11 Odzyskiwanie tożsamości. Transkrypcje doświadczenia migracyjnego w prozie Joanny Bator i Ingi Iwasiów
p. 390-421
Texte intégral
1Tematem tego rozdziału będzie szara strefa doświadczeń, którą kamuflowały różne maski wstydów (post)przesiedleńczych opisane w poprzedniej części niniejszej książki. Skupię się tu na alternatywnej wobec małoojczyźnianej genealogii współczesnego społeczeństwa polskiego, która pojawiła się w tekstach literackich w pierwszej dekadzie lat dwutysięcznych. Wyrasta ona nie z wyidealizowanych wizji wielokulturowych zbiorowości transferowanych z międzywojennych Kresów Wschodnich, lecz z monokultury powojnia. Z wciąż otwartej i wzbogacającej się o nowe teksty puli narracji, które krytycznie dyskutują z prozą pierwszego okresu transformacji, a zarazem eksponują to, co w starszych utworach funkcjonowało w marginesowym obszarze niedopowiedzeń i aluzji, wybieram dwie powieści: Bambino Ingi Iwasiów (2008) oraz Piaskową Górę Joanny Bator (2009)1.
2Te niemalże rówieśnicze i zachwycająco precyzyjnie skonstruowane powieści łączy nadzwyczaj wiele: obie autorki opisują w nich swoje miejsca autobiograficzne, a przy tym są świetnie przygotowane merytorycznie do takiego działania2. Akcja obu powieści rozgrywa się w podobnych miejscach i w zbliżonym czasie: w „odzyskanych”, peryferyjnych miastach (kolejno: w Szczecinie i Wałbrzychu) na przestrzeni (z grubsza) kilkudziesięciu lat ich polskiego „zagospodarowywania”3. Zbieżna w obu książkach jest także perspektywa prowadzenia narracji, którą określa antykwaryczne przywiązanie do peerelowskiej codzienności oglądanej oczami (głównie) kobiecych bohaterek, wyraźna niekonkluzywność i rozchybotanie języka oraz szczególnego rodzaju przywiązanie do rozmaitych klisz narracyjnych.
3Konstruowanie świata przedstawionego w obu powieściach, jak powiada narratorka starszej z nich4, polega na zbieraniu i kompilowaniu w większe całości rozmaitych „obrazków, przebitek, odpadków” [B, 5]5. Można by rzec, że owe obrazki pochodzą z szerokiej puli wizualiów cyrkulujących w obiegu (pop)kulturowych narracji o PRL-u. Geneza owych przebitek, jak się zdaje, sięga z kolei prywatnych wspomnień autorek. Gdzieś spomiędzy tych dwóch sfer wypiętrzają się natomiast „odpadki”, tworząc pokaźne tekstowe złoże „brudnych” i niechlubnych historii rzucających światło na uwarunkowania pojałtańskiej rzeczywistości oraz na długofalowe skutki funkcjonowania w niej. Iwasiów i Bator dokonują w swoich powieściach literackiej transkrypcji wspomnień, ale osadzając je głęboko w pojałtańskim krajobrazie kulturowym, dokonują zarazem retranskrypcji tego, co w niniejszej pracy nazywam pojałtańskimi narracjami migracyjnymi6. Uwzględniając w owym przepisywaniu właściwie wszystkie emblematyczne dla oficjalnych peerelowskich tekstów elementy, autorki opowiadają jednocześnie o wszystkim tym, co nie mogło w nich zostać w nich wyartykułowane. W obu powieściach poszarpane klisze, negatywy i ścinki układają się w porażający bilans strat poniesionych w ramach „osobistych planów pięcioletnich” [PG, 39]7 czy też, w gorzki obraz „małej destabilizacji” [B, 286] (przesiedlonego) społeczeństwa.
4Wielopoziomowa struktura fabularna, bogactwo obecnych w obu powieściach szczegółów i punktów widzenia sprawia, że można je czytać na jeszcze inne rozmaite sposoby. Agnieszka Gajewska w szkicu poświęconym Bambino pisze, że „[można – przyp. K. S.] czytać je jako ponowoczesny podręcznik do historii Polski, traktat o samotności, feministyczny melodramat, przyczynek do historii emancypacji kobiet w Polsce Ludowej czy powieść o mieście i pamięci”8. Do tej listy należałoby dodać propozycję lektury w kluczu „postfeministycznej prozy więzi rodzinnych”9, jako narracji o „polsko-niemieckiej pamięci10 czy chociażby przez pryzmat wspomnianej już kategorii miejsca autobiograficznego11. Właściwie we wszystkich tych kluczach jest też interpretowana Piaskowa Góra12. Mając na uwadze fakt, że w obu tekstach jest podejmowane tak szerokie spektrum tematów, w dalszych częściach niniejszego rozdziału będę je czytać przede wszystkim jako powieści post-migracyjne. Uważam, że migracja stanowi w nich swego rodzaju pra-przyczynę i główną oś ich fabuł, wokół której orientują się pozostałe wątki. Poza tym, Iwasiów określała swój tekst nie inaczej niż jako powieść neo-post-osiedleńczą.
Nowe otwarcie
5Taka definicja Bambino wyłania się z tekstu Hipoteza powieści neo-post-osiedleńczej13, do którego nawiązywałam we wstępnych partiach niniejszej książki. Przypomnijmy, że za powieść neo-post-osiedleńczą Iwasiów uznaje teksty literackie pisane przez drugie i trzecie pokolenie migrantów, teksty, które na poziomie fabularnym problematyzują fenomen powojennych przesiedleń poza ramami polityczno-cenzuralnymi, jakimi temat ten był ograniczany w okresie PRL-u, ale i z widocznym dystansem wobec poetyk opowieści wypracowanych w obrębie literatury małoojczyźnianej.
6Jej zdaniem doświadczenie migracyjne stanowi wciąż istotny społecznie i kulturowo problem, który po przemianach transformacyjnych nie został w polskiej literaturze unieważniony, raczej podlega nowej specyfikacji. Gest neo-post-osiedleńczego pisania łączyłby się więc ściśle z imperatywem przywracania głosu jednostkom marginalizowanym w dwóch wcześniejszych dyskursach. Powieść neo-post-osiedleńcza byłaby odzyskiwaniem opowieści bohaterów, którym daleko było do ideału pioniera, (pozornie) banalnych i nieinteresujących. Prócz odzyskiwana tego, co codzienne, proza ta odkrywałaby też różne „osadnicze prehistorie” – bagaże nieszczęść, które zabierano ze sobą w podróże do zachodnich miast14.
7Podkreślając traumatyczną naturę doświadczenia przodków, Iwasiów kilkakrotnie podsuwa wyraźny kontekst metodologiczny swojej lektury i praktyki pisarskiej – studia nad Zagładą: „jak w przypadku literatury Holocaustu mówimy o drugiej i trzeciej generacji ofiar, narracje przesiedleńcze rozpięte są na kilku piętrach pamięci”15. I tak jak w przypadku literatury Holokaustu w prozie neo-post-osiedleńczej mielibyśmy do czynienia z postpamięcią, której przedmiot stanowią wydarzenia zazwyczaj nie przeżyte przez jej autorów bezpośrednio, aczkolwiek formacyjne dla pokolenia ich rodziców, a przez to stygmatyzujące również ich własną tożsamość.
8Wyzwanie rekonstrukcji faktów niedoświadczonych bezpośrednio, niepozwalających nigdy się w pełni zrozumieć i opisać, determinowałoby z kolei poszukiwanie nowego języka opowieści i aktywność związanej z tym świadomość meta-tekstowej:
Powieść neo-post-osiedleńcza zwraca się ku doświadczeniu narracyjnemu, pokazuje wyrwy w opowieściach autobiograficznych, szuka wyjaśnień w ciągach nakładających się na siebie głosów. O ile powieść osiedleńcza ufała teraźniejszości, o tyle nowe narracje o miejscach wskazują na przejściowość, przechodniość ukorzenienia i szukają pogłosów przeszłości. Interesują się „lądami porzuconymi”, lecz i niepewnym statusem każdego lądu, każdego domu. Często odwołują się do symboliki palimpsestu i poczucia wchodzenia w wielogłosowe ciągi narracyjne.16
9Narrację neo-post-osiedleńczą wyróżniałaby zatem meta-refleksyjna perspektywa, tematyzująca nie tylko przeszłość, ale rozmaite formuły pisania i przypominania; perspektywa podkreślająca, jak powiedziałaby Astrid Erll, „codzienność zmysłowej specyfiki doświadczenia”17.
10Przywołuję w trybie przypuszczającym wszystkie cechy owego nowego nurtu polskiej literatury głównie po to, by pozostać w zgodzie z wymową pracy Iwasiów, która została napisana w tonie postulatywno-prospektywynym. Nieśmiałe sygnały nowego otwarcia na temat migracyjny zdaniem badaczki, miały pojawić się u schyłku pierwszej dekady lat dwutysięcznych – wśród nich nie wylicza jednak w ogóle powieści Bator, a istnienie własnej książki wzmiankuje nader lakonicznie. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że literaturoznawczyni i pisarka pisze mimo wszystko o pomyśle na prozę całkowicie niehipotetycznym, bo już zrealizowanym – w Bambino oraz w Piaskowej Górze.
11Takowa próba „autoopisowej” poetyki jest być może działaniem nietypowym, aczkolwiek wartym zweryfikowania. Zrezygnuję jedynie z samego terminu „powieść neo-post-osiedleńcza” na rzecz prostszego kwantyfikatora, czyli powieści post-migracyjnej18, a moje dalsze lektury (obu) tekstów będą przebiegać w obrębie zarysowanej tu definicji. Spróbuję sprawdzić, jak w praktyce realizuje się proza „pisana […] ze świadomością wygaśnięcia ideologii bohaterskich rewindykacji terytorialnych i kulturowych”19, jaki obraz pojałtańskiego świata się z niej wyłania i czym charakteryzują się jego mieszkańcy. Ze względu na wspomniane bogactwo tematów i wątków, które w się w tym pisarstwie pojawiają, przyjrzę się dalej jedynie kilku także wspomnianym już „obrazkom, przebitkom i odpadkom”, które pojawiają się w obu tekstach, a które punktują najważniejsze w moim przekonaniu wymiary przepisywania doświadczenia migracyjnego.
Prześwietlone klisze
12Bambino i Piaskowa Góra opowiadają o pierwszym, drugim i trzecim pokoleniu przybyłych do Szczecina i Wałbrzycha migrantów. Wspólną cechą wszystkich bohaterów tych powieści jest sięgające jeszcze czasów sprzed podróży na zachód poczucie wyobcowania oraz wiara w to, że na Ziemiach Odzyskanych uda im się zdobyć akceptację społeczną i zrealizować życiowe plany, w myśl eksploatowanego u początków dyskursu przesiedleńczego hasła nowego początku. W tym gronie pojawiają się oczywiście Zabużanie: rodzina Stefana Chmury z Piaskowej Góry przyjedzie do Wałbrzycha tuż po wojnie, rodzina Marii z Bambino w latach 50., w ramach tzw. II ewakuacji. Co istotne, w obu przypadkach na decyzji wyjazdu nie zaważyły argumenty patriotyczne, ale ekonomiczne (wizja dobrobytu w rodzinie Marii) i obyczajowe (Halina, matka Stefana ucieka w nowe miejsce, by pozbyć się etykietki „panny z dzieckiem”). Za chlebem na zachód przyjechała też Jadzia, główna bohaterka powieści Bator, choć na jej decyzję wpływ miała również trudna relacja z matką, która córkę uznawała za owoc wojennego gwałtu. Podobne, rodzinne motywacje kierowały bohaterami powieści Iwasiów: Jankiem, który uciekł z wioski pod Poznaniem aby wymazać określający jego dzieciństwo stygmat bękarta, oraz Anną, dziewczyną osieroconą przez rodziców, której przyrodni brat dał do zrozumienia, że w rodzinnym domu nie ma dla niej miejsca. Ta dwójka przyjechała do Szczecina jednak również po to, aby uwolnić się od wspomnień dotyczących śmierci: chłopak – od obrazów zwłok radzieckiego żołnierza, którego dziadek zakopał pod stodołą; dziewczyna – od rozlegających się w jej okolicy odgłosów likwidacji miejscowego getta. Ich przyjaciel, Stefan, trafił do miasta z obozu koncentracyjnego. Jedynie jego partnerka, Ula/Urlike, „autochtonka”, nigdzie po wojnie nie wędrowała. Pozostając na miejscu, oglądała gwałty radzieckich żołnierzy „wyzwalających” miasto, przeżyła śmierć matki i symboliczne odrzucenie ze strony ojca, który po nią nie przyszedł w drodze powrotnej spod Stalingradu.
13Omawiam szczegółowo wszystkie te zawiązania osobistych mikro-narracji, gdyż właściwie u podstaw każdej rozgrywającej się w powieści historii leżą doświadczenia w jakiś sposób traumatyzujące, związane z osieroceniem, wykluczeniem i wykorzenieniem. Wszystkie powieściowe biografie składają się na metaforę „bękartów”, wyrzuconych na marginesy Historii i na peryferia znanego im świata; „bękartów”, którzy uciekając przed bolesną przeszłością „wchodzą w gotowy mit, w wygodną mitologię Ziem Odzyskanych” [B, 207]. Ponadto już z samych tych napomknień wyłania się wstępna diagnoza (post)migracyjnej tożsamości: w ujęciu pisarek stanowi ona supeł traumy fundacyjnej i mitu fundacyjnego20. Obie powieści są zapisem konfrontacji tejże traumy z mitem; realności doświadczenia z ideologią. Zacznę od korekt mitów.
14I tak, pierwszą pulę przebitek z PRL-owskiej pojałtańskiej rzeczywistości można próbować opisać przez pryzmat tożsamości kontrapunktowej. Pojęcie to, jak pamiętamy, wprowadził Edward Said w swoich Myślach o wygnaniu. Rozpatrując w tym eseju cechy egzystencji na wygnaniu, wskazywał na fakt, że konstytuuje się ona w przestrzeni pomiędzy. Wygnańca określa nieuleczalny rozdźwięk między jego „teraz” a „tam”, między „domem pierwszym” a miejscem jego aktualnego pobytu. Funkcjonuje on między „nami” a „innymi”, stratą a zyskiem, przeszłością a teraźniejszością, zakorzenieniem a niemożnością zakorzenienia. Punkt pomiędzy, w którym się znajduje, niekoniecznie musi przy tym musi być tożsamy ze sferą nieprzynależności czy wyłączenia spod praw obowiązujących gdzieś „obok”. Jak pisze Czapliński, pomiędzy dotyczy raczej doświadczenia:
przestrzeni niejasnego oddzielenia, w której jakości ulegają stłoczeniu, przemieszaniu i aglomeracji. Szczególną cechą owego doświadczenia jest nałożenie się starej i nowej konwencji poznawczej; ich niekompatybilność prowadzi jednak nie do systemu nowego, stanowiącego syntezę obu, lecz raczej do systemów niekompletnych, półotwartych, niespójnych i hybrydycznych.21
15Mowa zatem o przestrzeni hybrydycznej, z której nie można po prostu się wydostać lub pójść gdzieś dalej. Jest to także przestrzeń, w której mamy do czynienia z permanentnym brakiem cech ostatecznych, jakie pozwoliłyby zamknąć tożsamość w skończonym kręgu dystynktywnych znaczeń przypisujących podmiot do określonej społeczno-kulturowej rzeczywistości. Taką sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że miejsce pomiędzy, w którym nacechowany spacjalnym przesunięciem podmiot funkcjonuje
jest przepełnione, nadmierne, zbyt obfite, i zarazem utkane z miejsc pustych, odsyłających do tego, co nie daje się przekazać, przetłumaczyć, zakomunikować czy zrozumieć. Treścią «między» są dziury, braki i luki przetykane zgęstniałą materią kulturowych doświadczeń.22
16Stanowi więc ów punkt w przestrzeni egzystencjalne wyzwanie, a jego labiryntowatość może być odbierana zarówno jako zaleta, jak i jako nierozwiązywalny problem tożsamościowy.
17Dystans, jaki dzieli peerelowski Wałbrzych i Szczecin od opisywanej przez Saida i Czaplińskiego wielokulturowej Europy bez krzty przesady należałoby liczyć w latach świetlnych. Bohaterowie Bator i Iwasiów są (przeważnie) tak samo dalecy od traktowania niezakorzenienia jako (uprzywilejowanego) nomadyzmu, który pozwala czerpać z tranzytywności to, co pozytywne i kreatywne (do tej kwestii przyjdzie mi jeszcze powrócić). Mimo wszystko uważam jednak, że pozostają oni w klinczu charakterystycznym dla strefy pomiędzy, w której kotłuje się nadmiar sensów i doświadczeń niemożliwych do zsyntetyzowania w spójną całość ani do przekroczenia.
18Kontrapunktowe, choć oczywiście naznaczone lokalnym „kolorytem”, położenie bohaterów powieści Bator i Iwasiów obejmuje kilka aspektów. Najbardziej podstawowy z nich, związany z powszechnym w społeczeństwie przekonaniem o niestabilności granic politycznych, to poczucie niepewności i motywowana nim niechęć do zapuszczenia korzeni, określana przez narratorkę Bambino następująco: „Nasze-nie-nasze. Nie inwestują, bo nie wiedzą, czy nie przyjdzie odjechać. Tak się mówi. Zasieki trzeba utrzymywać nie tylko na granicy. W ludziach, zasieki w ludziach trzeba umocnić” [B, 139]. Pozostałe wymiary „symultanicznego bycia między obrazami” [B, 151], a więc sytuowania się między wspomnieniami, wyobrażeniami, a rzeczywistością, wymagają pewnych rozróżnień, w tym przede wszystkim na model z dominującym pierwiastkiem nostalgicznym i model z dominującym pierwiastkiem traumatycznym.
19Pierwszy z nich należałoby obu powieściach zastosować do starszego pokolenia – rodziców Marii (Bambino) i Władka Chmury (Piaskowa Góra), postrzegających swoje kresowe miasteczka w kategorii małych ojczyzn. Przesiedlenie łączy się w ich przypadku z nieznośnym doświadczaniem nieuzmysławianej sobie wcześniej różnicy kulturowej. Dyferencjacja „swojego” i „obcego” jest najwyraźniejsza na poziomie percepcji krajobrazu:
Wszystko się miesza, dobrze bywa wieczorem, kiedy kobiety siadają na ławce przed domem i tropią krajobraz. Chcą zobaczyć podobieństwa i różnice. U nas tak. A u nas…To wchodzi na stałe do repertuaru […], mają krajobraz dostatni i porządny, który im się wcale nie podoba. Wolałyby, jak i chłopy, swoją rzeczkę-smrodkę i sąsiedzką wygódkę chylącą się ku upadkowi [B, 82].
Dom to oni mieli tam. Tam był dom z maciejką pod ścianą, z dachem i podłogą, a koło stodoły rosła renkloda, którą dziadek Władka zasadził jak wrócił z wojny, która nie miała być ostatnią. Podobno z pestki, co w kieszeni munduru miał. Władek pamiętał, jak jadł i myślał, co za renkloda wyrosła, i była przez to jeszcze bardziej własna. […] A tu nawet szczawiu. Taki świat drogi jechali, żeby żyć dwa piętra nad ziemią, z jednymi, co chodzą im po głowie, i drugimi, co oni im, i nawet kartofle kupować zamiast iść ukopać własnych [PG, 69].
20Tożsamość starszej generacji opiera się na przywiązaniu do porządku natury i tradycji, których ostoję stanowił utracony dom. Motyw ten nawiązuje oczywiście do literackich zapisów widoków w pojałtańskiej prozie migracyjnej, które analizowałam przy okazji rozważań na temat ojczystości. W przeciwieństwie do twórczości Paukszty czy Auderskiej, gdzie elementy krajobrazu ewokują podobieństwo, tutaj stają się emanacją różnicy, która wzmaga poczucie obcości23.
Wyobcowanie potęguje ponadto przekwalifikowanie się, jakiego bohaterowie muszą dokonać po przyjeździe na zachód. Władek z kowala staje się kelnerem. Rodzice Marii z przedmieść Sambora dość arbitralnie deklarują się w urzędzie repatrianckim jako rolnicy. Ich późny przyjazd sprawia, że najpierw trafiają do gospodarstwa współdzielonego z inną rodziną, a później otrzymują zbyt wielkie, którym nie potrafią skutecznie się zająć. Umiejętności, które mają, w nowych warunkach okazują się nieprzydatne. W przypadku Chmury nowa profesja wzmacnia jedynie poczucie tymczasowości i prowizoryczności sytuacji. Życie rodziny Marii upływa natomiast w biedzie porównywalną do tej, którą pozostawili na wschodzie. Portret starszego pokolenia, formacyjnie najbliższego postaciom osadników z kart prozy peerelowskiej, w powieściach Iwasiów i Bator jest kreślony przez konsekwentne odwracanie dominujących w pojałtańskich narracjach migracyjnych akcentów, a więc przez wskazywanie trudności z przystosowaniem się do nowych miejsc zamieszkania.
Obie autorki dyskutują również z PRL-owskim imperatywem „amputacji” pamięci. Pamięć korzeni, dobrowolnie „zaryglowana” w momencie podjęcia decyzji o migracji [B, 17], po przybyciu na miejsce zostaje mimo wszystko uwolniona. Objawia się dyskretnie, bo w drobnych rytuałach obejmujących rozpamiętywanie smaków i zapachów: „kiszka, salceson, smalec, kiełbasa, szynka. Zasmażka perkocząca cały dzień na skraju fajerki, zawiesisty sos z tłustej, swojskiej śmietany. Coś trzeba było wywieźć, jakąś pamięć życia jako niezaprzeczalny kapitał” [B, 16]. Tego typu praktyki stanowią czytelny indeks utraconego domu; konotują też „przesiedlony” (plebejski) habitus osadników, przede wszystkim jednak stanowią główny „kapitał pamięciowy”, potrzebny do wykonstruowania „starego” domu w nowym miejscu24.
21Podobnie dzieje się w Piaskowej Górze, gdzie smaki i nawyki żywieniowe nie tylko określają rytm życia bohaterów, lecz również bywają symbolami miłości, dobrobytu czy pozycji społecznej. Medium utajonej, ale intensywnej pamięci rodzinnych stron stają się ponadto rozmaite przedmioty codziennego użytku oraz niepraktyczne, nieraz kiczowate, symbolizujące stary porządek ozdoby: pieczołowicie przemycone w walizkach oleodruki Matek-boskich-skądś-tam, różańce, sznury korali, pozytywki i figurki-durnostojki. Owe tandetne drobiazgi stają się w życiu Władka i jego rówieśników nośnikami pamięci, materialnymi substytutami wspomnień25. Z kolei nawet prozaiczne przedmioty, które zastali w nowym miejscu, ewokują niepokonywalną różnicę między „tam” a „tu”: „według Władka tam wszystko było lepsze i gdy czasem brakowało mu dobrego młotka do przybicia gwoździków albo butów na zimę, mówił: tam to miałem młotek, albo: tam to miałem buty” [PG, 76].
22W punkcie pomiędzy obrazami znajduje się także Maria. Jej położenie pozbawione jest jednak eksponowanego w portrecie starszego pokolenia rysu nostalgicznego. O przeszłości opowiada niechętnie, ze względu na wyjazd z domu rodziców, nie zatapia się też w rytuale porównań. Jej „historia (banalna, trzeba przyznać, jak na ten czas i miejsce) zasadza się na pozornym zerwaniu, mającym w sobie zalążki kontynuacji” [B, 151]. W Szczecinie zakłada rodzinę, znajduje pracę i przyjaciół – stara się żyć teraźniejszością i czerpać z „dobrodziejstw” realnego socjalizmu. Życie Marii nie toczy się jednak tak, jakby tego chciała, ani tak, jak to projektowano w propagandzie, choć cele i ideały kobiety wyrastają wprost z socjalistycznego repertuaru wizji sukcesu. Przeciwnie: spotykają ją coraz to nowe rozczarowania i zawody, angażuje się w rozmaite dysfunkcyjne relacje, a jej małżeństwo kończy się rozwodem. W dużej mierze ma na to wpływ najważniejszy „kapitał pamięci”, którym Maria dysponuje – wojenne wspomnienie ucieczki z małą siostrzyczką do lasu przed rzezią, jaka zagrażała jej rodzinie. Powraca ono w nocnych koszmarach i przypomina o sobie w jej codziennej pracy – kobieta jest pielęgniarką, narażoną na co dzień na widok martwych ciał, krwi i ran. Doświadczenie to nigdy nie zostaje wyartykułowane, nie tyle z powodów ograniczeń cenzury, co z powodu przekonania, że jej historia jest zwyczajna, sztampowa jak wiele innych powojennych narracji:
Nikt o tym z nikim tu nie rozmawia. […] Nie mówią nic też ci nowi tu spotkani, w mieście, ludzie. Każdy chodzi sam ze swoim obrazem w głowie. […] Gdyby wyobrazić sobie wielki ekran, podobny do kina na wolnym powietrzu, kilka takich ekranów z wyświetlanymi symultanicznie filmami, z ich east-european dreams, między bombami a pracą w fabryce, urozmaiconymi dodatkami z dopiskiem special, doszlibyśmy prosto do piekieł. I nie jest pewne, czyje piekło lepsze [B, 151].
23Nieprzepracowane obrazy prywatnego piekła doprowadzają Marię wprost do depresji i pogłębiają jej poczucie wyalienowania i nieprzystosowania. Nie mogąc za ich sprawą odnaleźć się w szczecińskiej rzeczywistości, kobieta zwraca się ku obrazom swojego domu sprzed wojny. Rekonstruowane przy użyciu mitu i stereotypu oraz w dystansie geograficznym wspomnienia przedwojennego świata tracą na konkretności, jednocześnie zyskując na atrakcyjności. Maria postanawia więc odwiedzić rodzinę, która została na wschodzie: „[chce] przestać nocami przemierzać drogę, te drogi. Normalny człowiek żyje dniem dzisiejszym. Każdy miał jakieś dzieciństwo. Trzeba żyć w dorosłości. Tak żyją, popuszczenie emocji możliwe tu i teraz. Niechże ma te swoje wakacje z duchami” [B, 262].
24Terapeutyczna podróż w rodzinne okolice kończy się jednak porażką – na wschodzie bohaterka spotyka się z niezrozumieniem, jest tam traktowana jak obca. Powtórzona po latach droga uzmysławia różnicę: „gorzej. Biedniej, brudniej. Jednak trudno uwierzyć, że to był jej świat. Że był szczelnie zaludniony swojskością” [B, 263]. Konfrontacja wyidealizowanych wspomnień z rzeczywistością prowadzi do uświadomienia sobie przez Marię gorzkiego bilansu życia: „Nic nie ma. Nie ma. Wszystko odległe. I niewiele warte” [B, 267]. Pozostaje pustka i choroba, ale o niej jeszcze za chwilę.
25Kolejny wariant tożsamości kontrapunktowej realizuje Ulrike/Ula (z Bambino), która nigdy nie doświadczając drogi, jest zarazem „u siebie” i „nie u siebie”. Żyje w miejscu, w którym się urodziła, ale musi ukrywać swoje niemieckie korzenie. A dokładniej: nie tyle je ukrywa, ile po prostu staje się Polką. „Ula przechodzi transformację na papierze. Wybiera drogę przez słowa” [B, 64] – zmiana imienia w jej przypadku oznacza przejście z rzeczywistości niemieckiej (i faszystowskiej) do polskiej (i socjalistycznej). Język niemiecki jest balastem, który kobieta stara się z siebie zrzucić: „akcentu pozbyła się dawno. Co znaczyłoby mieć akcent – jej podniebienie tego nawet nie próbuje pamiętać. Jest odwrotnie. Niemiecki mówiony w myślach, brzmi drewniano” [B, 101]). Znalazłszy się między językami, płynnie przechodzi na polski, wtapia się w codzienność Szczecina, która pod pewnymi względami okazuje się nawet lepsza niż patriarchalny ordnung, w jakim się wychowała. O korzeniach i położeniu przypomni jej jednak ojciec, który po latach odnajdzie się w zachodnich Niemczech. Sytuację skomplikuje również jej związek ze Stefanem, ocalałym z obozu Żydem.
26Jadzia (Piaskowa Góra) na tym tak dotychczas zarysowanym tle stanowi przypadek osobny, ale na swój sposób równie wymowny. Jej tożsamość, pozbawiona wyraźnej traumatycznej rysy, jaka pojawia się w historiach pozostałych bohaterów, zasadza się na rozdźwięku między aspiracjami a osiągnięciami. Ta typowa reprezentantka pokolenia późniejszych migrantów (osiedlających się na terytoriach zaanektowanych w latach 70.) przybywa do Wałbrzycha marząc o dostatku i wielkiej miłości rodem z romansu/telenoweli. Z czasem życie weryfikuje jej wyobrażenia, wraz z mężem, „oszukanym” przez Gierka górnikiem, zanurzają się w szarzyźnie PRL-u. Bohaterka każdego ranka w kuchni wałbrzyskiego bloku oddaje się fantazjom: „przez godzinę romantycznego luksusu Jadzia żona i matka pozwala Jadzi niemężatce i niematce na fantazje o Cudzoziemcu, ordynacie, który jest tym wszystkim, czym Stefan nie jest” [PG, 143]. Ów wyobrażony „Cudzoziemiec” zabiera ją na zakupy do Enerefu i do cukierni we Wrocławiu. Marzenia te idą w parze z pasją konsumpcyjną – Jadzia kocha jeść, a ponadto przejmuje słabość teścia (Władka) do kolekcjonowania przedmiotów – tyle tylko, że jej przypadku są one pozbawione wartości sentymentalnej. Pralka, kanapa i meblościanka, firanki i zasłonki, niepotrzebna zamrażarka nakryta obrusem z Cepelii, fajansowe pojemniki z Włocławka, kilka kryształów, w bieliźniarce, zamiast partyjnej legitymacji – książeczka PKO i cztery złote pierścionki, fototapeta z wodospadem, z czasem: sztuczne perły z Jabłonexu, „nylony” i kalkomanie, później produkty złowione na promocji w „Realu” – w przypadku Jadzi mamy do czynienia z alternatywnym wobec przyjętego w starszym pokoleniu wartościowaniem przedmiotów i kulinariów. To już nie pozawerbalne nośniki pamięci i indeksy tożsamości, lecz narzędzia socjalizacji i procesu identyfikacji26: pochłaniane potrawy i gromadzone przedmioty są semantycznie puste, są celem sam w sobie, lecz jednocześnie stanowią o społecznej atrybucji Jadzi.
27Braki Gierkowskiej epoki małej stabilizacji Jadzia rekompensuje swoistym projektem zakorzenienia prospektywnego, czyli projekcją swoich pragnień na plan życia córki. „Ci, których przywiało do Wałbrzycha – powiada narratorka Piaskowej Góry – rozmnażali się z nadzieją, że dzieci urodzą się z korzeniami, które im odcięli, a wtedy będą mogli chwycić się swoich ukorzenionych dzieci i poczują się na swoim miejscu, u siebie, nie do ruszenia” [PG, 53]. Przystojny kawaler z Niemiec, ewentualnie porządny prywaciarz, piękna suknia z salonu „Sabrina”, perełki i spineczki, bal w zamku Książ, własny zakład fryzjerski – takie nadzieje pokłada Jadzia w swej córce Dominice, która jednak nieustannie ją zawodzi.
28Jest jednak w tej galerii postaci bohaterka, która osiągnęła coś na kształt stanu zakorzenienia, a zarazem skorzystała z performatywnego potencjału drogi. To Halina z Piaskowej Góry, krawcowa, teściowa Jadzi i babcia Dominiki. Kobieta przybyła do Wałbrzycha pozbawiona złudzeń co do rzekomego dobrobytu ofiarowanego przez nowe państwo, ale ze świadomym i przemyślanym planem zbudowania sobie nowej tożsamości – jak najdalej od swojej rodziny i znajomych. Naznaczona piętnem nieślubnego dziecka, zaczyna życie w Wałbrzychu od przekupienia urzędnika i zmiany nazwiska w metryce syna na nazwisko jego ojczyma. W momencie wymazania owego stygmatu, „gdy na nowo wydała Stefana na świat na Ziemiach Odzyskanych, myślała, że nie ma już nic do roboty, i zaczęła więdnąć” [PG, 96]. Przełomowym momentem w raczej pustym, ale ustabilizowanym życiu Haliny w popadającej w ruinę poniemieckiej kamienicy są narodziny wnuczki, która usankcjonowała fakt, że kobieta jest „na swoim miejscu” [PG, 103]. Pozostająca pod jej opieką dziewczynka wyzwoliła w niej moc opowieści i pobudziła – od dawna uśpiony, zdziczały i zaniedbany – język jej młodości. Halina mówi bowiem do wnuczki „wplatając w polskie słowa białoruskie, rosyjskie, zaciąga miękko, śpiewnie i bulgocze przedniojęzykowe ł” [PG, 119]. W tej gawędowej dykcji dokonuje korekty swojej genealogii, do czego impulsem staje się oglądany razem z dziewczynką, znaleziony przypadkowo w repatrianckim pociągu rodzinny album. Fotografie dworku, scen balowych i ogrodowych, przedstawiające starszych i młodszych ludzi ubranych w porażające swą elegancją stroje, w opowieści Haliny zostają wciągnięte w biografię jej rodziny. Nieznane postacie zyskują imiona i role: prababć, wujków i cioć, kuzynek i dalekich krewnych. Album zostaje do tego stopnia oswojony, że z czasem zaczną pojawiać się w nim portrety przedstawicieli rodziny Chmurów. Ostatnia fotografia przedstawia Halinę „z opatrunkiem na szyi, w tureckim swetrze z aplikacją, z której patrzy ona tak, jakby pierwszy raz w życiu mile zaskoczyło ja własne odbicie w lustrze” [PG, 137]. Jak pisze Joanna Szewczyk „album krawcowej Haliny stanowi w narracji Piaskowej Góry figurę zszywania pełnej luk materii kobiecej historii za pomocą nici splecionej z prawdy i zmyślenia”27. Jednocześnie ów zbiór fotografii stanowi przewrotną metaforę odzyskanej (w opowieści) tożsamości. Właściwie jedyną w planie świata przedstawionego omawianych tu powieści.
Podszewka (odzyskiwanie tożsamości)
29W obu powieściach funkcjonuje też inna wyraźna przebitka ze starszego dyskursu: prezentują one bowiem także oficjalny „pomysł” na zakorzenienie się osadników. Polega on na przyjęciu postawy „obywatelskiej” – włączaniu się w ruch narodowy i partyjny, udziale w pochodzie „triumfującej ideologii”, wejściu w nowe realia społeczne z wiarą i entuzjazmem. Ten model tożsamości w sposób niemalże paradygmatyczny wcielają w życie postacie męskie średniego pokolenia – Stefan i Janek, którzy, w przeciwieństwie do kobiet, odgrywają znaczące role w przestrzeni publicznej. Stefan jest górnikiem – (rzekomym) przodownikiem pracy, który w powieści Bator uosabia najbardziej eksploatowany model bohatera socjalistycznego dyskursu pionierskiego („Górnik to ktoś, a nie nikt, czarne złoto wydobywa i mówi się o nim w telewizji, pisze w gazetach” [PG, 25]). Janek jest natomiast ubekiem – trudno chyba o bardziej powiązaną z reżimem i socjalistyczną ideologią profesję. Łączy ich podobne doświadczenie osierocenia przez ojców. Zaangażowanie w budowę i podtrzymywanie funkcjonowania systemu politycznego stanowi w ich wypadku próbę kompensacji wyniesionych z dzieciństwa kompleksów. Ideologia staje się dla nich remedium na poczucie podrzędności: „on bajstruk, nieślubek, ma tyle do dania” [PG, 42], „Janek chce być sobą bez tłumaczenia innym. Chce pracy i garnituru” [B, 62].
30Dorosłe losy zarówno Stefana, jak i Janka, odzwierciedlają, by tak rzec, struktury „męskiej dominacji”28, mit Ziem Odzyskanych i socjalistyczną utopię awansu społecznego. A zarazem obaj swoimi postawami wszystko to dekonstruują. Budowanie podmiotowości w oparciu o wyraziste symbole klasowej i zawodowej przynależności kończy się bowiem dla nich całkowitym fiaskiem. Zawodowe frustracje rzutują na ich życie rodzinne, którego rozpad obserwujemy na łamach powieści. Figura ojca, głowy rodziny, jako metonimii wodza, zostaje w tych powieściach rozbita – występujący w nich ojcowie to ojcowie nieobecni bądź ośmieszeni przez los, nie potrafiący sprostać swoim rodzinnym obowiązkom, fantaści i alkoholicy. Symbolizują kryzys pewnego wzorca męskości i modelu władzy. Podejmowana na łamach powieści analiza najmniejszej i najistotniejszej komórki społecznej – rodziny – jest u Bator i Iwasiów diagnozą systemu społecznego, a dokładniej – jego niedoskonałości i rozkładu29. Nieudane małżeństwa, dysfunkcyjne rodziny, funkcjonują w obu powieściach jakby na zasadzie metafory peerelowskiej państwowości. Ukazują klęskę wpisanego w dyskurs Ziem Odzyskanych projektu stworzenia nowego idealnego społeczeństwa.
31Wspominam tu krótko o losach męskich bohaterów powieści Bator i Iwasiów, gdyż stanowią oni wyraźny kontrapunkt dla bardziej rozbudowanych w owych książkach historii postaci kobiecych. Konsekwentne rozgrywanie różnicy genderowej w Piaskowej Górze i Bambino jest oczywiście działaniem celowym. Modelowe, aczkolwiek zindywidualizowane losy bohaterek należy bowiem traktować jako rewers (skompromitowanej) pojałtańskiej narracji migracyjnej (reprezentowanej w losach mężczyzn), który umożliwia wskazanie jej fałszu. Utrzymane w poetyce herstory biografie powieściowych migrantek stanowią rodzaj nici zszywających rozpadający się w oficjalnym dyskursie zapis przeszłości.
32Metafora krawiecka jest tutaj nieprzypadkowa – w obu powieściach autorki posługują się paradygmatyczną dla poetyki pisarstwa kobiet figurą narratorki jako „prządki banalnej rzeczywistości”30. Tematyzują ją na poziomie fabuły (vide krawcowa Halina), a także bezpośrednio sygnalizują jej decydującą rolę w organizacji struktury tekstu. Wprost do zapętlania i rozsupływania węzełków spajających losy bohaterów swoje działania porównuje narratorka Bambino:
Są jednym z węzełków, które można próbować rozsupłać. Każde z nich wewnątrz, w sobie. Oni pomiędzy sobą. Oni z innymi ludźmi. Oni i ci, których pozostawili. Ludzie są jak węzełki: nie wiadomo, co się w nie zbierze i czy dadzą się rozplątać. Kto myśli, że można z tego zrobić mit lub sagę, jest w błędzie. Węzełki są węzełkami. Ni mniej, ni więcej. Węzełki. [B, 66]
33Tak jak życie, w wielu momentach przypadkowe, pełne przerwanych wątków, nieścisłości i powtórzeń, narracja nie ma wyraźnie zarysowanego początku ani zakończenia, jednorodnej, harmonijnej struktury.
34Proces przywracania kobiecej historii jest gestem emancypacyjnym, a odbywa się, rzecz jasna, na gruncie języka. Warto jednak zauważyć, że potrzeba opowieści i wynikające z niej działania narracyjne są tematyzowane jedynie w przypadku Haliny. O wiele częściej autorki powieści konceptualizują problem milczenia, sytuację funkcjonowania poza (własnym) językiem. I tak, u Iwasiów kobiety, jeśli piszą, to przede wszystkim pod dyktando ideologii: „Ulrike uczy się pisać. To pisać. Tak pisać. List ma być jak wezwanie do boju i jak potwierdzenie niezłomnego ducha kobiet” [B, 51], „[Marysia] jako wzorowa uczennica pokonuje każdą poprzeczkę, jednak list do wodza nie jest specjalnie trudny, więc poprzeczkę widzi dość nisko. […] Marysia rozumie, że do wodza nie wypada o wszystkim. Wódz nie ma czasu na słuchanie tych spływających z połowy świata optymistycznych opowieści” [B, 54]. Przykładem wykluczenia poza pismo jest natomiast sytuacja Marysi już w Szczecinie i jej problemy z przyswojeniem sobie łacińskiego alfabetu:
Najbardziej pochłonął ją własny język. Niektórzy mówili tak miękko jak ona. Nie o to więc chodziło z językiem. Nie o akcent. Zresztą za wiele nie mówiła. Miała sporo do nadrobienia. […] Chodziło o książki. O litery. Przestawić się z cyrylicy na łaciński alfabet. To było dziwne i trudne. [B, 87]
35Warto dodać, że w obu powieściach kobiety piszą mało, ale dużo czytają i oglądają. Ich lektury to nie „oficjalne” lub wysokie teksty, lecz romanse i seriale31. Jako konsumentki popkultury są raczej bezrefleksyjne, ich świat określają granice konwencjonalnej emocjonalności. Poetyka romansu tworzy filtry, przez które bohaterki oglądają społeczną rzeczywistość; hierarchizują świat i projektują pragnienia. „Prawdziwe uczucia kobiet są zamrożone, skanalizowane w tęsknotach rodem z tandetnych romansów, niewyznane głośno nawet przed nimi samymi”32 – pisze o Piaskowej Górze Juliusz Kurkiewicz. Z drugiej strony, teksty popkultury stanowią swego rodzaju ziarenko oporu – przejmowanie „romansowego” widzenia świata jest wyrazem niezgody na „szary” status quo peerelowskiej codzienności oraz tęsknoty za lepszym światem33.
36„Konsumowane” przez bohaterki teksty kultury popularnej mają decydujący wpływ na formę obu powieści. Narratorki nie tyle oddają głos Marysi, Uli, Jadzi i pozostałym bohaterkom, ile „są przez nie mówione” – właśnie w romansowo-potocznym dialekcie. W przypadku Piaskowej Góry jest to język „składający się z klisz i powiedzeń, kaleki, upodlony, przerażający i śmieszny”34; w Bambino – silnie skolokwializowany, pourywany i przypominający ułomne struktury słowa mówionego. Jako takie stają się owe języki nośnikami ironii, podważającej zasady decorum przyjęte w starszych narracjach migracyjnych, a zarazem decydują o rewindykacyjnym potencjale snutych na łamach powieści historii. Uwagę zwraca także wręcz podręcznikowo rozpisana w obu powieściach polifoniczność, zróżnicowanie rejestrów ujawniających się w obficie wplatanej w trzecioosobową narrację mowie zależnej oraz metaforyka i gry językowe w partiach, które niwelują wrażenie dystansu między narratorkami a bohaterkami: „lata pięćdziesiąte będą jeszcze trwały, jednak zaraz przyjdzie czas na rozluźnienie. Poluzowanie nie obejmie ciasnych w pasie sukienek i spódnic. Poluzowanie dla każdego z nich okaże się obietnicą na wyrost” [B, 66]. Zintymizowane narracje na temat macierzyństwa i miłości, konfrontowane z idiomem serialowo-romansowym i dykcją codzienną, ocierają się o patos i śmieszność; czerpią z najprostszych analogii, najczęściej kulinarnych, jak na przykład: „Jadzia podnosi swoje żyłkowane jak agrest oczy i zgadza się, że to wszystko składa się na szczęście rodzinne […] każde słowo wychodzi z jej ust jak żelowy cukiereczek, których produkcję niedawno rozpoczął wuj Kazimierz. […] Przez ortalion kurtki Stefana słyszy jego mocno bijące serce. Czuje zapach proszku Ixi i czegoś zgrzebnego jak szary papier, i wilgotnego czegoś jak zawinięte w papier mięso, które za moment zacznie się psuć” [PG, 65–66]. I odwrotnie – codzienne, banalne sprawy znajdują swój wyraz w sformułowaniach z rejestru wysokiego (najlepsza mąka była „biała jak stopy Matki Boskiej w niedzielę” [PG, 274]).
37Wybór języka, w wielu momentach ocierającego się o zarzut nieodpowiedniości czy po prostu śmieszności, stanowi istotę starannie i przeprowadzanej w obu powieściach z impetem rewizji kobiecego, a także migracyjnego doświadczenia. Można więc powiedzieć, że owa rewizja dokonuje się za sprawą specyficznej strategii, polegającej na krytycznej banalizacji doświadczenia. Pauperyzacja dykcji, co być może paradoksalne, ocala tu owo doświadczenie przed trywializacją. Zanurzając z premedytacją swoje bohaterki w codzienności i tandecie, autorki osiągają zamierzony efekt: z wielką ostrością ujawniają wyjątkowość i wagę ich doświadczeń.
Patopoetyka
38Poprzestać na powyższych stwierdzeniach to jednak przedstawić strategie rewindykacji doświadczenia migracyjnego w prozie post-migracyjnej jedynie połowicznie. Czerpiąca garściami z teorii feminizmu stylizacja romansowa nie wyczerpuje kwestii „zapożyczeń” teoretycznych, jakie obie autorki uruchamiają w swoich powieściach. Otóż, kondycja bohaterów ich książek daje się także opisać w ramach dobrze rozpoznanego w studiach nad migracjami konceptu patologii ciała migracyjnego. Poetyka choroby (dysfunkcji ciała) organizuje pulę wyrazistych obrazów i przebitek przede wszystkim w prozie Iwasiów, ale i u Bator pojawiają się jej wyraźne „symptomy”.
39„Na co umierają ludzie?” – pyta więc narratorka w tytule jednego z rozdziałów Bambino [B, 216], który w sygnalizowanym kontekście trzeba by traktować jako klucz do całej powieści. Już w pierwszym zdaniu odpowiada krótko i dosadnie: „ludzie w tym czasie umierają na raka” [B, 216]. Mowa tu zaś o czasie, w którym „musiał się pojawić nowy rodzaj śmierci, powiązany z nowym rodzajem życia” [B, 217]: po śmierciach wojennych oraz po krótkim okresie królowania głodu i gruźlicy, w latach 60., czyli w okresie rzekomego spokoju i stabilizacji, na terytoriach anektowanych dramatycznie wzrasta „przydział śmierci nowotworowych na rodzinę” [B, 217]. Przy czym konstatacja ta oparzona jest następującym zastrzeżeniem:
Być może najważniejszą chorobą powojenną była jednak depresja, syndrom posttraumatyczny. Ponieważ wszyscy pochodzili z traumy, nikt jej nie leczył. Była ich matecznikiem. Leczeni, na przykład wywiezieni przez Czerwony Krzyż do Szwecji, niechętnie wracali na miejsce męki, więc nie przywozili informacji o chorobie. […] O tych sprawach, o psychosomatycznych aspektach przeżycia wojennego, najwięcej będzie się w Polsce mówić w pięćdziesiąt lat po wojnie, na jubileusz. […] Na razie organizmy bronią się same, poznając ludzi, pracując, gromadząc przedmioty. Odnajdując lub zakładając rodziny. Rodząc dzieci. Są ofiary, jak to bywa, w wyniku samej choroby i terapii, a więc życia [B, 218].
40Dalej okazuje się jednak, że depresja i rak są ze sobą bezpośrednio związane:
Teoria stresu jeszcze nie dominowała, nie wykorzystywano jej do opisu losu repatrianta. Repatriant mógł cierpieć, tęsknić, być wykorzeniony, zapuszczać korzenie, być targany nostalgią, przezwyciężać i zdobywać. Repatriant i trauma to by brzmiało tak niedorzecznie jak depresja gangstera. W każdym razie z perspektywy czasu można „gryzł się” (diagnozowano w rodzinach i wśród znajomych podobne stany) zakwalifikować jako pozostawanie pod długotrwałą presją, co podobno wzbudza proces nowotworowy [B, 221].
41Na bezpośrednie związki depresji (tęsknoty) i choroby wskazuje również narratorka Piaskowej Góry:
Władka Chmurę trawiły tęsknota (o czym wiedział) i początek choroby (o czym wiedzieć nie chciał), które jego twarzy nadały zielonkawy odcień cierpienia, a głosowi chropowatą głębię, sprawiając, że każde zdanie, które wypowiadał, wydawało się młodszym kelnerom ważne i jakby ostateczne. Trochę się go bali i nazywali Smętnym Władziem. […] Gdy Stefan miał czternaście lat i zakwitał pryszczami na czole jak pochlapany sokiem z wiśni, rak zaczajony w środku Władka też dojrzał i z zaskoczenia rzucił kelnerem w gablotę z tęczowym garmażem, aż szyba poszła w drobny mak [PG, 74–82].
42Owe diagnozy, będące, jak chce Małgorzata Mikołajczak, wyrazistym przykładem „medycznego śledztwa po latach”35 są „symptomatyczne” o tyle, że obrazowo przedstawiają sylwetkę typowego pojałtańskiego migranta: trawionego nostalgią, tęsknotą, a jednocześnie ogarniętego entuzjazmem, pragnieniem odbudowania swej tożsamości czy też rezygnującego z podejmowania takiej próby – w punkcie wyjścia zawsze straumatyzowanego. Ponadto paralela między złym samopoczuciem a zwiększoną podatnością na zachorowania, stanowi z jednej strony bezpośrednie nawiązanie do nowoczesnej koncepcji choroby, łączącej ją z podmiotami słabymi i pozbawionymi prawa głosu. Wystarczy przywołać słynne ustalenia Susan Sontag:
gdy mowa o chorobach doby współczesnej […], romantyczna teoria głosząca, że choroba wyraża charakter, przeradza się nieuchronnie w przeświadczenie, że to charakter wywołuje chorobę, ponieważ nie znalazł innego środka wyrazu. Namiętność zwraca się do wewnątrz, porażając ukryte głęboko komórki naszego organizmu.36
43Z drugiej strony, łączenie depresji i raka jest nawiązaniem do współczesnych teorii z obszaru medycyny psychosomatycznej, dowodzących, że na rozwój chorób cywilizacyjnych wpływ ma trauma37. Z cytowanych fragmentów wyłania się więc wstępny, aczkolwiek precyzyjny opis ciała przesiedleńczego rozumianego jako scena gry o tożsamość, fundowanej na regułach dialektyki wnętrza i zewnętrza: mowa tu o chorobie cicho trawiącej organizmy od środka, pozostającej w kontrze do praktyk jej kamuflowania w szeregu codziennych rytuałów związanych z „terapią życia”.
44Literacka statystyka ofiar chorób/patologii ciała związanych z „nowym rodzajem życia”, jak to ujęła Iwasiów, wyglądałaby następująco: w Bambino na raka umiera dziadek Janka, ojciec, matka i siostra Marysi; Marysia i Janek popadają natomiast w alkoholizm, co w przypadku kobiety prowadzi do depresji i samobójstwa; zaburzenia chorobowe związane z jedzeniem pojawiają się u Uli i Magdy, córki Marysi i Janka. W Piaskowej Górze na raka umiera Władek Chmura i najprawdopodobniej Halina, wujenka Basieńka marnieje na „babską chorobę” (depresję), Stefan umiera na serce (zawał)38, Jadzia ma problemy z nadwagą, a jej córka Dominika – z apetytem. Właściwie żaden z bohaterów powieści, nawet drugoplanowych, nie jest, by tak powiedzieć, „okazem zdrowia”; przeciwnie – każdy boryka się z takimi czy innymi niedomaganiami ciała.
45Powtórzmy: taka dyskursywizacja ciał bohaterów, jeśli uwzględniać szeroko rozumiany kontekst poetyki migracji, nie jest niczym wyjątkowym. Jak pisze kanadyjska badaczka Madelaine Hron, cierpienie i choroba stanowią koherentne elementy doświadczenia migracyjnego i poruszonej tożsamości, które „jako takie mogą podlegać translacji w symboliczny język słów”39. Migracyjne choroby najczęściej sprowadzają się do zaburzeń psychicznych wywoływanych stresem, takich jak na przykład PTSD, depresja i schizofrenia40, przy czym należy pamiętać, że choroba „czasami manifestuje się eksplicytnie poprzez fizyczne objawy. […] Imigranci często cierpią na tak zwane choroby somatyczne, które Grinberg łączy z «psychozami ciała»”41. Eksponowanie patologii ciała okazuje się więc ważnym elementem tekstowej prezentacji doświadczenia migracyjnego, która akcentuje treści związane przede wszystkim z gwałtowną zmianą kulturową, traumatycznymi wspomnieniami i przemocą symboliczną.
46Z jednej strony motyw chorego ciała jest związany z nacjonalistycznym językiem biowładzy, posługującym się metaforą danej wspólnoty jako organizmu, który musi się bronić przed inwazją obcych, zdeformowanych i wybrakowanych jednostek – zazwyczaj przybyszy z innych stron, przedstawianych jako szkodliwe wirusy. Obok metafory brudu czy zanieczyszczenia, to właśnie metafora zarazy jest najczęściej aktywizowana w silnie związanej z instytucją państwa narodowego machinie dyskursywnej. Ustandaryzowany język nowoczesnej medycyny okazuje się wyjątkowo skuteczną bronią w ideologicznej grze o czystość utożsamianą z jednością wspólnoty – przede wszystkim dlatego, że świetnie współgra z toposem oblężonej twierdzy i militarną retoryką. Jej narodzin możemy doszukać się już w Księdze Wyjścia i opowieści o Izraelitach ściągających na Egipt kolejne plagi – być może to właśnie przesądza o jej trwałości we współczesnych narracjach nacjonalistycznych42.
47Z drugiej strony patopoetyka funkcjonuje też w kontr-narracjach migrantów: łączy się z uznawaniem cierpienia i choroby jako koherentnych elementów doświadczenia migracyjnego i poruszonej tożsamości, jawiących się jako matryca symptomów związanych przede wszystkim z traumą. Stereotypowa atrybucja obcości w kategoriach chorobowych łączy się więc z narracyjną (auto)patologizacją, ironiczną i emancypacyjną u swych podstaw, która z kolei w praktyce stanowi podstawową strategię autowiktymizacji. Jej schemat polega – mówiąc krótko – na tym, że ciało, w którym ulegają kondensacji wszelkie stereotypy, bolączki i przejawy dyskomfortu, staje się medium tego, czego nie da się wypowiedzieć słowami, narzędziem ironicznego buntu przeciw oficjalnej narracji, które obnaża dominujące stereotypy i schematy narracyjne43.
48W interesujących mnie tekstach (post)migracyjnych na poziomie świata przedstawionego powyższa koncepcja wydaje się jednak nie do końca znajdować zastosowanie. Przede wszystkim, nie pojawia się w nich charakterystyczna dla strategii (auto)wiktymizacyjnych sprawczość44, ani ze strony dyskursywnego „centrum” (państwowego), ani ze strony jednostki – gra toczyła się wszak o stworzenie socjalistycznej wspólnoty, którą mieli budować właśnie przesiedleni, w tym kontekście nie było więc mowy o żadnych „zainfekowanych obcych”. Działania bohaterów opierają się na strategiach mistyfikacyjnych, kamuflażu, który miał im umożliwiać zaangażowane uczestnictwo w społeczeństwie, zapewniać „dobre samopoczucie” czy też po prostu stworzyć warunki do przetrwania bez szkód w nowym systemie. Jak czytamy w Bambino, przesiedleńcy byli „z wierzchu całkiem udani”, „dobrze sfastrygowani”, „w wersji oficjalnej ekspansywni, silni, zdobywczy” [B, 285]. Tworzenie efektu „normalności” (albo ściślej: „przeciętności”) zasadzało się na wielopoziomowych taktykach obejmujących takie drobiazgi jak niechęć do ściągania na plaży koszuli, bo obnażyłoby to obozowe blizny (Stefan), ale i rozbudowane „gry imitacji”, oparte na posługiwaniu się „narzeczem podręcznika do historii” [B, 277].
49Owe maski, pieczołowicie udoskonalane przez migrantów w codziennych zajęciach, kryją „chorą zawartość, ruiny – to, co ich spotkało w przeszłości, owocuje teraźniejszością” [B, 285]. To, co zostało zapamiętane w ciele, u Iwasiów okazuje się, summa summarum, ważniejszym niż socrealistyczne pseudogenealogie i modele zachowań społecznych wyznacznikiem tożsamości migranta: „zamkniętymi konturami ciała, zarysem podbródka, […] gestem, powtarzanym nagle, na zawołanie (bez zawołania, w odruchu plemiennej pamięci, której nie trzeba artykułować[…], przejmują kod wroga” [B, 276], czyli siebie sprzed „drogi”. Sfera somatyczna („odruchy plemiennej pamięci”) wiąże się z nieświadomie matrycowanymi doświadczeniami i kieruje uwagę w stronę tego, co ukryte, przemilczane, często wstydliwe. Ciało pamięta i przypomina. Jeśli uznać je za magazyn życiowych doświadczeń, staje się medium pamięci:
Za osobne medium może uchodzić też ciało – powiada Aleida Assmann – o ile psychiczne i mentalne procesy pamiętania są zakotwiczone nie tylko neuronalnie, ale i somatycznie. Ciało stabilizuje wspomnienia poprzez habitualizację i wzmacnia je siłą afektów. […] Kiedy zdeponowane w ciele wspomnienie jest całkowicie odcięte od świadomości, mówimy o traumie. Pod tym pojęciem rozumiemy zasklepione w ciele doświadczenie, które objawia się symptomami i wymyka odtwarzającemu wspomnieniu.45
50Zdaniem Magdaleny Saryusz-Wolskiej jest to jednak medium szczególne, gdyż „po pierwsze, zwykle niesie wspomnienie przemocy, bólu i cierpienia; po drugie zaś byśmy mogli traktować je jako nośnik pamięci kulturowej (a nie indywidualnej), musi chodzić o jakąś szczególną zbiorową traumę”46. W odniesieniu do indywidualnego wymiaru pamięci i przypadków wspomnianych wyżej bohaterów, ciało stanowi przestrzeń kontr-dyskursu czy przeciw-pamięci, w której problemy o charakterze biograficznym ujawniają się bez udziału świadomości podmiotu. Funkcjonuje ono na zasadzie sceny, na której odbywa się prezentacja, bez udziału woli, stanów psychicznych i emocjonalnych poruszeń. Nasilające się wraz z upływem czasu objawy choroby bohaterów łączą się z doświadczanym przez nich poczuciem dyskomfortu, determinowanym traumatycznymi wydarzeniami, jakie przeżyli w kontekstach raczej nieheroicznych, sytuujących się poza polem tzw. Wielkiej Historii bądź pozbawionych legitymizacji w oficjalnym dyskursie. Przypominająca o sobie przeszłość, to na przykład w przypadku Marii czystki etniczne na Wschodzie, w przypadku Janka – wynikająca z bycia bękartem stygmatyzacja społeczna. W tym kontekście wykreowana w Bambino paralela między chorobą a kondycją przesiedleńczą odnosi się do traumatycznego powtórzenia, a pamięć immunologiczna staje się metaforą Freudowskiej pamięci utajonej.
51Traumatyczne powtórzenie, w sensie LaCaprowskiego acting out (odgrywania traumy) przebiega dwuetapowo47. Po pierwsze, w praktykach silnie powiązanych z cielesnością, takich jak praca Marii w charakterze pielęgniarki i odwożenie ciał zmarłych pacjentów do kostnicy czy sugerowana przez narratorkę skłonność Janka do przemocy. Po drugie, poprzez efekt wspomnianej już symptomatyzacji, w której tłem nakręcającej się spirali powtórzenia staje się właśnie ciało – w jakiś sposób zawsze „obolałe”. Dzieje się tak, gdyż osobiste doświadczenia występujących w tych powieściach postaci nie znajdują ujścia żadną inną, symboliczną drogą, nie mieszczą się w ramach obowiązujących narracji, ani tych oficjalnych, pionierskich, generowanych przez centrum, ani tych „prywatnych”, utrzymanych w przeciętnej formie, podporządkowanych, jak się zdaje, widmowej strukturze peerelowskiej rzeczywistości. Wynikający z tego „zakaz mówienia” czy, co gorsza, głęboko zinterioryzowane poczucie błahości, nie-wyjątkowości własnej opowieści, jest potęgowane również przez wyjściową pozycję bohaterów, w której kumulują się wykluczenia. Z tym też wiąże się fakt, że doświadczenia te po prostu wykraczają poza kompetencje narracyjne bohaterów („Dysyfunkcyjni. Analfabeci. Nie odczytują świata […] osiedli w strefie milczenia” [B, 285]), które umożliwiłyby skuteczne przepracowanie traumatycznych doświadczeń (w klasyfikacji LaCapry: working through). A gest przypominania sobie traumatycznych wydarzeń ma potencjał uzdrowienia tylko wtedy, gdy „generuje narracje, które «mają sens». Aby dotrzeć do pamięci, traumatyczne wydarzenie z przeszłości musi dać się opowiedzieć”48.
Hipoteza ciała (post)migracyjnego
52W obliczu sygnalizowanych wyżej, użytych w powieściach Bator i Iwasiów motywów, tematów i rozwiązań formalnych, nie powinno dziwić stwierdzenie, iż Bambino i Piaskowa Góra są właśnie takową próbą opowiedzenia wydarzeń traumatycznych. Retoryka choroby i somatyzacja narracji stają się w nich językiem opowieści o niemożliwości opowieści, o tłumieniu emocji i nieskutecznych (schizofrenicznych) kamuflażach, zza których wyłaniają się kolejne sfery zależności. Na zakończenie niniejszego rozdziału chciałabym jednak postawić pytanie o nieco inne, bardziej metaforyczne znaczenie ciała (post)migracyjnego: o znaczenie tegoż ciała rozumianego jako wspólnota. Wyłania się ono bezpośrednio z lektur, które wszak opowiadają właśnie o społecznościach, portretują licznych ich członków, próbując stworzyć kompleksowy, wieloperspektywiczny obraz życia w „odzyskanych miastach”.
53Gdyby spróbować skonceptualizować wspólnotę (migracyjną) na poziomie świata przedstawionego, a więc na poziomie ciała migracyjnego, mowa byłaby – ponownie – o organizmie zdeformowanym, który skrywa swoją „migracyjność”, oddając się rozmaitym praktykom symbolicznym wpisanym w dyskurs realnego socjalizmu. Byłoby to ciało będące w ciągłym napięciu, które nie znajduje ujścia w przestrzeni publicznej i trawi je od wewnątrz. Jak pisze Sara Ahmed, „emocje pełnią kluczową rolę w kształtowaniu indywidualnych i kolektywnych ciał, ponieważ cyrkulują między ciałami i znakami”49. Emocje te mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne – muszą jednak wędrować między uczestnikami wspólnoty i stanowić podstawę do tworzenia struktur fantazmatycznych. Aby to nastąpiło, konieczne jest wytworzenie przestrzeni publicznej, która umożliwiałaby prowadzenie debaty i negocjację znaczeń. Takowej przestrzeni w świecie przedstawionym obu powieści brakuje. Przestrzeń prywatna, rozumiana jako miejsce przeciw-dyskursu, również w nich nie istnieje (kamuflaż obejmuje wszak nawet relacje bohaterów z najbliższymi) – można więc powiedzieć, że na poziomie fabuły zostaje w nich ukazana niemożliwość zawiązania narracji. Ujmując rzecz inaczej: mowa tu o ciele-wspólnocie nieuformowanej, zastygłej w momencie, gdy afekt nie może przekształcić się w zbiorową emocję, która zostałaby poddana narratywizacji. Dokonuje się to dopiero w planie pamięci i aktu pisania, który można postrzegać jako próbę fundowania wspólnoty – tym razem już postmigracyjnej – budowanej poprzez tekst. Powrót do doświadczeń „rodziców” w takim kontekście należałoby rozpatrywać nie w planie historii rodzinnych, lecz historii społecznych i wciąż aktualnych:
przepracowania nie należy rozumieć – pisze LaCapra – jako związanego z integracją czy przekształceniem przeszłej traumy w pamięć narracyjną bez szwów i całkowite znaczenie lub wiedzę. Narracja pomaga nie zmieniać przeszłość poprzez wątpliwe przepisywanie historii, ale najwyżej przepracować symptomy posttraumatyczne w teraźniejszości w sposób, który daje szanse przyszłości.50
54Przepracowując owe symptomy, autorki tworzą nową narrację bazową opartą właśnie na nich. Jak powiada Mikołajczak:
w tym świetle narracja postosadnicza oferuje możliwość afirmacji tożsamości zbiorowej społeczeństwa zasiedlającego tereny północno-zachodniej Polski za pośrednictwem literacko zmitologizowanej traumatycznej przeszłości. Ta narracja, konstruująca tożsamość zgodnie ze zmieniającą się narracją bazową, funduje nową opowieść założycielską i jako taka staje się sposobem odzyskania historii.51
55Przekaz transgeneracyjny, który ma „charakter destrukcyjny, traumatyczny”52, jest zorientowany na afirmację traumy. Pojawia się jednak kolejne pytanie: o wynikające z takiego stanu rzeczy zagrożenia. Dwa, jak sądzę, najważniejsze z nich, warto na zakończenie niniejszego rozdziału przywołać. Wspomniana Mikołajczak zauważa, że mamy tu do czynienia, po pierwsze, ze swoistą traumatofilią, prowadzącą do sytuacji, kiedy „straumatyzowana tożsamość staje się uprzywilejowaną stroną społeczności potrzebującej kompulsywnego odgrywania. Odgrywania, dodajmy, wciąż niezakończonego rytuału przejścia”53. Po drugie (i bezpośrednio z pierwszym związane), owa afirmatywność wiąże się z tym, że autowiktymizacja „po latach” okazuje się nie tyle tylko elementem strategii emancypacyjnej, lecz wydaje się także być atrakcyjnym „towarem na sprzedaż”, w tym wypadku oferowanym wyrafinowanej grupie czytelników, którzy traumatyczny kod estetyczny dobrze rozpoznają.
Notes de bas de page
1 Za książkę otwierającą ten kolejny już przełom w sposobie ujmowania problematyki związanej z „pojałtańskim poruszeniem” uznaje się zwykle Eine Kleine Artura Daniela Liskowackiego (2000), lecz właściwa faza rozwoju literatury neo-post-osiedleńczej (jak nazywa ten nurt Inga Iwasiów) lub po prostu post-migracyjnej przypada na końcówkę pierwszej dekady lat dwutysięcznych. Obok wspomnianych powieści Iwasiów i Bator do nurtu tego można zaliczyć m.in. Rupieć Alana Sasinowskiego (2010), Kronikę Umarłych Daniela Odiji (2010), Ocalenie Atlantydy Zyty Oryszyn (2012), Niebko Brygidy Helbig (2012) czy Salki Wojciecha Nowickiego (2013). Por. I. Iwasiów, Hipoteza literatury…, dz. cyt., s. 209–226.
2 Zob. m.in. A. Gajewska, Miłość czasach patriarchatu. Proza feministyczna wobec konwencji romansu i melodramatu na przykładzie Bambino Ingi Iwasiów i Piaskowej Góry Joanny Bator, w: Miłość we współczesnych tekstach kultury, red. M. Szczepaniak, Bydgoszcz 2010, s. 83–83; T. Mizerkiewicz, Nowa zasada epickości, „FA-art” 2009, nr 1–2, s. 44–45; tegoż, Postfeministyczna proza więzi rodzinnych, „Nowe Książki” 2008, nr 11, s. 46.
3 Akcja powieści Iwasiów zawiązuje się w 1959 roku (spotkanie Marii i Janka), kończy w 1981, ale w planie tzw. rozszerzonego schematu fabularnego obejmuje czasy wojenne (w licznych retrospekcjach i rekonstrukcjach biografii bohaterów). Akcja powieści Bator zaczyna się w połowie lat 60. XX, a kończy w pierwszej połowie lat 90., lecz i tutaj mamy do czynienia z rekonstrukcją biografii postaci obejmującą okres II wojny i lata tuż po wojnie.
4 O konstrukcji narratora/narratorki Bambino zob. A. Gajewska, „Swoi i obcy”, czyli o rozpadzie wspólnot w powojennym Szczecinie, w: Literatura w Szczecinie…, dz. cyt., s. 248.
5 I. Iwasiów, Bambino, Świat Książki, Warszawa 2008. Wszystkie cytaty z tej pozycji zaznaczam w tekście głównym podając nr strony.
6 W obu przypadkach mamy oczywiście do czynienia nie z powieścią autobiograficzną, lecz z fikcją. Jednak przy ich lekturze hipoteza miejsca autobiograficznego wydaje się uprawniona – świadczą o tym wypowiedzi samych autorek: „Wałbrzych leży w kotlinie otoczonej zalesionymi górami. Piaskowa Góra to niewielkie wybrzuszenie w jej w środku. Dziura w ziemi z ciasno zatrzaśniętym horyzontem – tak odczuwałam perspektywę, z której w dzieciństwie widziałam świat. Szersza panorama rysowała się tylko z dachu bloku, w którym mieszkałam. Tam zawsze wiało i gdy stałam na krawędzi, wyobrażałam sobie, że to żaglowiec, a ja stoję za sterem. […] Wałbrzych, Piaskowa Góra, to moja pierwsza ojczyzna. Pejzaż wpisany w umysł, w ciało” – Wszyscy jesteśmy mieszańcami. Z Joanną Bator rozmawia Agnieszka Swoińska, dwutygodnik.com – strona kultury, http://www.dwutygodnik.com/artykul/2547-wszyscy-jestesmy-mieszancami.html?print=1 (data dostępu: 23.08.2017); „Potrzebuję miejsca, w którym dzieją się moje opowieści, bo mimo tego że używam różnych konwencji, jest w nich dużo realizmu. Z Wałbrzycha uciekłam tak, jak uciekają młode osoby o wielkich planach ze wszystkich innych miejsc świata, ale po latach okazuje się, że tamte ziemie są mocnym elementem mojej mikrohistorii. W najprostszym sensie – uważam, że to biedne i sponiewierane miasto ma w sobie jakieś piękno. A na pewno dużo literackości” – Warszawa zupełnie mnie nie interesuje. Z Joanną Bator rozmawia Katarzyna Bocheńska, „Po przecinku”, 3.11.2012., https://poprzecinku.pl/art/warszawa-zupelnie-mnie-nie-inspiruje/106 (data dostępu: 23.08.2017); „Wszystkie postacie i zdarzenia w Bambinie są mozaiką złożoną z odcieni mojej rodziny, ale przede wszystkim fikcją. Tę powieść ojciec przyjął bardzo dobrze, mama też. Nie rozmawialiśmy o tym bardzo dużo, ale za pierwszym razem, kiedy przeczytali, miałam wrażenie, że są poruszeni. Rozumieli jednak różnicę pomiędzy opowiadaniem o życiu własnym, pomiędzy autobiografią a szukaniem jej ekwiwalentu. W Bambinie odbijają się losy naszej rodziny, ale tylko odbijają. I oni to rozumieli, że to jest o nich, choć nie jest o nich. O ludziach podobnych – Ojciec by mnie pochwalił. Z Ingą Iwasiów rozmawia Monika Tutak-Goll, wysokie obcasy.pl; http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,53662,15087214,Inga_Iwasiow,_Ojciec_by_mnie_pochwalil.html (data dostępu: 23.08.2017.)
7 J. Bator Piaskowa Góra, W.A.B, Warszawa 2011. Wszystkie cytaty z tej pozycji zaznaczam w tekście głównym podając nr strony.
8 A. Gajewska, „Swoi i obcy”…, dz. cyt., s. 259.
9 T. Mizerkiewicz, Postfeministyczna proza…, dz. cyt.
10 S. Iwasiów, „Skąd się wzięła ta zabawa, nie wiadomo”. Niebko Brygidy Helbig jako przykład narracji polsko-niemieckiej, w: Doświadczenie (po)granicza. Polsko-niemieckie Pomorze w historii, literaturze, kulturze, red. P. Wolski, Państwowe Wydawnictwi Naukowe, Warszawa 2014, S. 81–96; K. Lichtblau, Niemiec w najnowszej prozie szczecińskiej, w: Tamże, s. 97–106.
11 Zob. E. Konopczyńska-Tota, Od miejsca pamięci do miejsca autobiograficznego. Miasto w prozie Ingi Iwasiów, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2012, nr 3, s. 109–125.
12 Zob. M. Cuber, Saga o ludziach nawianych, „Polityka”, wydanie internetowe, http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/ksiazki/281342,1,recenzja-ksiazki-joanna-bator-piaskowa-gora.read (data dostępu: 12.12. 2017); K. Kazimierowska, Polska nasza prowincjonalna. O „Piaskowej Górze” Joanny Bator, „Kultura Liberalna” wydanie internetowe, https://kulturaliberalna.pl/2009/07/06/kazimierowska-polska-nasza-prowincjonalna-o-„piaskowej-gorze”-joanny-bator (data dostępu: 12.12.2017.). Zob. także: S. Iwasiów, „Skąd się wzięła ta zabawa…, dz. cyt., s. 83; A. Gajewska, Miłość w czasach…, dz. cyt.; A. Izdebska, Opowieści o „miastach odzyskanych” – proza Stefana Chwina, Pawła Huellego, Joanny Bator i Ingi Iwasiów, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2014, nr 5, s. 29–45.
13 I. Iwasiów, Hipoteza powieści neo-post-osiedleńczej, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 209–227.
14 Tamże, s. 209.
15 Tamże, s. 220. Zob. M. Hirsch, Family Frames. Photography, Narrative, and Postmemory, Harvard University Press, Cambridge 1997.
16 I. Iwasiów, Hipoteza powieści…, dz. cyt., s. 224.
17 A. Erll, Literatura jako medium pamięci zbiorowej, w: Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, przeł. M. Saryusz-Wolska, red. M. Saryusz-Wolska, Universitas, Kraków 2009, s. 242.
18 Jak pisałam we wstępnych częściach niniejszej książki, szczegółowe wyodrębnianie przesiedlenia i osiedlenia w kontekście historycznego wydarzenia, jakim była pojałtańska migracja, oraz poświęconej tym zjawiskom literatury, wydaje się działaniem nieco nadgorliwym. Nie są to bowiem oddzielne zagadnienia, lecz dwa logicznie umotywowane i ściśle się warunkujące aspekty każdej migracji. Z kolei kwantyfikator „neo-post” wydaje się redundantny, gdyż w samym przedrostku postsiłą rzeczy kryją się sensy związane z neo-. Zob. J. F. Lyotard, Nota o sensach przedrostka „post-”, w: tegoż, Postmodernizm dla dzieci. Korespondencja 1982–1985, przeł. J. Migasiński, Alatheia, Warszawa 1998, s. 101–109. Por. M. Mikołajczak, Choroba migrantów…, dz. cyt., s. 21–22.
19 I. Iwasiów, Hipoteza powieści…, dz. cyt., s. 220.
20 Zob. M. Mikołajczak, Choroba migrantów…, dz. cyt., s. 34–36.
21 P. Czapliński, Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 33.
22 Tamże, s. 42.
23 Wyobcowanie z pozytywnie wartościowanej we wspomnieniach przestrzeni natury potęguje fakt, że akcja obu powieści rozgrywa się w mieście socjalistycznym, swoistym locus horridus. Blokowisko staje się symbolem unifikacji, szarzyzny i tandety PRL-u, raczej egzemplifikuje ówczesną politykę mieszkaniową niż jest konotującą trwanie i ciągłość realizacją pojęcia domu. Taka kreacja przestrzeni pozostaje w opozycji nie tylko do wzorców wypracowanych przez narrację przesiedleńczą (lokowaną zazwyczaj na prowincji), ale i do np. prozy gdańskiej, postrzegającej „odzyskane miasta” w kategorii kulturowego palimpsestu, pełnego materialnych śladów wielokulturowej przeszłości.
24 Zob. D. E. Sutton, Sensory Memory and the Construction of Worlds, w: Idem, Remembrance of Repasts. An Anthology of Food and Memory, Bloomsbury Academic, Oxford 2001, s. 80. Por. J. Szydłowska, Pogranicze na talerzu. Rytuał konsumpcji jako wzór kultury i nośnik tożsamości pojałtańskiego pogranicza (Bambino Ingi Iwasiów), „Anthropos?” 2010, nr 14/15, s. 162–163.
25 J. Szydłowska, Retoryka rzeczy a proces zadomowienia w przestrzeniach pojałtańskiego Okcydentu, „Anthropos?” 2011, nr 16/17, s. 134–136.
26 Zob. Z. Bauman, Konsumując życie, w: Konsumpcja – istotny wymiar globalizacji kulturowej, red. A. Jawłowska, M. Kempny, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2005. Taki model tożsamości bliski jest Baumanowskiej koncepcji osobowości egzoaksjalnej, wyrażającej się poprzez konsumpcję rzeczy, a nie ich kreację (produkcję).
27 J. Szewczyk, Herstorie podszyte mitem. O strategiach narracyjnych w powieściach Joanny Bator, „Ruch Literacki” 2010, nr 3, s. 579.
28 Zob. P. Bourdieu, Męska dominacja, przeł. L. Kopciewicz, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2004.
29 „Oikos i polis to dwie strony tego samego zagadnienia odnoszącego się do sposobu, w jaki człowiek szuka […] miejsca w świecie, która to kwestia znajduje dobre określenie w pojęciu zakorzenienia” – T. Sławek, Gdzie? Rozważania oikologiczne, „Anthropos?” 2011, nr 16/17, s. 1.
30 Na jej centralne znaczenie w Piaskowej Górze zwraca uwagę Joanna Szewczyk, przywołując motyw szydełkujących ubranka kobiet: „Kobiety skręcały białą nić ze sprutych sweterków, z puchu kaczego, śniegu i papieru, z dmuchawców i królików albinosów, z pajęczyn i siwych włosów. Biała nić na czapeczki, pelerynki i buciki do chrztu osnuwała cały Wałbrzych jak sieć i niejeden górnik wracający mroźnym świtem po paru kieliszkach potykał się o nią i nie zdążył podnieść, gdy oplątywała go na śmierć” [PG, 53]. Zob. J. Szewczyk, Herstorie podszyte…, dz. cyt., s. 578.
31 Z czytaniem łączy się zresztą druga wpisana w teksty powieści metafora kobiety jako konsumentki. Dobrze odzwierciedlają ją sygnalizowane wcześniej nawyki żywieniowe i organizująca życie bohaterek słabość do zakupów /gromadzenia konsumpcyjnych dóbr. Figura konsumentki jest tu związana z emancypacyjnym ruchem od kulturowej konsumpcji do produkcji, ponadto symbolizuje mechanizmy manipulacji pragnieniami i wynikającą z tego nową formułę kobiecości, w której prywatne pragnienia i potrzeby rodzą się wobec sensów produkowanych w sferze publicznej (Jadzia). Zob. R. Felski, Imagined Pleasures. The Erotics and Aesthetics of Consumption, w: tejże, The Gender of Modernity, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London 1995, s. 61–62.
32 J. Kurkiewicz, Joanna Bator: Saga na opak, wyborcza.pl, http://wyborcza.pl/1,76842,7958784,Nike_2010 Saga_na_opak.html (data dostępu: 12.12. 2017)
33 Por. R. Felski, Imagined Pleasures…, dz. cyt., s. 82.
34 J. Kurkiewicz, Joanna Bator…, dz. cyt.
35 M. Mikołajczak, Choroba migrantów…dz. cyt., s. 33.
36 S. Sontag, Choroba jako metafora. AIDS i jego metafory, przeł. J. Anders, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1999, s. 47–50.
37 Nie wnikając głęboko w materię tematu: badania medyczne i psychologiczne dowodzą, że PTSD jest czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową. Zob. np. Cancer, Culture and Communication, ed. R. J. Moore, D. Spiegel, Kluwer Academic, New York 2013.
38 „Stefan, łykając siódmego, poczuł, że coś jest nie tak, bo w żaden sposób nie może złapać oddechu. Zanim koledzy zrozumieli, że wybałuszone oczy Stefana, czerwona twarz i młynek ramion strącających kieliszki to nie wygłupy, które tak lubił, było za późno. Stefan zacharczał jeszcze raz, wypluł kawałek pączka, puścił krew z nosa, zsikał się i przewrócił, rąbiąc głową w meblościankę” [PG, 241].
39 M. Hron, Translating Pain. Immigrant Suffering in Literature & Culture, University of Toronto Press, Toronto 2009, p. XVI.
40 Tamże, s. 18. Warto przy okazji przypomnieć, że pierwszym psychiatrą, którą zajął się psychiczną kondycją migranta, był Franz Fanon. Dziś natomiast możemy mówić już o etnopsychologii, której przedmiotem badań stają się zaburzenia psychiczne w społecznościach imigranckich.
41 Tamże, s. 31.
42 Zob. G. V. O’Brien, Indigestible Food, Conquering Hordes, and Waste Materials. Metaphors of Immigrants and the Early Immigration Restriction Debate in the United States, „Metaphor and Symbol” 2003, No. 1, s. 36.
43 Tamże, s. 65–83.
44 Tamże.
45 A. Assmann, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, przeł. P. Przybyła, w: Pamięć zbiorowa i kulturowa…, dz. cyt., s. 113.
46 M. Saryusz-Wolska, Wprowadzenie, w: Pamięć zbiorowa…, dz. cyt., s. 37–38.
47 Zob. D. LaCapra, Historia w okresie przejściowym. Doświadczenie, tożsamość, teoria krytyczna, przeł. K. Bojarska, Universitas, Kraków 2009, s. 178. Odgrywanie traumy (acting out) to pojęcie ze słownika psychoanalitycznego odsyłające do, często bezrefleksyjnego, powtarzania jej symptomów. „Procedurę tę można traktować jako formę kompulsywnego, dyskursywnego powtarzania zdarzeń, która pozostaje w nieokreślonej relacji do rytualizacji czy magicznej wypowiedzi” (tamże). Innym, aczkolwiek nie opozycyjnym wobec odgrywania działaniem jest przepracowanie (working through), czyli proces jej krytycznego oswajania i przezwyciężania.
48 M. Bal, Introduction, w: Acts of Memory. Cultural Recall in the Present, ed. by M. Bal, J. Crewe, L. Spitzer, University Press of New England, Hannover & London 1999, s. IX.
49 S. Ahmed, Ekonomie afektywne, przeł. M. Glosowitz, „Opcje” 2013, nr 1–2, s. 20.
50 Zob. D. LaCapra, Historia w okresie przejściowym…, dz. cyt., s. 178.
51 M. Mikołajczak, Choroba migrantów…, dz. cyt., s. 35.
52 Tamże, s. 32.
53 Tamże, s. 37.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019