ale też te zmiany potęgują. Układ znak–tekst–dyskurs jest dy n amiczny m u kładem int era kc j i, w którym elementem stałym są składowe układu oraz akt wzajemnych relacji (zależności), w jakie ze sobą wchodzą. Stały zatem jest akt zależności:

6same zaś składowe mogą mieć różne realizacje, które uwarunkowane są kulturowo, komunikacyjnie, społecznie i technologicznie. Niezmienny jest też fakt tworzenia znaku, tekstu i dyskursu w procesie interakcji, w jakie wchodzą ze sobą warstwa przedstawień, sfera znaczeń oraz działań.

7Zmienny natomiast jest stopień skomplikowania tych elementów – na przykład sfera znaczeń w przypadku znaku jest zwykle mniej rozwinięta niż w przypadku tekstu. Znak, tekst i dyskurs odmiennie też hierarchizują składowe interakcji. I tak, znak ukierunkowany jest przede wszystkim na warstwę przedstawień, tekst na sferę znaczeń, dyskurs zaś na sferę działań komunikacyjnych. Charakter dynamiczny mają zatem relacje, w jakie w strukturze wchodzą przedstawienia, znaczenia, działania. Można tu mówić o dynamice interakcji, strukturze wewnętrznie dynamicznej, rozwijającej swoje elementy, modelującej je. Efektem tego procesu jest tworzenie wciąż nowych reprezentacji znakowych, tekstowych, dyskursywnych oraz modelowanie wewnętrzne struktur – tworzenie nowych wariantów ich realizacji.
8Takimi medialnymi wariantami realizacji struktury tekstu literackiego są cyfrowy (hipertekstowy) i papierowy (drukowany) tekst literacki. Warto przy tym zaznaczyć, że wariantywność struktur modyfikuje ontyczność tekstu. W cyfrowych utworach literackich udźwiękowione i kinetyczne przedstawienia, ruchomość słów, liter, zmiany barwy, wielkości, kształtu (grafizacja) warstwy słownej, rozbijanie wyrazów, ruch łączenia w nowe wyrazy mają wartość znaczeniotwórczą, która wchodzi w interakcję znaczeniową z semantyką warstwy słownej. Podczas gdy w przypadku literatury papierowej działanie odbiorcy realizuje się w interpretacji semantyki warstwy słownej – nieruchomej, transparentnej w wyniku powtarzalności i ujednolicenia form przedstawienia, w przypadku utworów cyfrowych działanie to ma charakter zarówno fizykalny, jak i intelektualny (działania na teksturze w interakcji z interpretacją tekstu).
9Ważnym czynnikiem spajającym strukturę, powiązanym z każdym jej elementem jest interpretacja, czyli rozumienie, które ukierunkowane jest na ustalenie sensu, opatrzenie znaczeniem, które przekształca przedmiot postrzegania w tekst. Interpretacja jest wielorako uwarunkowanym aktem i jednocześnie procesem, w którym dochodzi do interakcji ukierunkowanych interpretacyjnie: odbioru sensorycznego, intelektualnego, emocjonalnego i duchowego (ideowego). Interpretacją jest każda forma zajęcia się tekstem. Wielorakie uwarunkowanie interpretacji wskazuje na liczne czynniki mające wpływ na wymienione formy odbioru. Są to: kontekst otoczenia, w którym znajduje się przedmiot interpretacji, wiedza, wrażliwość, osobowość, kompetencje interpretacyjne odbiorcy, jego wiek, płeć, uwarunkowania kulturowe, społeczne, historyczne i wiele innych. Związek interpretacji z przedstawieniem wskazuje na postrzeganie, które ma charakter interpretacyjny, związek interpretacji ze znaczeniem wskazuje na rozumienie jako podstawowe narzędzie ustanawiania sensu; związek interpretacji z działaniem wskazuje na formy posługiwania się znakiem, tekstem, dyskursem jako działania interpretacyjne. Akt interpretacji przekształca przedmiot interpretacji w znak, tekst lub dyskurs. Każda interpretacja wiąże się z uznakowieniem, tekstualizacją i dyskursywizacją przedmiotu odniesienia. Określanie rozumienia jest dyspozycją ludzkiego myślenia, które opatrując znaczeniem otaczające człowieka byty, roztacza nad nimi władzę, niejako je kolonizuje. Interpretacja pozwala już na poziomie percepcji opatrzeć znaczeniem nawet najmniej złożone elementy przedstawienia – nadać im wartość znaku.
10„Wszystko, co wiem o świecie, nawet w sposób naukowy, wiem dzięki swojemu widzeniu i dzięki doświadczeniu świata, bez którego symbole nauki nie miałyby żadnego znaczenia”2 – pisze Merleau-Ponty. „Widzenie jest myśleniem podporządkowanym pewnemu polu (…)”3. A zatem każde doświadczenie percepcyjne, już choćby przez fakt wyboru pola dostępu do świata, ma charakter interpretacyjny. Analogicznie zatem jest w przypadku struktur bardziej złożonych, nadbudowanych nad znakiem, gdzie interpretacja zaangażowana jest w nadawanie znaczenia relacjom, w jakie wchodzą jednostki bardziej złożonej formy przedstawienia, tworząc tekst. Sam fakt stwierdzenia istnienia takich relacji, przypisywania im znaczeń określanych jako tekstowe jest sprawą interpretacji. Jeszcze bardziej złożonych działań interpretacyjnych wymaga nadbudowany nad tekstem poziom dyskursu, gdzie procesom interpretacyjnym poddawane są relacje, w jakie wchodzą ze sobą całe teksty w danym typie sytuacji komunikacyjnej. Interpretacja jest koniecznym warunkiem określenia relacji między znakiem, tekstem i dyskursem, gdzie:

znak – jest podstawową jednostką znaczącą tekstu (bezpośrednio) i dyskursu (pośrednio – za pośrednictwem tekstu4), ustanawianą w procesie interpretacji (przypisania znaczenia), uwarunkowaną tekstowo (bezpośrednio) i dyskursywnie (pośrednio);
tekst – jest całością znaczącą nadbudowaną nad znakiem, uwarunkowaną dyskursywnie, tworzoną w akcie działań twórczych; znaczenie globalne tekstu powstaje w procesie interpretacji, która jest interakcją interpretacji znaków tekstowych, relacji między nimi oraz uwarunkowań dyskursywnych tekstu; dyskurs – jest jednostką nadbudowaną nad tekstem (bezpośrednio) i znakiem (pośrednio); ustanawiany jest w procesie interpretacji relacji, w jakie wchodzą teksty w określonej sytuacji komunikacyjnej; uwarunkowany jest kulturowo.
11Wzajemne relacje między znakiem, tekstem i dyskursem pokazują interpretację jako konieczny składnik i warunek istnienia znaku, tekstu i dyskursu oraz wskazują na kontekstowe uwarunkowanie interpretacji. Wynika to z faktu, że nie może być mowy o istnieniu tych pojęć bez kategorii znaczenia, każde zaś znaczenie ustanawiane jest w procesie rozumienia – akcie poznawania, który jest modelowany kontekstem. Od interpretacji nie sposób uciec. Każda forma odniesienia do tekstu w sposób konieczny jest formą jego rozumienia, zawiera konieczność działania interpretacyjnego. Zwraca na to uwagę Stanley Fish, gdy polemizuje z koncepcją Stephena Bootha odejścia od interpretacji na rzecz opisu – powrotu do samego tekstu. „Opis, który proponuje Booth na miejsce interpretacji, okazuje się być tak samo interpretacyjnym konstruktem jak interpretacje, które odrzuca”5 – pisze Fish. Każde „zajęcie się” tekstem – także jego analiza retoryczna, poetologiczna, opis środków, jakimi się posługuje, zawiera perspektywę oglądu tego tekstu, jest formą jego rozumienia. Nie dość na tym, aktywnością interpretacyjną jest też skupienie się na tym lub innym elemencie tekstu w opisie, określenie ich hierarchii; interpretacyjnie wreszcie ukierunkowane są same narzędzia opisu pozwalające wydobyć jedne elementy tekstu, inne zaś odsunąć na dalszy plan. Oznacza to, że nie da się oddzielić interpretacji od poetyki i retoryki – tak jak poetyka w sposób konieczny jest interpretacyjna i retoryczna, tak też interpretacja jest działaniem retorycznym i zakotwiczonym w poetyce.
12Narzędziami modelowania tekstu są również technologie. Wyznaczając formę istnienia tekstu, zakres możliwych kreacji (np. innych dla kultury druku, innych dla kultury cyfrowej), stają się jego interpretatorem; co więcej, nazywają kulturę, którą tworzą (kultura oralna, pisma, druku, technik audiowizualnych, cyfrowa). Technologia cyfrowa pozwala na łączenie form zróżnicowanych semiotycznie, medialnie, należących do różnych poziomów kultury i reprezentujących różne formy gatunkowe. Wprowadza w sferę medialnego zapośredniczenia i czyni codziennym to, co dokonywało się już wcześniej w dyskursie kultury, poza sferą mediów cyfrowych.
Dzisiaj już wszystko można kojarzyć ze wszystkim: możemy w naszych miastach połączyć kościół romański i wieżowiec, gotycką katedrę i Centrum Pompidou – stwierdza Paul Ricoeur. – Aby było to możliwe, trzeba było uwolnić znaki od tego, co wskazują – teraz jedne znaki mogą wchodzić w dowolne relacje z drugimi. Istnieje wśród nich coś w rodzaju nieskończonej dyspozycyjności do niewłaściwych skojarzeń.6
13Warto tu dodać, że kwalifikacja relacji, w jakie wchodzą znaki jako właściwe lub nie, jest również sprawą interpretacji. Niewłaściwe to zapewne niezgodne z przyjętymi normami kojarzenia znaków. Oznacza to, że owa nieskończona dyspozycyjność znaków do niewłaściwych skojarzeń leży u podstaw przełamywania nawyków interpretacyjnych, modyfikowania zastanych sposobów myślenia o tekstach medialnych, a w efekcie postępu w sferze teorii tekstu cyfrowego.
14Wielosemiotyczność i interaktywność tekstury digitalnej sprawiają, że ważne miejsce w procesie konstruowania znaczeń tekstowych zajmuje aspekt odbioru sensorycznego. Znaczenie globalne ustanawiane jest w efekcie interakcji, w jakie wchodzą działania interpretacyjne dokonywane na tkance semiotycznej tekstu z interpretacją semantyki przekazu. Konstytuowane w procesie użytkowania tekstu znaczenie nie jest czymś stałym, ale nieustannie modelowanym, co wynika z ruchomego charakteru czynników mających wpływ na interpretację. Czynniki te to nie tylko uwarunkowania zewnętrzne: zmieniający się kontekst, rzutowanie cech gatunkowych, wypracowanych w toku rozwoju kultury zasad odbioru określonych typów tekstów, relacje, w jakie dany tekst wchodzi z innymi tekstami, czy zespół cech osobowościowych odbiorcy, ale także uwarunkowania wewnętrzne tekstu. W efekcie, jak trafnie pisze Wojciech Kalaga,
(…) znakowe uniwersum interpretacyjne nie jest gigantycznym przedmiotem, kolosalnym agregatem danych czy stanem rzeczy – jest procesem. (…) uniwersum interpretacyjne nigdy nie może osiągnąć stanu skostnienia i stabilności: nieskończona mnogość relacji między znakami oraz tworzące się hierarchie tych relacji mają zawsze charakter dynamiczny. Potencjalność jest warunkiem aktualności, ale też aktualność nieprzerwanie rekonstytuuje, pobudza i przekształca potencjalność.7
15Nowe sposoby wiązania elementów tekstury inicjują nowe struktury znaczeniotwórcze. W hipertekście dotychczasowe zasady konstruowania znaczeń poddane zostają reinterpretacji. Współistnienie modeli odbioru: symultanicznego i linearnego wzbogacone zostaje o odbiór interaktywny – o działania na tkance tekstu.
16Aktywność użytkownika oznaczająca nieustanną restrukturyzację tekstury jest działaniem interpretacyjnym w przestrzeni tekstury i wpisuje się w intencję tekstu. Nie mniej istotnym czynnikiem mającym wpływ na rozumienie tekstu cyfrowego (ale i każdego innego tekstu medialnego) są predyspozycje intelektualne odbiorcy oraz wiedza dotycząca dyskursu, jaki dany tekst reprezentuje. Trzeba przy tym zaznaczyć, że wiedza ta powinna być nieustannie aktualizowana, powinna uwzględniać aktualne modele lektury, które tworzą ruchomy kontekst interpretacyjny. Według Ryszarda Nycza:
Z perspektywy aktualnej wiedzy o przedmiocie, preferowanej siatki pojęć krytycznych oraz ram sytuacyjno-kontekstowych, które warunkują nasze sposoby czytania, aktywizujemy znaczenie, które retroaktywnie (czyli ze skutkiem wstecznym) przypisujemy poznawanemu tekstowi. Nowe metody lektury przynoszą zaś nowe słowniki, które pozwalają formować inne pytania, zadawane tekstowi, i inne uzyskiwać odpowiedzi. Dlatego też nie ma (i być nie może) interpretacji pełnej, wszechstronnej czy ostatecznej. Każda jest perspektywiczna, każda udostępnia przedmiot, kształtując go równocześnie zgodnie z przyjętymi kategoriami i ramowym kontekstem.8
17Ruchomość kontekstu dotyczy zresztą już samej sytuacji percepcji tekstu. W odbiorze symultanicznym obecne na ekranie elementy ikoniczne – symbole graficzne (i szerzej elementy interfejsu graficznego), ruchome i udźwiękowione obrazy, zmieniające swój kształt i barwę napisy hierarchizowane są przez odbiorcę tak, że pełnią bądź to funkcję tekstury głównej, bądź to funkcję drugoplanową – narzędzi obsługi tekstu czy wewnętrznego kontekstu (np. zwarty tekst słowny obecny w centralnej części ekranu a towarzyszące mu, zamieszczone obok ilustracje).
18Na odbiorczą decyzję interpretacyjną, co spośród elementów widocznych na ekranie należy uznać za tekst główny, a co za element kontekstowy czy narzędzie obsługi tekstu, ma wpływ konwencja. Powtarzalność układów graficznych, kompozycji stron internetowych, określonej hierarchii elementów tekstury, wiązanie powtarzalnych rodzajów znaków z daną funkcją (np. funkcją narzędzia działań tekstowych) prowadzi do wypracowania automatycznych modeli rozpoznawania i epistemologicznego kwalifikowania elementów powierzchniowej warstwy przekazu (określenia funkcji elementów tekstury obecnych na ekranie czy wyznaczenia formy gatunkowej bez wnikania w treść przekazu). A zatem w przypadku mediów cyfrowych dochodzi do wykształcenia nowej konwencji obcowania z tekstem, która jest narzędziem jego interpretacji – uznania, że reprezentuje on określoną formę gatunkową, dyskursywną, które wyznaczają postawę odbiorczą. Tekst projektowany jest jako ruchomy, wielowariantywny, otwarty na wybory dokonywane przez użytkownika, który może go zmieniać w ramach tego, co zostało zaprogramowane. Jak zauważa Jay David Bolter, nieustanny ruch powierzchni tekstu (tkanki słownej) jest tym, co znacząco różni tekst elektroniczny od drukowanego9, który charakteryzuje się nieruchomą i niezmienną (w swej jednostkowej realizacji) teksturą. Tekstura jest zresztą nie tylko ruchoma, ale i udźwiękowiona i właśnie w takiej polisemiotycznej formie w sposób istotny uczestniczy w procesie ustanawiania znaczeń słownych. W środowisku cyfrowym tkanka semiotyczna tekstu jest ważnym przedmiotem interpretacji, co w przypadku takich tekstów jak literacki stanowi istotną zmianę w sferze miejsca kształtowania znaczeń tekstowych.
19Ruch, dźwięk, barwa są zresztą nie tylko miejscami interpretacji, ale i interpretatorami – czynnikami wzajemnie kształtującymi swój odbiór. Powiązanie słowa z ruchomym, barwnym obrazem i dźwiękiem skutkuje nie tylko reinterpretacją słowa, ale i pozostałych elementów znaczących reprezentujących inne kody. Krótko mówiąc, tak jak obraz i dźwięk oddziałują na znaczenie słowa, tak też dźwięk i słowo kształtują rozumienie obrazu, czy słowo i obraz – dźwięku. W rozprawie poświęconej sztuce dźwięku Małgorzata Przedpełska-Bieniek pisze:
Jeśli dźwiękowi towarzyszy obraz, to zmienia się jego odbiór. Szczególny wpływ mają kolory. Pastelowe dają wrażenie dźwięku przydymionego, matowego, ostre i zdecydowane – dźwięku silnego. Zależnie od głośności wydobywanego dźwięku i artykulacji, jaką zastosujemy, zmienia się jego barwa.10
20Oznacza to, że oddziaływania współwystępujących, różnosemiotycznych elementów znaczących są wzajemne, mają charakter wielokierunkowy, o tym zaś, który element będzie określnikiem, a który elementem określanym, zadecyduje przede wszystkim interpretacja odbiorcza – odbiór utworu jako literackiego dominantą każe uczynić słowo, które modelowane będzie na przykład przez pojawiający się element ikoniczny czy muzyczny; odbiór tekstu jako utworu muzycznego dominantę przesunie w stronę dźwięku, który będzie modelowany przez elementy mu towarzyszące (np. kolor czy ruch). Z kolei uznanie danego tekstu za utwór reprezentujący sztuki plastyczne sprawi, że w akcie odbioru za czynnik określany zostaną uznane elementy ikoniczne, natomiast czynnikami określającymi, modelującymi znaczenie ikony będą elementy dźwiękowe czy słowne.
21Twórczość artystyczna należy do sfery całkowitej wolności. Sztuka może realizować się wszędzie i ze wszystkiego. Nie przynależy do jakiegoś jednego medium czy systemu semiotycznego. Wypowiada się w przestrzeni słowa, obrazu, dźwięku oraz ruchu jak i w połączeniu i interakcji tych materii przekazu, tworząc formy monosemiotyczne i polisemiotyczne. Otwartości i wieloaspektowości sztuki towarzyszy wieloaspektowość przeżycia estetycznego, które tak ze strony twórcy, jak i odbiorcy jest doświadczeniem zarówno intelektualnym, jak i emocjonalnym. Współcześnie przeżycie to realizuje się przede wszystkim jako doświadczenie interpretujące, a nie nazywające czy rozgraniczające. Interpretowanie uczestniczy zarówno w akcie odbioru sztuki, jak i w akcie jej tworzenia, sprzyjając zacieraniu granicy między obu aktami.
22W sztuce digitalnej interpretacja nie pojawia się wyłącznie jako rozumienie tego, co w warstwie przedstawień dane i skończone. Modyfikowanie warstwy przedstawień dokonywane przez użytkownika jest działaniem interpretacyjnym wyznaczonym przez digitalne medium. W literaturze cyfrowej działania użytkownika mają moc kreacyjno-interpretacyjną. W przeciwieństwie do interpretacji czysto mentalnej, która nie zmienia tekstury, działania te modyfikują tkankę semiotyczną tekstu. Jako takie mają wartość inter pret ac ji sprawcze j. Można tu mówić o interpretacji, która jest aktywnością współtworzenia tekstury przez użytkownika, aktywnością z jednej strony zaprogramowaną jako integralny składnik tekstu, z drugiej zaś twórczą – realizowaną w sposób wybrany przez użytkownika.
23Wszelkie interakcje użytkownik–komputer w procesie poznawania hipertekstu literackiego wpisują się w kategorię sposobu czytania. Jako takie mają wpływ na ustanawianie znaczeń tekstowych, które kształtują się w interakcji znaczeń generowanych na dwóch poziomach. Oto tekstura poza tym, że jest nośnikiem znaczeń fikcjonalnych, jest też sama podmiotem działań o charakterze znaczeniotwórczym. Znaczenie globalne, całościowe przekazu kształtowane jest w wyniku interakcji, w jakie ze sobą wchodzą znaczenia kreowane na obu poziomach, przy czym podmiotem pośredniczącym, ustanawiającym zarówno znaczenia jednostkowe, jak i znaczenie globalne – jest użytkownik. Warto tu dodać, że poziom tekstury może też być nośnikiem znaczeń metatekstowych. Zmiana czytelnika/widza/słuchacza na użytkownika odzwierciedla zatem zmianę postawy interpretacyjnej. Oto w sposób posługiwania się tekstem estetycznym wpisana zostaje intencjonalnie rola użytkownika jako reprezentacji czynności kreacyjnych – użytkownik wyznacza porządek i sposób ukazywania się elementów tekstowych, kształtując znaczenia. Staje się interpretatorem sprawczym, który interioryzuje tekst w efekcie jednoczesnego współtworzenia go na poziomie tekstury i znaczeń.
24W kontekście zagadnienia relacji twórca/odbiorca a użytkownik i jej wpływu na sytuację estetyczną warto przywołać trafne wątpliwości zgłaszane przez teoretyków sztuki. Ewa Wójtowicz, powołując się na ustalenia Romana Ingardena, ale też rozważania Michała Ostrowickiego, pisze, że już w tradycyjnej sztuce
(…) odróżnienie twórcy i odbiorcy nie jest właściwie potrzebne, jako że twórca w trakcie procesu twórczego jest także perceptorem (…). Jednocześnie odbiorca podczas procesu percepcyjnego przyjmuje rolę twórczą w tym sensie, że wytwarza przedmiot estetyczny. Nie jest więc odbiorcą pasywnym, co więcej, bez jego aktywności przedmiot estetyczny nie mógłby zaistnieć.11
25Sprzężenie procesu nadawczego (twórczego) i odbiorczego (interpretacyjnego) nie byłoby zatem wytworem mediów cyfrowych, ale immanentną cechą sytuacji estetycznej, a nawet szerzej – komunikacyjnej, z czego wynika, że użytkowanie nie powinno być postrzegane jako przeciwieństwo czy nawet coś odmiennego od aktywności nadawczo-odbiorczej. Czy to oznacza, że kategorie użytkownika i użytkowania są niepotrzebnym naddatkiem? Nie, gdyż pozwalają one ująć to, co stanowi istotną różnicę w stosunku do tradycyjnych kategorii komunikacyjnych. Mianowicie dotychczas akt odbioru w procesie twórczym oraz akt tworzenia w procesie odbioru miały charakter wyłącznie mentalny – nie były rejestrowane jako proces w tym samym tekście i dyskursie. Tymczasem w komunikacji cyfrowej kreacja w akcie odbioru jest rejestrowana, zostawia ślady na teksturze tekstu (dokonywane wybory, wpisy, wszelkie inne działania odbiorcy na teksturze współtworzą tekst). Interpretacja nie ma postaci wyłącznie mentalnej lub osobnej wypowiedzi (jeśli ma być uzewnętrzniona), ale jest samym tym tekstem – konieczną jego konstytuantą ujawniającą się w zewnętrznej manifestacji tekstu. Analogicznie jest z aktem twórczym, który w teksturze odciska ślady aktu odbioru – projektowania możliwych konkretyzacji tekstu (np. wkomponowanie w teksturę możliwych działań odbiorcy).
26Obecność interpretacji na poziomie tekstury oddziałuje na interpretację globalną tekstu. Interpretacja tradycyjnie rozumiana jako aktywność intelektualna zmierzająca do określenia znaczeń tekstu okazuje się niewystarczająca w odbiorze sztuki cyfrowej. Artystyczny tekst digitalny (np. literacki) wymaga bowiem poszerzonych, ukierunkowanych inaczej niż dotychczas, kompetencji interpretacyjnych i analitycznych. A do tego z kolei niezbędne jest zbudowanie nowej poetyki (narzędzi opisu), która umożliwiłaby opis literatury cyfrowej. Zastana poetyka dostarcza narzędzi opisu semantyki słowa – w mniejszym stopniu jego semiotyki (elementów kinetycznych, graficznych, barwnych). Zakres zastanej poetyki okazuje się niewystarczający do opisu, a w konsekwencji pogłębionego interpretowania tekstu cyfrowego. Jeśli odbiorca nie będzie umiał zinterpretować zaangażowanych w kreację znaczeń narracyjnych czy metaforycznych ruchu, barwy słowa, zmiany kształtu litery, może – jako odbiorca tekstu artystycznego – coś stracić.
27Zaprezentowane przesunięcia w sferze interpretacji tekstu są wyzwaniem dla współczesnej edukacji humanistycznej. Konieczne bowiem staje się kształcenie nowych kompetencji interpretacyjnych; uwrażliwienie uczestnika kultury na semantykę warstwy semiotycznej tekstu, na nowe sposoby kształtowania znaczeń literackich: interaktywne, intersemiotyczne i intermedialne, na wydobywanie znaczeń z niewerbalnych elementów tekstu takich jak ruch i barwa, z działań na teksturze, a także na semantyczne wiązanie ich ze światem przedstawionym wykreowanym językowo.
Notes de bas de page
1 O związkach między znakiem i tekstem cyfrowym zob. też J. D. Bolter, Przestrzeń pisma. Komputery, hipertekst i remediacja druku, tłum. A. Małecka, M. Tabaczyński, Kraków–Bydgoszcz 2014, s. 218–222.
2 M. Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji, tłum. M. Kowalska, J. Migasiński, Warszawa 2001, s. 8.
3 Tamże, s. 237.
4 Dotyczy to znaków tekstowych – będących nośnikami znaczeń tekstowych. Znaki działań stanowią podstawową jednostkę dyskursu w sposób bezpośredni (gdyż działanie komunikacyjne jest podstawowym wyznacznikiem dyskursu).
5 S. Fish, Interpretacja, retoryka, polityka. Eseje wybrane, pod red. A. Szahaja, Kraków 2002, s. 117.
6 P. Ricoeur, Krytyka i przekonanie. Rozmowy z François Azouvim i Markiem de Launay, tłum. M. Drwięga, Warszawa 2003, s. 252.
7 W. Kalaga, Mgławice dyskursu, Kraków 2001, s. 76–77.
8 R. Nycz, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Warszawa 2012, s. 190.
9 J. D. Bolter, Writing Space. Computers, Hypertext, and the Remediation of Print, New York–London 2011, s. 68.
10 M. Przedpełska-Bieniek, Sztuka dźwięku. Technika i realizacja, Warszawa 2017, s. 44.
11 E. Wójtowicz, Net art, Kraków 2008, s. 207.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019