Wielkie poruszenie (koda)
p. 463-477
Texte intégral
1Podsumowanie niniejszej pracy zacznę od drobnej i oczywistej kwestii, która domaga się uwagi od samego początku, jednak dopiero w tym miejscu może wybrzmieć w pełni – mianowicie wytłumaczę się z jej tytułu. Opowieść, którą w kolejnych rozdziałach usiłowałam zrekonstruować w oparciu o zaledwie kilka jej fragmentów, to opowieść – w sensie literalnym – o wielkim poruszeniu społeczeństwa polskiego, związanym z korektą granic państwa po zakończeniu drugiej wojny światowej. Jest to zatem historia o polskim odcinku „wielkiej wędrówki ludów”, której szlaki gęsto poprzecinały obszar Europy Środkowej po 1945 roku. To także historia – aby uruchomić bardziej metaforyczne sensy tytułowego poruszenia – emocji, które owej wędrówce towarzyszyły bądź też stanowiły jej następstwo, a które starałam się w moich analizach sygnalizować wszędzie tam, gdzie było to możliwe. To jednak przede wszystkim opowieść o wysiłku (od)budowy uniwersum symbolicznego i wypracowania nowych wariantów zbiorowej tożsamości w momencie, gdy stare formuły i normy społeczne przestały obowiązywać. Zmiana, o której mowa, była tyleż konsekwencją ruchów w przestrzeni geograficznej i ideologicznej, co dalekosiężnym skutkiem wojny. Splot tych okoliczności decyduje zaś o tym, że opowieść o wielkim poruszeniu jest zarazem historią wielkiej mobilizacji, która – aby posłużyć się z kolei luźną grą skojarzeń – niczym pospolite ruszenie objęła szeroki krąg krytyków, cenzorów, pisarzy i artystów zaangażowanych w konstruowanie nowej i adekwatnej do zachodzących zmian formy narodowej.
2Przemysław Czapliński, podejmując się niedawno próby charakterystyki zmian, które określiły „całościową sytuację kultury w powojennej Polsce”1, używa jednego tylko słowa-klucza: „przemieszczenie”. Miało się owo przemieszczenie dokonać w czterech podstawowych wymiarach rzeczywistości społecznej: (1) geograficzno-kulturowym (przesiedlenia); (2) klasowo-kulturowym (likwidacja warstwy ziemiańskiej, migracje do miast i rozwój klasy robotniczej); (3) ideowo-instytucjonalnym (wprowadzenie komunizmu i idąca za tym zmiana centrum dyskursywnego) oraz (4) etniczno-etycznym (przejście Polaków z „pozycji większościowej na pozycję narodowości wyłącznej”2). W efekcie gruntownych przesunięć na każdym z tych odcinków
żadna grupa czy klasa nie zajmowały już swojego miejsca na mapie społecznej i przestrzennej. Zarazem nowe umiejscowienia również nie były „swoje”, ponieważ zadania i tożsamości znajdowały się dopiero w procesie stanowienia. Dlatego można uznać, że ruchomą scenę pierwotną polskiego życia powojennego określało przemieszczenie wszystkich aktorów. Dotychczasowy system określania miejsc na społecznej mapie rozpadł się, a nowy dopiero powstawał.3
3W pracy tej przyglądałam się bezpośrednio choreografii jedynie w pierwszym z wymienionych przez poznańskiego badacza obszarów lub też – ujmując rzecz nieco inaczej – zapuściłam sondę w jedno zaledwie, jak powiada Ryszard Nycz, „idiosynkratyczne pasmo splatające się w […] węzeł pamięci zbiorowej PRL-u”4, czyli pasmo pojałtańsko-migracyjne. Uważam jednak, że na podstawie analizowanych tekstów kultury widać jasno, iż wątku migracyjnego od pozostałych zakresów powojennego przemieszczenia nie sposób jednoznacznie oddzielić: w narracji o migracjach niezmiennie rezonują wątki innych przemieszczeń. Tak więc, aby powtórzyć, opowieść o wędrówce na zachód to w pierwszej kolejności opowieść o ruchu w przestrzeni geograficznej i kulturowej: do odzyskanego matecznika (piastowskiej) polskości, jak ruch ten przedstawiano w propagandzie, ale także na tereny zniszczone i naznaczone piętnem wojny, nieprzyjazne i obce – taka aksjologia przestrzeni zostaje wpleciona, mniej lub bardziej wyraźnie, w większość omówionych przeze mnie tekstów. Po drugie, co starałam się wyeksponować najmocniej przy okazji rozważań o dylogii Haliny Auderskiej, opowieść o wędrówce na terytoria anektowane to opowieść o awansie społecznym, aczkolwiek także o innych społecznych przesunięciach, na co dyskretnie wskazuje w Uliczce Klasztornej Anna Kowalska. Po trzecie, pojałtańskie narracje migracyjne, ze względu na ich spowinowacenie z władzą, to wzorcowy zapis odbywających się we wczesnym powojniu przemian ideowo-instytucjonalnych; dyskurs, w którym niczym w soczewce skupiają się kluczowe dla wprowadzania komunistycznej racji stanu treści. Jednocześnie, jak pokazuje chociażby przykład twórczości Jana Bułhaka i Kazimierza Kutza, można w nim dostrzec symptomy „długiego trwania” treści wyjściowo wobec owej racji stanu konkurencyjnych, bo związanych z innymi, arcyważnymi dla kultury polskiej centrami dyskursywnymi, które hasłowo można by określić kolejno jako kresowe i niepodległościowe. Po czwarte wreszcie, za sprawą wyłaniającego się z kolejnych omówionych przeze mnie tekstów obrazu relacji z Innym (w tym wypadku głównie z ludnością niemiecką), a dokładniej – za sprawą konsekwentnego wymazywania jego obecności lub też jej fantomatyzacji (casus Worcella), pojałtańskie narracje migracyjne stają się sugestywną opowieścią o przejściu polskiego społeczeństwa od modelu wielokulturowego do monokulturowego.
4Taka wielowymiarowość tłumaczy w jeszcze nieco inny sposób rozmiar tytułowego poruszenia, jego gruntowność, by nie powiedzieć – totalność, a zarazem decyduje o tym, że tak zwany (szeroko rozumiany) nurt zachodni można potraktować jako swego rodzaju papierek lakmusowy, na którym uwidaczniają się specyficzne rysy określające kontury nowej społecznej mapy, jak również cechy charakterystyczne kondycji zbiorowej jej użytkowników. Sygnalizowana „dwukierunkowość” obiegu znaczeń w obrębie poszczególnych pasm odsyła natomiast już do ostatniego z wymiarów poruszenia, na które w tej książce zwracałam szczególną uwagę, czyli do poruszeń wydarzających się na poziomie formy tekstu pojałtańskiego.
5Jak wiadomo, literatura (czy szerzej: kultura) polska, stanąwszy w obliczu raptownej zmiany społecznej, znalazła się w sytuacji, w której dotychczasowe formy opisu rzeczywistości zostały wyczerpane, musiała więc wypracować nowe środki wyrazu, zdolne uchwycić specyfikę i konsekwencje powojennych przemian. Jak wielokrotnie zaznaczałam, pojałtańskie narracje migracyjne na tle innych nurtów powojennej literatury polskiej wyróżniało silne podporządkowanie bieżącej polityce (miejsca i pamięci). W tym akurat obszarze konstruowanie nowych i adekwatnych formuł artykulacji doświadczenia sprowadzało się de facto do filtrowania treści przez sito cenzury, które miało odsączyć, że tak to ujmę, epicką esencję utworów: treści fundacyjne zdolne stworzyć przesiedlonemu społeczeństwu warunki zakorzenienia w nowych miejscach osiedlenia. Jak jednak usiłowałam wykazać w moich analizach, ów plan się nie powiódł, a i samo sito cenzury okazało się bardziej przepuszczalne niż mogłoby się wydawać – do krwiobiegu poetyki oficjalnego dyskursu docierały bowiem treści związane z tym, co było doświadczane oddolnie i/lub co w zastanych warunkach instytucjonalnych należało postrzegać jako mniejszościowe, peryferyjne czy przeciw-pamięciowe. Obiegi „konkurencyjnych” treści obierały zaś rozmaite mikro-trajektorie, zmierzając bądź to ku podtrzymywaniu obowiązujących wariantów opowieści, bądź też ku ich (nierzadko mimowolnemu) podważaniu.
6Wszystkie te poruszenia wydarzają się oczywiście w obrębie narracji oficjalnej. Stają się bardziej widoczne, gdy próbować patrzeć na teksty po Morettiańsku, a więc traktować je jako (mikro)diagramy rozmaitych sił społecznych i estetycznych wpływów. Ponadto, ich widzialność wzrasta gdy próbować śledzić przepływy znaczeń między tymi dwoma obszarami, zamiast skupiać się tylko na tym, co zakrzepło na powierzchni dość koślawych schematów narracyjnych. Uchwycone przy zastosowaniu takiej lektury rozmaite ruchy formy, nieoczywiste przesunięcia sensów bądź transfery tradycji decydują, jak sądzę, o tym, że oficjalna narracja jest mniej monogłosowa niż zwykło się sądzić, lecz zarazem decydują zaledwie (i przede wszystkim) o tym, że zamiast upragnionej epopei, która by osadzała przesiedlone społeczeństwo na nowych pozycjach, mamy w przypadku pojałtańskich narracji migracyjnych do czynienia z korpusem tekstów, które zastygły – każdy na sobie właściwy sposób – w specyficznym nieuformowaniu bądź przybrały kształty ambiwalentne, a czasem nawet aberracyjne (vide „antykwaryczna trylogia” Kowalskiej, „ni to powieść, ni to opowiadania” Worcella, „epos chłopski” Auderskiej czy chociażby czytane jako „miejsca oligoptyczne” fotografie Bułhaka). To właśnie za sprawą odbijającego się w tego rodzaju formach napięcia między tym, co możliwe do powiedzenia, a tym, co nie, właściwie żaden z omawianych w niniejszej pracy tekstów kultury sprzed 1989 roku nie zdołał się przekształcić w scenariusz zbiorowej wyobraźni, nie jest, jak pisze Andrzej Leder, „znaczący w takim sensie, że nie organizuje samo-reprezentacji podmiotu. Nie rządzi tym, jak sam się postrzega”5. Nie rządzi, gdyż projektuje wizję wędrówki i zakorzenienia z założenia nieskuteczną, bo determinowaną czynnikami „zewnętrznymi”, które tłumią inną opowieść – własną i wewnętrzną, której kształtu możemy się jedynie domyślać śledząc rozmaite jej zaszyfrowane w tekstach echa.
7Na zakończenie niniejszej pracy nie chcę jednak zastanawiać się, jak owa opowieść mogłaby lub powinna wyglądać, nie chcę również raz jeszcze rekonstruować elementów wypełniających wspomnianą przestrzeń pomiędzy, pragnę raczej spojrzeć na przeanalizowany materiał z ukosa i spróbować uchwycić w nim pewną ogólniejszą logikę wynikania, która chociaż hasłowo pozwoli przybliżyć jedną z możliwych odpowiedzi na postawione na wstępie tej książki najważniejsze pytanie: o nieoczywistość (post)migracyjnej kondycji społeczeństwa polskiego i współczesnego postrzegania doświadczeń przesiedleń w świetle ich fundacyjności. Pomocne w tym może się okazać wyróżnienie trzech ogólniejszych matryc przestrzennych obrazowania Ziem Odzyskanych i modeli tożsamości „zamieszkującego” je podmiotu, jakie wyłaniają się z omówionych tekstów.
8W pierwszej kolejności należy zatem traktować terytoria anektowane jako scenę formowania się nowego społeczeństwa, przestrzeń życiową socjalistycznej wspólnoty, nowy dom, ergo nową ojczyznę przesiedlonej na nie ludności – zadomowienie się w przestrzeni geograficznej równa się tutaj akceptacji nowego porządku ideologicznego. Ziem Odzyskanych jako pars pro toto demokracji ludowej jest najwyraźniej obecna w tekstach Auderskiej, w swojej wymowie podtrzymujących projektowaną oficjalnie aksjologię pojałtańskiej przestrzeni, aczkolwiek wykorzystujących dosyć przewrotne strategie narracyjne. Z dylogii wyłania się też najczytelniejszy portret modelowego mieszkańca tej przestrzeni – osadnika, bohatera, który w wyniku przemian dziejowych nabiera sprawczości: biorąc w czasie wojny udział w walce o „wyzwolenie” terytoriów zachodnich, po wojnie – siłą własnych rąk, ale i mocą własnej wyobraźni, sprytem i wytrwałością, buduje na nich nowy dom (ojczyznę). Do tej matrycy w bardziej ambiwalentnym trybie nawiązują także Kowalska w Opowieściach wrocławskich i Worcell w Najtrudniejszym języku świata, autorzy, którzy podejmują się próby jej opisu od strony (nieheroicznej) codzienności. W obu przypadkach wspomniana ambiwalencja względem propagandowej normy realizuje się przez kameralność perspektywy opisu świata początku oraz przez zastosowanie, by to tak ująć, zasady ograniczonej sprawczości. Kowalska przedstawia proces oswajania przestrzeni, który odbywa się dzięki rutynie pracy i powolnego dostosowywania światopoglądu przesiedlonej ludności do nowych warunków. Są to jednak działania, co autorka wielokrotnie sygnalizuje na kartach swojej książki, bardzo różniące się od tych zalecanych oficjalnie. W jej prozie nie spotkamy walecznych pionierów, prędzej inwalidów z podarowanymi przez państwo protezami (Wielka Próba) lub – o wiele częściej – grupki ludzi, którzy przez przypadek znaleźli się w tym samym miejscu (Uliczka Klasztorna, Notatki wrocławskie). Ostatecznie Wrocław staje się u Kowalskiej domem (ojczyzną) przesiedlonej ludności, lecz zarazem w jej przypadku być u siebie to, upraszczając, raczej wiedzieć gdzie kupić sznurowadła i zamówić szklarza niż jak walczyć z ideologicznym wrogiem; to raczej być uczciwym wobec siebie niż ślepo wierzyć w definicje uczciwości wyczytane w prasie; to zakorzenić się nie tyle na Ziemiach Odzyskanych, co, po prostu, w codzienności. To zresztą być może najbardziej krzepiąca (dla piszącej te słowa) z puli prezentowanych tutaj wizji, która jednak na dłuższą metę się nie przyjęła. Z kolei Worcell unieważnia wyobrażenie mocnego (sprawczego) podmiotu osadniczego, utrwalając moment jego przybycia do cudzego domu, w którym jego dotychczasowi mieszkańcy wciąż gospodarują; do świata, w którym nie można jeszcze przejąć całkowitej inicjatywy, bo jest on domem kogoś innego. Ponadto, jak starałam się wykazać, w szerszej perspektywie tekst Worcella jest głosem rozczarowania życiem w nie takim wariancie rzeczywistości społecznej (w nie takiej demokracji ludowej), w który pisarz, przybywając na pojałtański zachód, zawierzył. To specyficzny głos w obronie peerelowskiej aksjologii przestrzeni, której, jego zdaniem, nie udało się w pełni zrealizować wtedy, gdy Inny już zniknął.
9Drugą, frekwencyjnie słabszą i bardziej zakamuflowaną, lecz, jak sądzę, równie symptomatyczną matrycą postaciowania przestrzeni anektowanych, komplementarną wobec wyżej omówionej, staje się ich definiowanie jako Kresów Zachodnich. Polega ono na transferowaniu aksjologicznych dominant przestrzennych Kresów Wschodnich w przestrzeń pojałtańskiego zachodu. Opisany w rozdziale 8 przykład twórczości Bułhaka i jego wyliczonych pokrótce hypotypoz pokazuje przechwytywanie poetyki ojczystości wypracowanej na gruncie dyskursu kresowego, a więc, nie rozwodząc się zbytnio nad tematem, inkarnację w przestrzeni Ziem Zachodnich toposu Kresów jako matecznika polskości. Transfer ten – bazujący na prostej, bo zero-jedynkowej ekonomii symbolicznej, a jednocześnie oparty na dość paradoksalnych przesunięciach (przemilczeniach) związanych ze źródłowym kontekstem politycznym kresowej ojczystości, okazuje się idiomem skutecznym w konstruowaniu efektu swojskości krajobrazu – wspiera pierwszą matrycę na dwóch poziomach: na poziomie całości dyskursu i na poziomie, by tak rzec, niejawnym. Na poziomie fabularnym, czyli w momentach, gdy analogia krajobrazowa jest tematyzowana wprost, jej uruchamianie służy przezwyciężaniu tęsknoty; jest elementem procesu przepracowywania straty, pokonywania przez jednostki impasu, w jakim tkwią tuż po przyjeździe na pojałtański zachód.
10Za trzecią matrycę przestrzenną, pozostającą w kontrze do dwóch poprzednich i w PRL-owskich warunkach ideologicznych posiadającą status matrycy niewątpliwie „mniejszościowej”, należałoby uznać rozumienie Ziem Odzyskanych jako przestrzeni agonu, pola walki między Polakami a „najeźdźcami”, które zarazem przekształca ją w alegorię przestrzeni klęski i wyobcowania. Taka aksjologia wyłania się z filmu Hena i Kutza – największej cenzorskiej „pomyłki” z zestawu analizowanych przeze mnie tekstów kultury, w której paralela między sytuacją powojennych migrantów na pojałtańskim zachodzie, ofiarami wojennych deportacji na Syberię i dziewiętnastowiecznych zesłańców w głąb Rosji wydaje się wielce symptomatyczna z innych względów niż poprzednie. Po pierwsze, wpisuje się ona w długą i bogatą w sensy opowieść o nierównej walce z „odwiecznym” wrogiem ze wschodu, który w tym akurat momencie historycznym zostaje utożsamiony z władzą komunistyczną. Po drugie, ujawnia transfer w pojałtańską przestrzeń wątków faktycznie i bezwzględnie (w projektowanym przez władzę polu symbolicznym) przeciwpamięciowych, gdyż związanych z postrzeganiem ZSRR i komunistów jako agresorów. Po trzecie, takie ustawienie znaczeń sprawia, że Nikt nie woła staje się ewokacją w swej istocie odwrotnej niż wówczas obowiązujące interpretacji sensu dziejowego powojennych zmian granic i systemu władzy. Staje się to widoczne, gdy uwzględnić pozawizualne konteksty filmu, lecz także kiedy przyjrzeć się bliżej konstrukcji głównego jego bohatera, który odzwierciedla konkurencyjny wobec osadniczego model tożsamości: „nie-mieszkańca” terytoriów anektowanych, człowieka wyobcowanego i nie mającego swojego miejsca w strukturze społecznej. Ujmując rzecz przewrotnie, jest to jednakowoż bohater doskonale zakorzeniony gdzie indziej: realizuje bowiem model tożsamości mający długi i zaszczytny, bo romantyczno-niepodległościowy (AK–owski) rodowód. Tym, co go i z tej grupy wyróżnia, jest zaś fakt, że reżyser, każąc mu błądzić po omacku w onirycznej, zacieśniającej się przestrzeni, pozbawia go sprawczości charakteryzującej jego starszych (i młodszych) kompanów.
11Po 1989 roku, a więc w momencie, gdy powstało pole dla rozpisania „na nowo” narracji fundacyjnej, która uchwyciłaby przemiany „lat zerowych” w obszarze tematyki migracyjno-pojałtańskiej w taki sposób, aby teksty mogły (wreszcie) organizować wspomnianą wyżej samo-reprezentację podmiotu, powyższe matryce przestrzenne i skojarzone z nimi modele tożsamości nie przeszły całkowicie do lamusa. Wprost przeciwnie – zaryzykowałabym stwierdzenie, że owo rozpisywanie odbywa się na nowo, lecz w starych ramach. Zakłada ono oczywiście przesunięcia i odwrócenia starszych wariantów postaciowania przestrzeni i jej użytkowników, lecz także pewną ich kontynuację. Lub prościej: matryce pozostają te same, zmienia się wartościowanie ich poszczególnych składowych. Zmienia się także ich układ w polu symbolicznym: te wzory, które wcześniej miały status pobocznych lub „mniejszościowych”, (od) zyskują pozycje wiodące, zaś to, co kiedyś było „dominujące”, schodzi na margines.
12Aby wytłumaczyć się z tego dość zawiłego wnioskowania, muszę po raz kolejny oprzeć się na dość głębokich uogólnieniach. Generalizując zatem: w proponowanym tu porządku literatura zwana małoojczyźnianą wpisywałaby się w kresową matrycę przedstawiania terytoriów anektowanych. Oczywiście, różni autorzy inaczej rozkładają tutaj akcenty, gdyż sięgają do rozmaitych rozdziałów wielkiej „Kresowej Księgi”, czyli aktualizują w swoich tekstach przede wszystkim topos Kresów jako wielokulturowego pogranicza. Chociaż względem tego, co nazywałam poetyką ojczystości, pozostaje ów topos w relacji pewnej niewspółmierności, to jego transfer w zachodnie realia wydaje się zasadzać na podobnej ekonomii symbolicznej co starszy oraz – mimo zupełnie odmiennych warunków ideologicznych – oparty na podobnym, dogmatycznym założeniu, iż „człowiek powinien dążyć do zdobycia trwałej tożsamości”6. Owa tożsamość nie kryje już swojego ziemiańsko-inteligenckiego rodowodu, a jej modelowy nosiciel, jak na mieszkańca (wyidealizowanego) pogranicza przystało, kieruje się etosem tolerancji, dobrego sąsiedztwa, otwartości na Inność i odpowiedzialności za Innego.
13W powieściach post-migracyjnych Iwasiów i Bator mielibyśmy natomiast do czynienia z nawiązaniem do matrycy Ziem Odzyskanych jako pars pro toto demokracji ludowej w wariancie bliskim wspomnianej wcześniej poetyce nieheroicznej codzienności. O ile jednak Kowalska z oczywistych przyczyn tworzy obraz, jak pisałam, ambiwalentny, ale summa summarum przedstawiający proces oswajania przestrzeni, a u Worcella ambiwalencja buduje melancholijną aurę tęsknoty za ideałami demokracji ludowej, o tyle młodsze autorki, dokonując po latach krytycznego bilansu oficjalnej aksjologii pojałtańskich przestrzeni, przewartościowują ją całkowicie – Ziemie Odzyskane w ich ujęciu stają się przestrzenią permanentnego i wielopoziomowego wykorzenienia, jaki system demokracji ludowej w przesiedlonym społeczeństwie podtrzymywał. Wizja ta kreuje model powojennego bycia nie u siebie, który najtrafniej oddaje chyba ogólniejsza diagnoza, poczyniona niedawno przez Nycza:
widziane w perspektywie tego splotu dziejowych konieczności, celowych działań władzy komunistycznej i przypadków losu, powojenne polskie społeczeństwo jest społeczeństwem przesiedlonym, zdeterytorializowanym, zdyslokowanym. Społeczeństwem, w którym (prawie) nikt nie jest „u siebie”, na swoim miejscu, w swoim środowisku; kto swego miejsca może być w każdej chwili pozbawiony i/lub kto zawdzięcza swe miejsce nowej władzy. Jak wiadomo, życie nieosadzone w udomowionej, ochronnej przestrzeni osłabia tożsamość jednostek i wspólnot, ich wolę własnego, sprawczego działania – rodzi stan zawieszenia i zarazem zawisłości (ubezwłasnowolnienia, „zewnątrzsterowności”). A kiedy nie można znaleźć oparcia w sobie (uczynionym własnym dziedzictwie, swoim środowisku), szuka się oparcia w nadrzędnej wspólnocie – religijnej, narodowej czy nawet: ideologicznej.7
14Idąc dalej: obie pisarki tworzą alternatywną wobec małoojczyźnianej – zdecydowanie krótszą, bo sięgającą roku 1945, i odmienną klasowo, bo zorientowaną na warstwę robotniczo-chłopską – genealogię współczesnego społeczeństwa. A ponadto, sprawnie operując znaczeniami na wspomnianej wyżej matrycy szarej codzienności, która wyrastała bezpośrednio z monokulturowej rzeczywistości realnego socjalizmu, przedstawiają zasadniczo odmienny od wyżej wspomnianych model podmiotowości. Mówiąc krótko: tożsamość bohaterów powieści Iwasiów i Bator wyrasta z anomii, a oni sami tworzą obraz społeczeństwa, jak pisał Stefan Chwin, „straumatyzowanego i zastraszonego, nastawionego głównie na efektywne organizowanie życia codziennego w każdych, nawet najbardziej niesprzyjających warunkach dziejowych”8.
15W Róży na pierwszy plan wysuwałaby się agonistyczna matryca przestrzenna znana z obrazu Kutza i Hena. U Smarzowskiego, tak jak w Nikt nie woła, Ziemie Odzyskane to pole walki między dwoma siłami ideologicznymi/narodowymi: „polską” (wewnętrzną, „naszą”, niepodległościową) a rosyjską (zewnętrzną, „obcą” radziecką, komunistyczyczną). Z tego starcia wyłania się jeszcze inna, aczkolwiek znowu ziemiańsko-inteligencka i dobrze w kulturze polskiej znana, matryca tożsamości: uosobiona w postaci głównego bohatera, sięgająca zaktualizowanej w historii AK-owskiego oporu (i powstania warszawskiego) romantyczno-tyrtejskiej tradycji martyrologicznej walki.
16Z tego nader skrótowego zestawienia wynikają trzy istotne wnioski. Pierwszy pozwala uzasadnić cudzysłów, którym opatrzyłam wyżej sformułowanie „Na nowo”: otóż dwóch z owych wiodących dla kolejnych wariantów narracji post-migracyjnych formuł tożsamościowych za nowe w gruncie rzeczy uznawać nie można. Ujmując problem hasłowo: jeśli w powieściach Iwasiów i Bator wizja społeczeństwa post-migracyjnego wyłania się ze splotu takich kategorii jak trauma (zerwanie), strach, konformizm czy bierność, to pozostałe propozycje polegają na transferowaniu w pojałtańskie milieu doskonale rozpoznawalnych i trwałych modeli tożsamościowych, wywodzących się z węzłowych dla polskiej kultury (pamięci) struktur fantazmatycznych, które decydują o ciągłości, by użyć języka Chwina, godnościowego nurtu rozpatrywania kondycji narodu. Ta dystynkcja wydaje się z kolei być rozstrzygająca w kwestii atrakcyjności i popularności owych narracji: jeśli literaturę małych ojczyzn trzeba traktować jako niewątpliwie jedno z najważniejszych i najbardziej doniosłych zjawisk w polskiej prozie lat 90., a film Smarzowskiego znajduje się w czołówce najważniejszych obrazów nowej dekady9, to – ośmielę się stwierdzić – twórczość Iwasiów i Bator, choć świetnie przyjmowana przez krytyków i grono wyrobionych czytelników, nie zdołała przebić się do szerszej publiczności.
17Pomijając w tym momencie kwestie formalne10, taki stan rzeczy – tutaj przechodzę do wniosku drugiego – można wyjaśnić ogólniejszymi mechanizmami działania polskiej pamięci kulturowej. Wspomniany Chwin, podejmując się ich charakterystyki, twierdzi, że polska pamięć, niezależnie od okoliczności historycznych i specyfiki wydarzeń, które stanowią jej treść, zasadza się na matrycy dyskursu podmiotowego, czyli „pedagogicznej fikcji czynnego aktanta”11. Oznacza to, że w jej centrum znajduje się nieliczna grupa „bohaterów” (mężów stanu, żołnierzy, powstańców, dywersantów, działaczy itd.), która funkcjonuje jako „synekdochiczny reprezentant urojonej całości narodu jako wspólnoty nieustępliwie walczącej o wolność”12. A stąd
polska pamięć, która tak ujmuje doświadczenie historyczne, jest pamięcią mniejszości podającej się za większość, ponieważ większość Polaków nie brała udziału w żadnej walce o niepodległość, tylko w kluczowych momentach dziejowych biernie wyczekiwała ostatecznego rozstrzygnięcia, by – zgodnie z uniwersalnym prawem – w większym lub mniejszym stopniu przystosować się do historycznych okoliczności, a czasem nawet mniej lub bardziej jawnie stanąć po stronie zwycięzcy13.
18Siła oddziaływania tej rozpisywanej na nieskończenie wiele głosów historii mniejszości, która zajęła miejsce większości, łączy się ze wspomnianym już też filtrem godnościowym. Ten zaś, zdaniem Chwina, odcedza wszystko to, co wiąże się z biernością, uległością lub społecznym konformizmem, bezdyskusyjnie przypisując takim postawom status moralnie złych, a przez to niegodnych pamiętania. Co istotne, zasada odczytywania polskich dziejów „jako nieprzerwanej linii walki, pracy i męczeństwa, kulminującą odzyskaniem niepodległości”14 stosuje się nie tylko do sytuacji współczesnej czy mechanizmów pamięci niepodległościowej i opozycyjnej, lecz obowiązuje także w odniesieniu do polityki historycznej okresu PRL-u – w interesującym mnie tutaj kontekście dobrze odzwierciedla to wizja dziejów i postawa bohatera dylogii Auderskiej.
19To, co niegodne pamiętania, jakkolwiek wielki to truizm, matrycą tożsamości w praktyce stać się nie może. W świetle powyższej formuły organizującej procesy polskiej pamięci kulturowej – by przejść do wniosku trzeciego – opowieść o przygnanych do pojałtańskich miast, bezwolnych, nastawionych na „kompromisy” bohaterach z kart powieści Bator i Iwasiów to historia „milczącej większości”. Proporcje liczbowe okazują się bez znaczenia w obliczu obowiązującej logiki symbolicznej rządzącej procesem samo-reprezentacji polskiego podmiotu. Bywalcy szczecińskiego baru mlecznego, mieszkańcy wałbrzyskiego blokowiska, ale i ich poprzednicy – inwalidzi i ludzie z przedmieścia Kowalskiej, „letnicy” i kombinatorzy z opowiadań Worcella, a nawet bezsilnie miotający się AK-owiec u Kutza – nikt z nich w wyżej opisanym kluczu nie nadaje się na bohatera, w którym mogło i może (chciało i chce) rozpoznać się polskie zbiorowe „ja” – wszyscy zaludniają rozległe peryferia narodowego pola symbolicznego.
20Na takiego bohatera nie nadaje się również chłopski protagonista z epopei Auderskiej. Tutaj sprawa wydaje się bardziej skomplikowana, gdyż omówioną powyżej formułę trzeba by uzupełnić o komponent klasowo-ideologiczny. W przyjętym kluczu problem przedstawiałby się w sposób następujący: autorka jak najbardziej wpisuje się w „większościową” poetykę „pedagogicznej fikcji czynnego aktanta”, ale zarazem pisze ją z perspektywy grupy w obrębie owej poetyki z założenia ze sprawstwem nie kojarzonej, a ponadto, w imię porządku, z założenia nietożsamej z polską wykładnią dziejów. Aby ująć sprawę dosadniej: „sprawczy chłop” i „Polak-komunista”, a więc figury podmiotowości, które pisarka w swojej dylogii rozgrywa (a które w gruncie rzeczy niepozbawione są sporej dozy referencji), to swego rodzaju gest hypallage, zwielokrotniony błąd w porządku rodzimej syntaksy symbolicznej. To duże uogólnienie, aczkolwiek, co starałam się sygnalizować w rozdziale 12, znajdujące oparcie w sytuacji nadawczej Róży, a więc narracji powstałej w zupełnie innych warunkach i celach. Smarzowski w swoim filmie ów „błąd” jednak naprawia czy też po prostu dostosowuje swoją opowieść do obowiązującej składni. Czyni to w sposób jak do tej pory chyba najskuteczniejszy, a zarazem taki, który specyfikę pojałtańskich migracji (i kondycji podmiotu migracyjnego) spycha na margines.
21Jeśli więc postmigracyjność polskiego społeczeństwa jest kategorią nie do końca oczywistą czy też nie stanowi podstawy autoidentyfikacji, to dlatego, że stojący u podstaw migracyjnych obrazów porządek faktów ustępuje miejsca porządkowi wyobrażeń, jakie na doświadczenie przemieszczenia się kultura polska narzuca. I nie tyczy się to tylko ostatniego z omówionych tutaj tekstów, lecz większości z nich: i tych peerelowskich, i tych (post)transformacyjnych. To oczywiście diagnoza szczątkowa, bo wysnuta z zaledwie kilku przykładów, i z pewnością nieostateczna. Wgląd w dzisiejszą „całościową sytuację kultury” w Polsce sprawia jednak, że trudno wieszczyć rychłą jej korektę.
Notes de bas de page
1 P. Czapliński, Przemieszczenia…, dz. cyt., s. 189.
2 Tamże.
3 Tamże, s. 190.
4 R. Nycz, Kultura jako czasownik…, dz. cyt., s. 121.
5 A. Leder, Nienapisana epopeja…, dz. cyt., s. 226.
6 R. Ostaszewski, Lokalni hodowcy „korzeni”…, dz. cyt., s. 51. Por. E. Rybicka, Geopoetyka…, dz. cyt., s. 335.
7 R. Nycz, Kultura jako czasownik…, dz. cyt., s. 123.
8 S. Chwin, Polska pamięć – dzisiaj…, dz. cyt., s. 23.
9 Róża to jeden z najchętniej oglądanych w 2012 roku polskich filmów znajdujących się w kinowej dystrybucji. Zob. Polski Instytut Sztuki Filmowej, https://www.pisf.pl/rynek-filmowy/rynek-filmowy/widzowie (data dostępu: 4.10. 2018.)
10 Literatura małych ojczyzn zaoferowała czytelnikowi dobrze skrojoną narrację utrzymaną w duchu, by tak to ująć, literackiego (post/pop)modernizmu, Smarzowski konstruuje swoją opowieść podług schematu melodramatycznego, natomiast książki Iwasiów i Bator (choć nader precyzyjnie skonstruowane) zderzają nieprofesjonalnego odbiorcę z formą trudną i oporną. Potwierdzenie tej tezy można znaleźć w opiniach pochodzących z blogosfery: „Książka Ingi Iwasiów jest trudna i wieloznaczna. Sama konstrukcja budowy zdań może na początku zniechęcić potencjalnego czytelnika do dalszego zagłębiania się w jej treść. Cała książka to częste, krótkie, czasami urwane zdania. Zdania często zawierające po dwa lub trzy słowa. Zdania niedokończone. Język więc jak widać jest bardzo ciężki i dość nieprzystępny” http://www.subiektywnieoksiazkach.pl/2012/11/inga-iwasiow-bambino.html (data dostępu: 2.01.2018); „Niestety, «Bambino» jest dla mnie czytelniczo niestrawne. Podjęłam próbę i gdy nie mogłam wgryźć się w powieść od początku poszukałam w środku punktu zaczepienia. […] Udławiłabym się czytając coś takiego przez prawie czterysta stron” http://www.prowincjonalnanauczycielka.pl/2010/04/inga-iwasiow-bambino.html (data dostępu: 2.01.2018); „Z początku nieco się zraziłam, ciężko było mi się wbić w rytm tej książki, który wymaga ciągłej czujności, gdzie opis jest bardzo gęsty, a zwroty częste. Brak dialogów, strumień świadomości (tylko czyj ten strumień?), często oparty tylko na skojarzeniach, z dygresjami na kilkadziesiąt stron, bardzo rozbudowany – czasowo obejmujący ponad sto lat, kilka pokoleń, kilku rodzin. Zanim jednak to wszystko zaczęło samo żyć w mojej głowie musiałam zmierzyć się z moją niechęcią do tych obrzydliwostek tak eksploatowanych w polskiej literaturze” http://niedopisanie.blogspot.com/2013/02/joanna-bator-piaskowa-gora.html (data dostępu: 2.01.2018).
11 S. Chwin, Polska pamięć…, dz. cyt., s. 24.
12 Tamże, s. 26.
13 Tamże, s. 22.
14 Tamże, s. 18.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019