Wprowadzenie. Od techniki do semiopoetyki
p. 9-14
Texte intégral
1W tym, co „zazwyczaj” traktowania techniki i technologii, dominuje podejście instrumentalne. Technologia na ogół traktowana jest jako środek bądź przydatne narzędzie do realizowania określonych celów. I słusznie, bo właśnie dlatego jest powoływana do życia. U podstaw tworzenia jej wynalazków – przedmiotów leży zazwyczaj cel utylitarny – dążenie do umożliwienia czegoś, do realizacji ludzkich zamierzeń. Potrzeba utrwalenia myśli, wyprowadzenia tekstu poza sytuację referencyjną aktu wypowiadania a następnie przekazania jej wielu odbiorcom, legła u podstaw technologii pisma i druku; potrzeba odwzorowania wyglądów, możliwie szybkiego zapisu ich lustrzanego odbicia przyczyniła się do rozwoju fotografii, pragnienie zapisu ruchomych, a następnie barwnych i udźwiękowionych obrazów inspirowało wynalazek i rozwój filmu.
2Z jednej strony technika nastawiona jest na to, co inne, co poza nią, z drugiej zaś jest tym, co zapisane w tej innej rzeczy i w niej rozpoznawane. Każdy przedmiot kultury jest jednocześnie znakiem wskazującym na technikę i jej śladem; tym, co wiedzie do techniki i z niej wyrasta. Technika leży u podstaw kształtowania tekstów, dyskursów i mediów. Uczestniczy w tworzeniu przedmiotów kultury. Jako taka jest warunkiem rozwoju społecznego.
3Osiągnięcia techniki, w swej istocie aksjologicznie neutralne, mogą być inspirowane chęcią realizacji różnych celów – zarówno tych ocenianych jako pożądane, służące dobru społecznemu, jak i tych, które godzą w ład społeczny. Podobnie też niezależnie od motywacji, która legła u podstaw danego osiągnięcia techniki, może być ono wykorzystywane do celów zgodnych lub niezgodnych z tą motywacją. Wartościowanie celów i skutków działań jako dobrych lub złych wiąże się zwykle z automatycznym przenoszeniem tych ocen na zastosowane narzędzia. Skłonność ta wpisuje się w myślenie potoczne, upraszczające, zgodnie z którym już w starożytnej Grecji zabijano posłańca przynoszącego złe wieści.
4Zadaniem humanistyki jest w tej sytuacji przede wszystkim obrona techniki; chronienie jej niewinności, ale i stanie na straży sposobów jej użycia. I nie chodzi tu o nadzór czy przypisywanie sobie prawa do dystrybucji technologii – bo wtedy humanistyka stałaby się organem sprawowania władzy rozumianej jako dominacja czy zarządzanie. Chodzi o to, co jest istotą humanistyki – o pogłębianie rozumienia, o poznawanie – dochodzenie istoty techniki (zadanie filozofii), o badanie (i opis) jej wpływu na rzeczywistość społeczną (zadanie socjologii), a w przypadku humanistyki tekstologicznej (literaturoznawczej, językoznawczej, kulturoznawczej) badanie udziału techniki w kształtowaniu zjawisk tekstowych, językowych, kulturowych. W relacji między techniką i humanistyką chodzi więc o nawiązanie stosunków władzy w rozumieniu Michela Foucaulta – jako strategiczne gry między wolnościami1, przy założeniu, że obie strony zostaną tu potraktowane jako dyskursywne reprezentacje różniących się między sobą podmiotów.
5Tymczasem potocznie często przeciwstawia się technikę humanistyce, co jest efektem niewnikania w istotę ich obu, a wręcz porzucenia zamiaru takiego rozpoznania na rzecz przyjmowania uproszczonych, obiegowych sądów czy wręcz przed-sądów. Głębszy ogląd humanistyki i techniki pozwala dostrzec, że tym, co je łączy, jest zdolność poznawcza i zdolność twórcza.
6Wiedza o tym, jak technologie, zmieniając media literatury, zmieniają ją samą, jest poznawaniem zarówno technologii, jak i literatury oraz literackości, jest rozpoznawaniem możliwości tekstu i jego technologicznych uwarunkowań. I tak, bez zapisu zwalniającego z konieczności wypracowywania mnemotechnik, nie byłoby możliwe całe bogactwo form narracyjnych i wersyfikacyjnych. Nie byłoby też możliwe wykorzystanie znaczeniotwórczej wartości warstwy graficznej słowa, tak charakterystyczne dla poezji konkretnej i szerzej – wszelkich form literatury awangardowej. Bez druku i medium książki trudno byłoby o artystyczne (literackie) użycia ich fizykalności, semantyczne wyzyskanie typografii, wewnątrztekstowe odwołania do dyskursu literackiego, gry formą tekstu. Nie byłyby możliwe utwory: Guillaume’a Apollinaire’a, Italo Calvino, Julio Cortázara, Stanisława Czycza, Marka Danielewskiego, Zenona Fajfera, Jamesa Joyce’a, Stéphane’a Mallarmégo, Stefana Themersona, Laurence’a Sterne’a i wielu innych. Nie byłaby możliwa poezja konkretna i liberatura, która zrodziła się między innymi w akcie buntu wobec uprzezroczyźnienia tekstury i medium książki.
7Rozmaite przejawy awangardy i eksperymentu w sferze literatury postrzegać można jako reakcję na coraz dalej posuniętą konwencjonalizację literackiej tekstury i formy książki. W literaturze papierowej tekstura stała się zasadniczo neutralnym, niezauważalnym wręcz nośnikiem, którego niewielkie modyfikacje nie miały żadnego wpływu na sens utworu artystycznego. Sprzeciw wobec zamrożenia tekstury dla znaczeń literackich znajduje wyraz w rozwoju literatury czyniącej tkankę semiotyczną utworów i ich materię miejscem ich kreowania. Twórczość awangardowa, eksperymentalna wiąże literackość z teksturą; odsłania artystyczny potencjał dyskursywności i medialności literackiej jako miejsca generowania znaczeń tekstowych.
8Czynnikiem, który uczestniczy w tym procesie, jest postęp w sferze technologii cyfrowych. Wraz z cyfryzacją literatury – przenoszeniem tekstów literackich w przestrzeń cyfrową i na nośniki cyfrowe pojawiły się głosy wieszczące śmierć tradycyjnej książki, wyparcie jej przez zapis cyfrowy – bardziej ekonomiczny, dostępny globalnie. Jednak literackość ulokowana w teksturze, znaczenia kształtowane w interakcji semantyki słowa i semantyki tekstury – tu też materii nośnika – stawiły temu skuteczny opór. Rozwój technologii cyfrowych opartych na zapisie zerojedynkowym paradoksalnie wskazał na potencjał znaczeniotwórczy tkwiący w teksturze i zainicjował rozwój nowych form literackich. Stało się trochę tak, jak przy wynalazku fotografii, która uwolniła malarstwo od służebności odwzorowywania wyglądów i niezamierzenie wpłynęła na rozwój malarstwa nieprzedstawiającego, lub jak w przypadku wynalazku pisma i druku, kiedy to utrwalenie uwolniło tekst od obowiązku skupiania się na strukturach ułatwiających zapamiętywanie.
9Badanie uwarunkowań technologicznych tekstu literackiego pokazuje, że technologie modyfikują literaturę i literackość. Nie dokonuje się to jednak w sposób automatyczny. Sam akt zapisu, wynalazek pisma i druku nie stworzyły automatycznie literatury piśmiennej i drukowanej. Wydaje się wręcz, że aż do pojawienia się nowoczesnych form narracyjnych, wiersza wolnego, literatury tekstualizującej przestrzeń książki i formę graficzną zapisu literatura drukowana była w istocie literaturą oralną. Tezę taką potwierdza wtórna oralność. Potwierdzają ją książki mówione – audiobooki. Każda literatura, która jest możliwa do zaistnienia w tej formie bez ingerowania w sens (poza faktem interpretacji głosowej), jest w istocie literaturą oralną. Doskonale w tej formie realizuje się cała literatura realistyczna, która zakotwiczona jest jeszcze w tradycji oralnej.
10Obecnie należy wręcz mówić o równoległym istnieniu różniących się między sobą form literatury wykreowanych przez różne technologie przekazu. Literaturę drukowaną, którą da się zapisać w postaci audialnej bez istotnej ingerencji w semantykę utworu, można określić jako literaturę mieszczącą się w przestrzeni p ó ź n e j o r a l n o ś c i. Literaturę, która komplikuje formę tekstową na poziomie semantyki słowa, wypada umieścić w sferze z w rot u pi ś m i e n ne go, określając ją jako literaturę wc z e s n e j f a z y pi ś m i e n n e j. Dopiero literatura drukowana, która wyzyskuje literacko graficzność słowa i przestrzeń zapisu, jest w moim przekonaniu l i t e r a t u r ą pi ś m i e n n ą w f a z i e dojr z a łe j.
11Podobnie technologie cyfrowe nie wytworzyły automatycznie sztuki cyfrowej. Cyfryzacja polegająca na mechanicznym wprowadzaniu literatury drukowanej do internetu wnosi zmiany materialne i okołotekstowe w sferze sposobów posługiwania się tekstem; nie dotyka jednak jego dotychczasowej istoty. Literatura obecna w internecie, która równie dobrze mogłaby (bez żadnej zmiany w sferze semantyki utworu) istnieć w formie drukowanej, a może też i oralnej, nie jest literaturą cyfrową sensu stricto. Dopiero pojawienie się utworów, w których ruch liter i słów, ich przekształcanie się na ekranie, udźwiękowienie oraz powodowanie zmian w sferze tekstury przez użytkownika uczestniczą w kreowaniu znaczeń literackich, tworzy nowy typ literatury – literaturę cyfrową wpisującą się w dojrzałą fazę piśmienności.
12Technologie uczestniczą w rozwoju dyskursu literackiego i sztuki literackiej. Możliwe staje się tworzenie figur semiotycznych (zwłaszcza ruchu), figur interaktywnych, kreowanie świata przedstawionego w interakcji semantyki sposobu ukazywania się tekstu słownego i jego semantyki jako struktury opartej na znakach arbitralnych. Zmiana wielkości, kształtu, barwy liter, słów i segmentów tekstu, ich znikanie i pojawianie się na płaszczyźnie ekranu, przesuwanie się, przekształcanie, udźwiękowienie i ikonizowanie są momentem, w którym swą pełnię uzyskuje królestwo zapisu. Takiej literatury nie da się ani przepisać na papier, ani wydać drukiem, ani odczytać – krótko mówiąc, nie da się stworzyć jej papierowej czy mówionej reprezentacji bez utraty tego, co stanowi o istocie jej artyzmu.
13Zapis cyfrowy umożliwia literackie kształtowanie słowa w każdym jego aspekcie. Przemieszczające się, zmieniające kształt, barwę, pojawiające się i znikające słowa, przekształcające się z jednego w inne zyskują głębię, cielesność i żywotność. Stają się wręcz bytem osobowym (reprezentacją tego, co człowiecze) – zostaje im przypisana podmiotowość, tożsamość, zdolność odpowiadania działaniem. Słowa mają wartość sprawczą nie tylko w swym wymiarze semantycznym, ale i jako narzędzia działań tekstowych i komunikacyjnych, angażujące odbiorcę zarówno intelektualnie, jak i cieleśnie, skoro ważnym czynnikiem kształtowania znaczeń tekstowych staje się dotyk. Sprawczy dotyk oraz ruch ustanawiają słowo interaktywne, ukierunkowane na zwrotność i dialogowość. Komunikacja interaktywna, którą opisać można jako komunikację zwrotnych działań na znakach, umożliwiająca tworzenie tekstów przez wielu użytkowników, ukazuje się przy tym jako rodzaj gry, której reguły wyznaczane są przez program komputerowy.
14Ruch zmian, przekształcenia w sposobie ukazywania się utworu, linkowe wiązania jego segmentów, działania użytkownika (dotykiem, głosem, wzrokiem) decydujące o przebiegu dyskursu literackiego, który może ustanawiać tekst literacki w interakcji różnych mediów (np. internetu i smartfonu) oraz działań użytkownika, a wreszcie znajdująca się u ich podstaw nowa budowa znaku są integralnym składnikiem tekstu literackiego w przestrzeni cyfrowej oraz zasadą przekształcającą jego poetykę w semiopoetykę.
Notes de bas de page
1 M. Foucault, Kim pan jest, profesorze Foucault? Debaty, rozmowy, polemiki, wybór i tłum. K.M. Jaksender, Kraków 2013, s. 236.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019