7 Reglamentacja (przeciw)pamięci. Poleszucka epopeja Haliny Auderskiej
p. 237-270
Texte intégral
1„Epos jest sprawdzianem narodowotwórczych możliwości danego społeczeństwa”1 – pisał w 1980 roku Tadeusz Budrewicz, wskazując na fakt, że Halina Auderska w dylogii Ptasi gościniec (1973) i Babie lato (1974) zaliczyła ów sprawdzian celująco2. Taką ocenę potwierdza kilka wysokonakładowych wznowień owej powieści oraz przyznanie jej pierwszej nagrody w konkursie literackim zorganizowanym z okazji XXX-lecia PRL-u (w 1975 roku)3. O słuszności tego werdyktu przekonywał jeszcze w 1990 roku Janusz Termer: „dylogia Haliny Auderskiej, tak pełna siły i narracyjnego rozmachu, szybko zdobyła sobie uznanie czytelnicze i trwałe miejsce w dziejach współczesnej prozy polskiej”4. Obecnie pozycja ta znajduje się jednak na marginesie rodzimej historii literatury, daleko za opublikowanymi w tym samym czasie Donosami rzeczywistości Mirona Białoszewskiego (1973), Stanem nieważkości Andrzeja Kuśniewicza (1973) czy chociażby Kroniką wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego (1974). Rozpisana na dwa tomy monumentalna opowieść o perypetiach poleszuckiego chłopa pozostaje też w głębokim cieniu wydanego nieco wcześniej Pałacu Wiesława Myśliwskiego (1970) oraz swoich rówieśniczek z nurtu chłopskiego, czyli Konopielki i Awansu Edwarda Redlińskiego (1973), sama Auderska jest zaś pamiętana (jeśli w ogóle) głównie ze scenariuszy serialu Królowa Bona (1980) i filmu Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny (1982). W nieco innym kontekście jej nazwisko jest przywoływane w związku z niechlubnym pełnieniem przez nią w latach 1983–1986 funkcji prezesa Związku Literatów Polskich, który powstał w miejsce zlikwidowanego związku o tej samej nazwie i pozostawał w całkowitej dyspozycyjności wobec władz w okresie stanu wojennego.
2Można więc powiedzieć, że w perspektywie długofalowej Ptasi gościniec i Babie lato nie zdały „epickiego” egzaminu. W niniejszym rozdziale, na zakończenie rozważań dotyczących peerelowskiej literatury migracyjnej, chcę się przyjrzeć możliwym przyczynom tego niepowodzenia. Powieści Auderskiej będę traktować jako próbę epickiej syntezy pojałtańskiego nurtu migracyjnego w momencie dokonującego się zaniku formacji pionierskiej (i powolnego wygaszania narracji mu poświęconych). Mimo sygnalizowanych okoliczności, „epickość” będę rozumieć tutaj jak najbardziej dosłownie. W dylogii Auderskiej przeglądają się bowiem w sobie właściwie wszystkie najważniejsze wątki nurtu. Poza tym autorce udało się napisać obie te powieści w taki sposób, że niemalże w pełni realizują one założenia postulowanej przez krytyków epopei migracyjnej.
Epos ludowy
3Za epickim charakterem dylogii Auderskiej przemawiają trzy podstawowe argumenty: tematyczny, formalny i funkcjonalny. Po pierwsze, autorka konstruuje powieści w oparciu o czytelne aluzje antyczne. W Ptasim Gościńcu główny bohater, zmuszony w 1939 roku opuścić rodzinne Polesie, niczym Odyseusz przemierza obce krainy, przez cały czas marząc o powrocie do domu. W Babim lecie, gdy okazuje się, że jego poleska wieś została zmieniona w pogorzelisko, przeobraża się w Eneasza, który wyrusza na poszukiwanie nowego miejsca by się osiedlić. Odnajdzie je na pojałtańskim zachodzie. Po drugie, Auderska rozwija ową niemalże mityczną fabułę za pomocą tradycyjnych konstant gatunkowych eposu. Wyczerpująco analizuje je wspomniany już Budrewicz, najbardziej wnikliwy interpretator dylogii. W tym miejscu przytoczę je zatem jedynie hasłowo – będą to: (1) dwupłaszczyznowość świata przedstawionego, czyli trwałe przenikanie się świata ludzkiego i ponadludzkiego, ujawniające się w szczegółowym odtwarzaniu wierzeń ludowych oraz w przedstawianiu Kościuszki i Piastów jako półbogów, którzy chociaż nie biorą udziału w wydarzeniach, to rozstrzygają o losach ich „ludzkich” uczestników; (2) wynikająca z tego kreacja bohaterów pasywnych, których egzystencja zależy od Fatum; (3) marginalizowanie obecności bohaterek kobiecych; (4) nadawanie występującym w tekście przedmiotom statusu bytów samoistnych; (5) odmalowywanie wizerunku społeczeństwa w doniosłym i przełomowym momencie dziejowym; (5) ukazywanie piękna przyrody ojczystej; (6) rozwijanie akcji głównej poprzez liczne epizody poboczne, który łączy jedynie figura narratora-rapsoda5. Po trzecie, opowieść o wędrówce na zachód toczy się tu z perspektywy przedstawiciela wspólnoty migracyjnej, który jest świadomy jej kresu. Pisarce, w przeciwieństwie do innych reprezentantów omawianego nurtu, udaje się bowiem osiągnąć w swym dziele absolutny epicki dystans.
4Tym, co wyróżnia Ptasi gościniec i Babie lato spośród typowych narracji epickich, jest fakt, że „misterny krwiobieg”6 klasycznej poetyki i aluzji literackich zasila w ich przypadku opowieść z gatunkowego punktu widzenia zasadniczo antyepicką, gdyż jej rapsodem jest poleszucki chłop, sybirak, żołnierz Dywizji Kościuszkowskiej7. Wybór takiej perspektywy, a dokładniej podporządkowanie powieściowej dykcji wyobraźni językowej narratora pochodzącego z klasy chłopskiej, skutkuje odrzuceniem cechującej tradycyjny epos wzniosłości. Mocno czerpiące z rezerwuaru ludowej i narodowej tradycji gawędy narratora rozmywają się w niskim, potocznym i codziennym, wręcz skreolizowanym języku, który stanowi mieszankę poleskiej gwary, funkcjonujących na zachodzie innych dialektów peryferyjnych („zastanego” dialektu śląskiego oraz „przesiedlonego” w te strony dialektu wileńskiego) oraz przyswojonych w wyniku przyśpieszonej edukacji elementów standardowej polszczyzny z naleciałościami nowomowy. Przy czym złamanie językowego decorum nie równa się całkowitej negacji klasycznego wzorca, a raczej oznacza ścisłą z nim dyskusję. Uruchomienie owego, jak by go nazwali Deleuze i Guattari, języka „mniejszego”, który dekonstruuje „wielkie” tradycje estetyczne (chociażby osiągnięcia dziewiętnastowiecznej polskiej epiki) i polityczne (oficjalne, „homogenizujące” dyskursy peerelowskie) decyduje o nowatorstwie projektu genologicznego Auderskiej.
5Sama autorka nazywała swój tekst „eposem ludowym”. Budrewicz rozwija tę myśl w następujący sposób:
Mickiewicz nazbyt pochopnie wyrzekł słowo „ostatni”. Dopiero II wojna, twierdzi Auderska, ostatecznie zrównała w prawach obywateli państwa polskiego. […] Mówiąc o eposie ludowym, Auderska miała na myśli kategorię tematyczną (dzieje chłopów) i ideową, a więc traktowanie świata zgodnie z interesami ludu8.
6Kontynuując ten wywód, cytowany autor zauważa, że jeśli „chłop może być bohaterem eposu w wyniku dialektyki historii”, to i „gatunek uważany za stricte szlachecką wypowiedź literacką również może być własnością ludu”9.
7Przywołuję te rozpoznania, gdyż generalnie trudno odmówić im racji. Co więcej, współczesnemu czytelnikowi w pierwszej chwili mogą one sugerować szeroki kręgu odniesień związanych z takimi kategoriami jak historie ludowe, historie oddolne, historie insurekcyjne, historie mniejszości czy chociażby podrzędne przeszłości10. I faktycznie, nie są to tropy zupełnie bez pokrycia. Dipesh Chakrabarty, jeden z propagatorów pojęcia historii mniejszości, postrzega je jako
historie grup, które uprzednio były z […] historii (narodowej – przyp. K.S.) wykluczane. W latach sześćdziesiątych lista wykluczonych zawierała nazwy takich grup i klas podrzędnych jak: niewolnicy, klasy pracujące, skazańcy czy kobiety. […] Wyrażenie „historie mniejszości” zaczęto odnosić do tych wymiarów przeszłości, o które walczyli demokratycznie nastawieni historycy, wypowiadający się przeciwko ich wykluczaniu i pomijaniu w obowiązujących historiach narodowych. W wielu krajach orędownicy historii mniejszości zakwestionowali oficjalne czy obowiązujące podejścia do narodowej przeszłości11.
8Historie mniejszości to historie podrzędne, co oznacza, iż „pewne konstrukcje i doświadczenia przeszłości pozostają «mniejsze» w tym sensie, że ich włączenie do narracji historycznej zmienia je w przeszłości «mniejszej rangi» wobec dominującego w praktyce profesjonalnej tego, co konstytuuje fakt i dowód”12. Chodzi w nich o włączenie i reprezentację tak głosu wykluczonych, jak i innych rozmaitych treści „pośledniej” rangi, charakterystycznych nie tylko dla grup podrzędnych, lecz obecnych również w grupach dominujących. Idzie więc o treści, które zazwyczaj wymykają się racjonalnym strategiom orzekania historiograficznego, a przez to znajdują się na marginesach „wielkich” dyskursów o przeszłości.
9Pojęciem pokrewnym wspomnianym wyżej jest przeciw-pamięć, oznaczająca takie działania, które:
odchodzą od opisywania momentów poważnych i doniosłych w dziejach i spoglądają niżej, pod powłokę, aby opisać intensywność i różnorodność procesów dziejowych, rezygnując przy tym z iluzji bezstronności na rzecz wydobycia osobowości i historii badacza/piszącego13.
10Przeciw-pamięć jest „głosem wypędzonych z głównego nurtu pamięci”14, którzy pisząc alternatywne wobec niej narracje – zwykle niechronologiczne, nielinearne, fragmentaryczne, zrywające z obowiązującymi formami upamiętniania zdarzeń – zawieszają i problematyzują kwestie jedności i ciągłości wspólnoty, dziejów lub tradycji. Niezakorzenione w żadnej instytucji władzy, stanowią narzędzie walki grup, najczęściej nieuprzywilejowanych, o pozycję w polu pamięci zbiorowej, które już przez samo owo uobecnienie podlega rekonstrukcji i reinterpretacji.
11Ta ekspresowa powtórka z pojęć, które doczekały się już ogromnej bibliografii, jest mi w tym miejscu potrzebna dlatego, że po raz kolejny ujmując rzecz bardzo ogólnie, bohater-narrator Auderskiej to wyjęty ze „świata bez historii” przedstawiciel mniejszości i klasy podrzędnej, który opowiada o swoim przyśpieszonym kursie uhistorycznienia. Ponadto, konstruuje on swoją wypowiedź w oparciu o wiele elementów, które należy uznać za przeciw-pamięciowe; wymierzone w obowiązujące wówczas, podręcznikowe wizje historii, w których brakowało dla niego miejsca, oraz wypowiadane w języku, który nie wpisuje się w żadne przyjęte standardy „racjonalności”.
12Strategia przedstawiania przeszłości w kontrze, która w dylogii Auderskiej tworzy zręby poetyki pamięci chłopskiej emancypacji (w jej migracyjnym odgałęzieniu) wydaje się szczególnie interesująca i to jej w dalszych częściach niniejszego rozdziału będę się chciała bliżej przyjrzeć. Jednakowoż moim celem bynajmniej nie będzie bynajmniej odkrycie brakującego ogniwa historii – jak dowodził niedawno Andrzej Leder – „zapomnianego wyzwolenia” formacji chłopskiej15. Wręcz przeciwnie, „mniejszość” tekstu Auderskiej jest, jak sądzę, wysoce zdradliwa16. Jak postaram się pokazać, idzie tu bowiem o paradoksalną taktykę, która umacnia to, co obowiązujące.
13Ze względu na rozbudowany charakter dylogii – jej „encyklopedyczność” i „epizodyczność” – dalsze jej analizy przeprowadzę w oparciu o zaledwie kilka wątków związanych z losami jedynie głównego jej bohatera. Rekonstruując trasę jego wędrówki, będę zwracać uwagę na rozmaite elementy, które znacząco poszerzają pole pamięci przesiedleń. Odnosząc się do tradycyjnych, łączących podróż z funkcją poznawczą zastosowań figury homo viatora, które Auderska w swoim tekście uruchamia, wskażę także, na czym dokładnie polega samouświadomienie bohatera utworów. Na koniec zastanowię się zaś nad tym, czy uhistorycznienie tegoż procesu na łamach powieści równa się upodmiotowieniu głównego bohatera jako reprezentanta pewnej formacji społecznej.
Istoryczka długachna (1): żołnierska marszruta
14Początek lat 70., w szałasie na skraju nadodrzańskiej wsi Powodzie spotykają się przyjezdny i miejscowy. Pierwszy z nich to pisarz, miastowy, wykształcony, w wieku zbliżonym do dzieci swojego rozmówcy; zbiera informacje do powieści, którą planuje napisać. Drugi to Szymon Drozd, poleszucki chłop, kościuszkowiec, pionier, prawie od trzech dekad na pojałtańskim zachodzie; sam o sobie mówi gieroj, ale jednocześnie czuje się niewysłuchany: „wielka wędrówka? Ptasi gościniec? Czasy powodzi? Kto o tym pamięta?” [BL, 409]. W młodszym pokoleniu: „chęć u wszystkich jedna: telewizor mieć, motor albo osobowy wóz […]. Wspominki? To nie ich rzecz” [BL, 406]. Czasami jedynie dzieciaki sąsiadów wypytują go o „straszne bajki […] zupełnie jak w filmach o Dzikim Zachodzie” [BL, 406]. Z tych powodów Drozd chętnie godzi się na rozmowę z przybyszem. Ich spotkanie potrwa dwie doby – w całości wypełni je opowieść chłopa, opowieść, która zaczyna się tak:
Prawdy? Chcesz pan dowiedzieć się całej prawdy? Nu, nie prosta to rzecz. Prawda jak ryba w łuskach, żywe mięso dopiero pod nimi i dobrać sia do niego bez ostrego noża jeszcze nikomu nie zdarzyło sia, tylko zubastej szczuce. A u nas jakiż nóż? Nu, chyba, że mój jęzor za nie starczy, którym chcesz, panoczek, żebym ja mielił a mielił. [PG, 7]
15Drozd będzie szczegółowo „mielił” swoje życie, ale zadba o to, aby podzielić w porządku chronologicznym swoją opowieść na kilkanaście oddzielonych przerwami na papierosa lub posiłek epizodów, poświęconych kolejno: życiu w Morocznem, poleskiej wiosce, w której spędził niemalże trzydzieści pierwszych lat swojego życia; kampanii wrześniowej na terenach obecnej Białorusi; życiu w rodzinnej wsi po jej włączeniu w granice ZSRR; transportowi na zesłanie; pracy w kołchozie w miejscowości Czugunka na Syberii; transportowi do Sielc, gdzie organizowała się Dywizja Piechoty imienia Tadeusza Kościuszki; bitwie pod Lenino; działaniom wojennym w okolicach Smoleńska i Żytomierza; wyzwoleniu Majdanka; walkom toczonym w sierpniu 1944 roku w okolicach Dęblina i w środkowym dorzeczu Wisły; forsowaniu Wału Pomorskiego; zdobyciu Berlina; powrotowi do Polski, już jako cywil, oraz powojennemu życiu we wsi Powodzie nad Odrą. Do wszystkich tych wydarzeń przyjdzie mi jeszcze powrócić, w tym miejscu chciałabym podkreślić fakt, że udział w nich niewątpliwie gwarantuje narratorowi status świadka „wielkiej” historii. Jego opowieść rozwija się zresztą według zasady „ja tam był, ja lepiej wiem” [PG, 102].
16Nie wszystko, co Drozd wie, wynika jednak z jego bezpośredniego uczestnictwa w samych wydarzeniach – często przywołuje on opowieści zasłyszane od przyjaciół i towarzyszy wędrówki. Czasami są to anegdoty, które w charakterystycznym dla literackiej gawędy stylu dynamizują narrację, dodają jej kolorytu lub okraszają ją dawką sytuacyjnego humoru. Czasami owe świadectwa II stopnia pełnią funkcję jak najbardziej informacyjną – osobiste przekonanie narratora o ich prawdziwości sprawia, że zyskują status wiarygodnych faktów, które wypełniają luki w jego „autentycznych” wspomnieniach.
17Drozd daje swoje świadectwo po raz pierwszy, miewa więc problemy z selekcją materiału. Niejednokrotnie błądzi w gąszczu redundantnych informacji: wspomina imiona bohaterów, którzy chwilę później znikają z jego opowieści bez śladu, a zarazem nieustannie powraca do krajobrazów rodzinnej okolicy; co rusz rzuca (szowinistyczne i patriarchalne) uwagi o spotykanych na trasie swej wielkiej wędrówki kobietach, by następnie wspominać swą przejmującą tęsknotę za Maryną, pozostawioną w Morocznem pierwszą żoną. Wciąż przypominają mu się „insze istorie” [PG, 50], które oddalają go od własnej, przez co jego opowiadanie jest chwilami niespójne i chaotyczne. Podporządkowanie toku opowieści pracy pamięci narratora wytwarza efekt spontaniczności charakterystycznej dla poetyki ustnej opowieści o przeszłości.
18Posługuję się tutaj kategorią „efektu”, gdyż historia Drozda w gruncie rzeczy nie toczy się spontanicznie. Kontrolę nad jej przebiegiem i dynamiką sprawuje bowiem pisarz, który jest adresatem monologu wypowiedzianego17. Jego głos ani raz nie pojawia się w tekście bezpośrednio. Na jego aktywny, decydujący o kształcie sytuacji nadawczo-odbiorczej, udział w tym akcie komunikacyjnym wskazują natomiast liczne, często pojawiające się w toku narracji zwroty do adresata i wplatane w wypowiedź Drozda elementy mowy zależnej. Wskazują one, że jego rozmówca konsekwentnie naprowadza narratora na „odpowiednie” tory opowieści, dba o jej koherencję, dopytuje o szczegóły. Oto kilka przykładów tego typu interwencji pisarza: „co najczęściej wspominać mnie przychodzi sia?” [PG, 8]; „pytasz pan, a ja? Co ja w tu poru myślał?” [PG, 117]; „pytasz pan: a jaka była pierwsza nasza radość?” [BL, 266]. Słuchacz znacząco wpływa również na selekcję wspomnień narratora, gdyż ten stara się mówić (nie bez wspomnianych wyżej trudności) głównie o tym, co interesuje przybysza: „mówisz pan, ognia nie ciekaw, ani pszczół i wilków, a ciekaw, jak żyło sia nam? [PG, 11]; „że pan nie wojowania naszego ciekawy, tylko istorii mojego życia? […] Znaczy, nie o tym, jak bił sia ja, tylko jak szedł? Niech będzie” [PG, 31]; „co było potem? Różności, ale widzę, że pan ich nie za bardzo ciekaw” [PG, 50], „znaczy, kończyć? Nie? To o czym opowiadać?” [BL, 231]. Drozd z czasem zaczyna coraz lepiej rozpoznawać intencje rozmówcy i celowo nie rozwija wątków, które są powszechnie znane: „nu, pewnie, że w książkach o wrześniowej kampanii, o bojach lepiej i podrobniej piszą” [PG, 31]; „jak żyło sia tam? Nie stanę ja o tym długo gadać, na pewno niejeden już to w swoich książkach opisawszy, po cóż pan powtarzać ma?” [PG, 64], „nu, to ja nie będę nawet wspominał tego, co pan sobie w inszych dokończonych książkach przeczytasz, tylko opowiem o tym, co ze mną samym przytrafiło sia” [PG, 89].
19Owa wiedza książkowa wkrótce zaczyna dawać się Drozdowi we znaki. Posiłkując się wyłącznie nią, pisarz przeobraża się w toku powieści z empatycznego sprzymierzeńca w adwersarza narratora, korektora jego wspomnień: „coś zapomnę, przekręcę, a pan zaraz z istoryczką (opowieścią – przyp. K.S. wyskoczysz, że istoria mówi nie tak” [BL, 205]. Wytykanie nierzetelności przekształca przestrzeń dialogu w przestrzeń agonu. Owo podważanie racji narratora to trzecia i najważniejsza funkcja adresata monologu, przytoczę zatem kilka dłuższych fragmentów, które przybliżą, na czym dokładniej ona polega:
I po co tak hłuszec hrać, nawracać? Nawrócony ja już dawno, swoje wiem, a panu jedno powiem: abo spokojnie zapiszesz istoriu mojego życia, znaczy, istoriu prawdziwą, albo idź pan k czortu. Nu przepraszam, zeźlił sia ja. Ale aże podrywa człowieka, kiedy mówią jemu, że inaczej on życie przeżył, jak przeżył naprawdę […] twardo przy tym stoję, że przez prawie dwa lata było w Czugunce tak, potem siak, a później jeszcze inaczej. To tylko istoryczki opowiadają o polityce, o ludziach zapomniawszy. Ja o nich pamiętam. [PG, 69]
Czegoż pan nie odpowiada, tylko ramionami wzrusza? Ruszać – strach, jak łatwo. A wiedzieć więcej od konia trudniej. Nu dobra, dobra. O to my z panem nie pokłócimy sia. Z Kasią ja takoż nie wojuję. Młode wy i istoryczki (historii – przyp. K.S.) was po swojemu uczyli, uczyl i, nie zawsze nauczyli. [PG, 115]
Znowuż nieistorycznie myślę? Panie, k czortu takie gadanie! Panu wszystko łatwo przychodzi sia, istoryczka (nauczycielka historii– przyp. K.S.) uczyła, uczyła, aż nie nauczyła […] teraz wiadomo, jak odpowiedzieć, ale tamtem czas trudny był, pewności żadnej, a my daleko, jak Filimon-pastuch mówił, u czorta na kuliczkach. Tak że istorycznie myśleć nie przychodziło sia w plutonie nikomu, takoż i mnie, choć ja nie dureń, swoje rozeznanie mam. [PG, 121]
20Pisarz wytyka Drozdowi „oszukaństwa” [PG, 9] i niehistoryczne myślenie – anachroniczne, krótkowzroczne, naiwne, a zwłaszcza niezgodne z wykładnią dziejów, którą poznał w szkole. Racje przedstawiciela młodszego pokolenia nie przekonują narratora opowieści, przeciwnie – zirytowany nimi, zaczyna się „buntować”: otwiera się, opowiada coraz więcej o tym, co jego rozmówcę prawdopodobnie zbulwersuje. Zarzut, że „głupstwa gada” ripostuje skromnie: „nu, jaż tylko opowiadam, jak było, a czy było głupio, czy mądrze – pana rzecz wiedzieć, nie moja” [PG, 50]. Drozd chce bowiem wyartykułować to, czego do tej pory nie miał okazji, ocenę sytuacji z zaskakującą pokorą pozostawia osobie wykształconej. Problem w tym, że owo wykształcenie opiera się na rozmaitych kliszach z kronik telewizyjnych, popularnych powieści wojennych i propagandowych czytanek, które wytworzyły u jego młodego rozmówcy głęboko zinterioryzowane socjalistyczne decorum, które rodzi jego sprzeciw tak wobec formy, jak i treści monologu Drozda. Na najbardziej podstawowym poziomie pisarza razi język rozmówcy, który należałoby określić mianem zhybrydyzowanej gwary:
A tego, że słuchasz pan, zapisujesz, ja panu tajne myśli wyjawiam, a pan czepiasz sia. I czego? Że moja mowa nie całkiem czysta? Toż ja z Polesia, potem na Syberii cztery lata żył, a jeszcze później z córką Wilniuka ożenił sia. Jakże mnie mówić tak, jak w książkach piszą? Gadam, jak gadać nauczyło mnie życie cholerne, poplątane życie. Ot, co. [PG, 83]
21Posługując się „poplątanym”, plebejskim i przaśnym językiem, narrator miałby automatycznie banalizować swoje, jakby nie było, doniosłe przeżycia. Dla „nowoczesnego” wyznawcy materializmu dialektycznego nie do przyjęcia są także idące za niskim i ubogim dictum jego rozmówcy, często wplatane w tok jego wypowiedzi inkantacje i głęboka skłonność do myślenia magicznego, nieadekwatna (zdaniem pisarza) w interpretacji dziejów najnowszych. Owo myślenie magiczne wygląda mniej więcej tak:
Dopiero jak Kościuszko popatrzył na nas z tego swojego nieba, odmieniło sia wszystko, nie powiem. Ale to było kudy później, już po Staliningradzie, kiedy Ruskie okrzepli, przemysł pobudowali, takoż w nasze sprawy wmieszała sia baba. Nie, nie zwariował ja. O Wasileskiej mówię, a przecie ona baba, nu nie? [PG, 69]
22Drozd, przypisując patronowi swojej dywizji atrybuty boskości, jednocześnie profanuje komunistyczne autorytety i narodowych „gierojów”. Filozofowanie chłopa, które stanowi translację obowiązującej wówczas wykładni historii na język rytuałów, przesądów i ludowych wierzeń, jest obecne w początkowych partiach powieści i zarazem stanowi pierwszy argument pisarza na rzecz „niehistoryczności” Drozda.
23Prócz tego, można by rzec, zarzutu natury filozoficznej, pisarza irytują wspomniane „nieścisłości”, skutkujący „deheroizacją” żołnierskiego doświadczenia brak zgodności jego narracji z obowiązującą wizją wojny. Do pierwszego spięcia dochodzi, kiedy Drozd relacjonuje kampanię wrześniową, która w jego oczach sprowadza się do chaotycznego błądzenia z punktu do punktu. Przeżył ją tylko dlatego, że podczas jednego z nalotów Luftwaffe zdezerterował – uciekł z szosy do lasu („Powie pan, toż wy uciekli. Ano, uciekli. Wstydzę się tego, nu tak, ale nie aż tak” [PG, 32]). Wola życia zwyciężyła u Drozda nad poczuciem patriotycznego obowiązku i honorem. Niehonorowe (albo – po prostu nieuczciwe) postawy z jeszcze większą siłą objawią wśród mieszkańców Morocznego po 1939 roku, gdy wraz z radziecką administracją do wsi miała dotrzeć „rewolucja”. Komunistyczne ideały nie mieściły się w granicach mentalności chutoru, a zmianę stosunków społecznych jego mieszkańcy interpretują wręcz opacznie: gdy głód w okolicznych miasteczkach spowodował, że Moroczne stało się źródłem zaopatrzenia w żywność, chłopi zaczęli się znacznie (jak na ich skromne warunki bytowe) wzbogacać na handlu wymiennym. Drozd prostodusznie tłumaczy to tak:
Czegóż złościć sia? Nie taki ja wredny, jak pan myślisz. A że początki nowej epochi trudnowate byli, że ludzie biesili sia i od razu wszystkiego chcieli, że często za dużo chcieli, co w tym nie tak? Toż człowiek nie święty, a do reszty wierzysz pan w świętych? Nie? To czego czepiasz sia mnie i ludzi poleszuckich, tamtejszych, w tu poru całkiem ciemnych? Ich dzieci, wnuki – nu, oni insze stali. Ale pan pytasz o tamtu poru, to nie stanę ja łgać abo mówić uczenie. [PG, 46]
24Kolejny moment, w którym pisarz się „zezłościł”, nastąpił, kiedy Drozd zaczął opowiadać o wielkiej wojnie ojczyźnianej: jego zdaniem nawet społeczność na dalekiej Syberii miała odczuwać pogłębiający się niepokój, lęk i strach powodowany kolejnymi niepowodzeniami wycofującej się armii radzieckiej („raz fala szła niska, raz wysoka, człowiek bywał i pod wozem, i na wozie. Jedno pewne: zatrząsł sia ichni kraj jak w ataku triasuchy i trzęsło nim prawie dwa lata” [PG, 69]). Najbardziej jednak rozdrażni literata obraz Dywizji Kościuszkowskiej i jej marszu na zachód. Oto bowiem Drozd powie, że na początku jego pułk był „kupą oberwańców i głodomorów” [PG, 100], która o wojowaniu nie miała pojęcia („ludzie nie umieli kryć się w szeregach, szli nierówno, nie po wojskowemu” [PG, 100]); czas szkolenia w Sielcach upływał im w rytm melodii „Kiedy ranne wstają zorze” i „Wszystkie nasze dzienne sprawy” [PG, 102], a przysięgę odbierał od nich kapelan, co Drozd nazywa swoim osobistym „cudem nad Oką” [PG, 123]. Dalej mówi o marszu dywizji, podczas którego żołnierze cierpieli wielki głód („niedobrze tam działo sia, narzekali my, że o żołnierza nie dbają, żarcia mało i norma tylko w gazetce, a nie w naszych brzuchach” [PG, 145], co zmuszało go do kradzieży (mimo że „za to byli surowe kary, wiadomo – żołnierz nie kradnie” [PG, 145]). Trudne dla pisarza jest też relacja Drozda z wkroczenia dywizji na obszar Polski. Chłop wielokrotnie będzie podkreślał chłodny odbiór, z jakim żołnierze spotykali się w wyzwalanych miastach i wioskach: ludzie mieli traktować ich jak wrogów [BL, 209], bali się, niepewnie dopytywali nie o bitwę pod Lenino, lecz o możliwą utratę Kresów Wschodnich i zakładanie w odradzającej się Polsce kołchozów [BL, 211]. Momentem największej irytacji pisarza w czasie słuchania opowieści Drozda o tym etapie wędrówki okaże się jego wspomnienie defilady w „wyzwolonej” Warszawie, której widzowie w opowieści narratora przypatrują się bez cienia radości – chłop zapamiętał z niej przede wszystkim promieniejącą od obserwatorów aurę głębokiej rozpaczy. Do tych „politycznie niepoprawnych” historycznych wspomnień trzeba jeszcze dodać stale podkreślaną przez opowiadającego słabość kościuszkowców do kobiet oraz kładziony przez niego silny nacisk na fizjologiczność doświadczenia marszu, a także zupełnie „nieżołnierską”, przedkładaną nad chęć walki (szczególnie wiosną 1945 roku), tęsknotę za pracą w polu.
25Z relacji Drozda wiemy, że pisarz, mimo targającego nim wzburzenia, skrupulatnie notuje wszystkie te wątki opowieści. Zarazem chłop sam kilkakrotnie sugeruje, że sporo z nich nie nada się do druku, a i to, co się nada, będzie trzeba przepisać w innym stylu. Z reakcji pisarza możemy z kolei wywnioskować, że swoją książkę skonstruuje tak, aby pozbawić ją kłopotliwych tez, a dodatkowo – jak dopowiada Budrewicz – „zapewne upstrzy patosem, przydając bohaterom nadświadomość reakcji i czynów”18. Stąd też, przechodząc z poziomu świata przedstawionego do ogólniejszych wniosków płynących z takiego sposobu jego konstruowania, można powiedzieć, że dynamika dylogii Auderskiej wynika nie tyle z rozwoju samej fabuły, ile z napięcia między historią opowiadaną a historią projektowaną, która powstanie na kanwie tej pierwszej. Idąc dalej tym tropem: Ptasi gościniec i Babie lato jako książki o pisaniu książki, wyraziście problematyzują różnice między językiem mówionym a językiem pisanym, między doświadczeniem a cenzurą, wreszcie między pamięcią a historią. W siatce tak zarysowanych opozycji pisarka obnaża mechanizm „translacji opowieści ustnej na oficjalną wersję pisaną”19, czyli proces włączania pamięci jednostkowej w pamięć kulturową (tu akurat: projektowaną przez PRL-owską literaturę). Nadając oralności Drozda status gwaranta autentyczności jego opowieści, postawę pisarza automatycznie kojarzy z jej fałszowaniem, które miałoby być charakterystyczne dla jego profesji.
26Z takiego meta-tematycznego ustawienia relacji między rzeczywistością, pamięcią a literaturą wynikają dwa podstawowe wnioski. Pierwszy z nich trafnie formułuje Budrewicz:
dzięki kreacji negatywnego wzoru adresata-pisarza Auderska uzyskała paradoksalny efekt: wygrywając na dezaprobacie wobec przeinaczającej rzeczywistość literatury, wzmogła zaufanie do literatury właśnie, ściślej do literatury mającej ambicje przedstawienia świata w realistyczny sposób20.
27Trudno się z tą tezą nie zgodzić – szczególnie gdy uwzględnić trzeciego uczestnika spotkania pisarza z Drozdem: czytelnika, który w akcie lektury dyskretnie przysłuchuje się ich polemice i wydaje ostateczne oceny na temat toczącego się przy ognisku sporu o rozumienie przeszłości i sposoby jej narratywizacji. Wszystkie wspomniane, występujące w opowieści Drozda „nieścisłości” i „bluźnierstwa” z dzisiejszej perspektywy oczywiście działają na jego rzecz. Biorąc pod uwagę realia lat 70. można przyjąć, że tego typu treści cyrkulowały w obiegu pamięci nieoficjalnej, przekazywanej w kręgach rodzinnych lub też – mówiąc krótko – w sceptycznych wobec „podręcznikowych” wizji przeszłości różnorakich wspólnotach (przeciw-)pamięci. Ówczesny, zaznajomiony z nimi czytelnik, również nie miał więc zapewne problemu z tym, której ze stron przyznać rację. Jeśli zaś założyć istnienie jeszcze trzeciego typu czytelnika, który świadomości istnienia takich „alternatywnych” interpretacji historii mógł nie mieć, to sprawa także nie wydaje się zbyt skomplikowana – poznawczo-emocjonalny kontekst zarejestrowanej rozmowy i w jego przypadku przemawia na korzyść Drozda. Mówiąc krótko: dylogia Auderskiej rozwija się na sprzeciwie wobec literatury „oficjalnej”, sprzeciwie polegającym na odważnym wyeksponowaniu głosu „autentycznego” świadka wydarzeń, który to głos staje się medium treści jeśli nie przeciw-pamięciowych, to na pewno poszerzających heroiczną wizję czasów wojennych o doświadczenia nieheroiczne.
28Drugi wniosek wynika natomiast z dydaktyzmu wpisanego w tak skrupulatnie i nad wyraz czytelnie konstruowaną sytuację komunikacyjną. Chociaż Auderska niemalże groteskowo obnaża w figurze pisarza realia peerelowskiego dyskursu literackiego, a więc działa w swoim tekście przeciwko słabej, propagandowej, tendencyjnej literaturze, która pogrążała mediatyzowane w niej ideały, to, jak się zdaje, nie działa przeciw samym tym ideałom. Do tej kwestii powrócę jednak później. Tymczasem warto zrekonstruować kolejne elementy tej chłopskiej opowieści.
Istoryczka długachna (2): z ojcowizny do ojczyzny
29Historia żołnierska zajmuje największą część Ptasiego gościńca i Babiego lata, ale to nie szlak bojowy jest najważniejszym wątkiem dylogii. Jak wspomniałam, Auderska wykorzystując we wzorcowy sposób klasyczny topos drogi, na horyzontalny plan marszu Drozda nakładając wertykalną drogę ku poznaniu. W tym akurat przypadku jest to droga ku świadomości narodowej.
30W Morocznem, rodzinnej wiosce chłopa, rządziła zasada odwiecznej „tutejszości”. „Żyli my tam od wieków, mój ojciec był katolik, znaczy sia Polak, matka z tamtejszych, z Poleszuków” [PG, 8] – wspomina Drozd na początku opowieści, by chwilę później dać wyraźnie do zrozumienia, że owe genealogiczne różnice nie miały jakiegokolwiek znaczenia („toż wiadomo, że wszystkie my ludzie tutejsze, Poleszuki z dziada pradziada” [PG, 38]). Sam narrator spędzał czas przede wszystkim z krewniakami matki, ożenił się z siostrzenicą prawosławnych sąsiadów Karpyniuków, Maryną. Jak zaznacza: „a mnie jak raz nie było nic do tego, jak która dziewka gada, od wieków tak było, że żenili sia my między sobą, a mówił każdy po swojemu, każdy jeden drugiego rozumiał, jako że wszystkie ludzie byli tutejsze, wiadomo – Poleszuki” [PG, 14]. Ponad religią, ethnosem i narodowością ludzi łączyła wspólnota losu – wszystkim w okolicy żyło się tak samo. Pierwsze trzydzieści lat życia Drozda upłynęło więc w odwiecznym rytmie cyklicznego czasu przyrody, dzielącego rok na ciężkie zimy i arkadyjskie, dostatnie, spędzane na jeziorach lata – na połowach ryb, polowaniach na kaczki i kontemplacyjnej obserwacji przyrody. To ona stanowiła największą, niemalże metafizyczną siłę, której Poleszucy podporządkowywali swe tradycje i rozumienie rzeczywistości. „Chutor własny, własny piec, ojcowa ziemia i mogiłki” [PG, 65] – tak skrótowo, posługując się cytatem, można by było określić sposób, w jaki Drozd rozumiał swoją pozycję w świecie. Dodać trzeba: w świecie zamkniętym – w enklawie, w której zastygły w długim trwaniu struktury społeczeństwa przednowoczesnego21.
31Ich gwałtowne pęknięcie nastąpiło w 1939 roku:
Taż było aż do samej wojny. A pod koniec września skończyło sia to wszystko. Jaż nie dureń, niemało później widział i gadał z drugimi, swoje rozeznanie mam: epocha skończyła sia w tamte dni. W tu poru ja tego nie wiedział, kudy mnie było do tego, ale teraz to już wiem. A zaczęło sia tak, że jakoś pod koniec sierpnia, kiedy żar był na jeziorze okrutny… [PG, 26].
32Nowa epoka wkracza w rzeczywistość wsi i życie bohatera znienacka, wraz z powołaniami mieszkańców okolic do wojska, kiedy to okazuje się, że Drozd „zawsze gdzieś tam u nich zapisany był, znaczy policzony” [PG, 26]. Kuriozalny wówczas dla chłopa pobyt w owych „ichniejszych” szeregach, z którymi w żaden sposób nie mógł się zidentyfikować, zakończył się dezercją i rychłym powrotem „do siebie”22. W międzyczasie jednak Moroczne przeszło przyśpieszony proces etnicznego i narodowego różnicowania: „choć taki sam był jak dawniej, naokoło mnie inaczej stało. Porządki insze, ludzie takoż nie takie same […]. Każdy zrobił sia jakiś inszy, a mało kto wiedział, jaki. I z dnia na dzień lepiej widno stało tu granicu, co to, wiesz pan, zrobiła sia między starym porządkiem a nowym” [PG, 36]. Jak pokazują powyższe fragmenty, Drozd nie potrafi jeszcze tego fenomenu poprawnie nazwać, ale rzecz tyczy się różnicy religijnej, która nagle zaczyna się bezpośrednio przekładać na różnicę narodową. Ta zaś przypomni o sobie z dwojoną siłą już niebawem, zimą 1940 roku, kiedy we wsi pojawi się kolejna „obca komisyja” z sielsowietu, organu władzy ZSRR, przeprowadzająca tajemniczy dla Drozda spis, „Zajrzała do niego, przyszło sia jej cościś dopisać i cościś zmazać” [PG, 57], żeby chwilę później uznać Drozda za polskiego kułaka. To pochodzenie, znowu niespodziewanie na chłopa nałożone, decyduje o jego zesłaniu.
33Pobyt w syberyjskim kołchozie w pierwszej kolejności uzmysławia Drozdowi różnice nie etniczne, lecz klasowe. W przeciwieństwie do „białoruczków z Pińska” [PG, 65], nieprzyzwyczajonych do pracy w polu, „chłopom poleszuckim było kudy łatwiej, każdy kosę, topór czy widły od dziecka w garści trzymał” [PG, 65]. Ten moment w jego biografii oznacza więc raczej uświadomienie (i nazwanie) swojej chłopskości niż polskości – definiowanie siebie przede wszystkim w opozycji do zesłanej wraz z nim inteligencji23. Podczas gdy „polskość” tkwi wciąż jeszcze głęboko w pokładach nieświadomości Drozda, to właśnie „chłopskość” rzutuje na jego stany emocjonalne. Dobrze obrazuje to fragment poświęcony jego „skuce”, na którą – co istotne – „miastowi mówili – tęsknota” [PG, 83]. Drozd nie zdaje sobie sprawy, że stosuje w tym przypadku rusycyzm, raczej stara się nadać swoim uczuciom nazwę, która nie wiązałaby się z inteligenckim przeżywaniem oddalenia. „Białoruczki” tęsknili bowiem za ojczyzną (i związanym z nią całym systemem kulturowych znaków), chłop natomiast tęsknił za ojcowizną i znanym mu porządkiem przyrody:
Nu, zadręczali oni tym na śmierć siebie i swoich. Cięgiem tylko: tu inaczej, tu nie tak. I prawda: gwiazdy nawet na niebie insze […] nie ma jednej, jaka u nas świeciła […] Ptasiego gościńca takoż nie zobaczysz, tam po nim tylko ślad, mgiełki ślad. […] Takoż pogoda. U nas z chmur i obłoków, mgieł i oparów nad trzęsawiskiem […] wszystko odgadniesz, wiesz, kiedy deszcz spadnie, kiedy dunie wiatr, a kiedy mocno przygrzeje słońce. A tu nic […] wszystko, wszystko nie twoje. Ziemia, niebo, gwiazdy… [PG, 83]
34To właśnie nadzieja na powrót pod „własny” nieboskłon kieruje Drozdem w drodze do Sielc i w pierwszych potyczkach na froncie wschodnim. Już jednak w transporcie powrotnym możemy zaobserwować pierwsze przemiany jego świadomości: chłop zaczyna dopuszczać szerszą identyfikację „swoich”, opartą na kluczu językowym:
Odwykł ja już od polskiej mowy i jakoś dziwnie było tylko jej słuchać. Nu, ale chybaż coś odmieniło sia, jeżeli wolno tak: znowu być między swoimi. Tymi z przesiedleń, zsyłek, obozów, więzień, tymi z kampanii wrześniowej, jeńcami, zapadnikami – nu, tymi z Polski, znaczy sia. [PG, 91]
35Faktyczną edukację narodową bohater przechodzi już w dywizji kościuszkowskiej, kiedy wszystkie wyżej sygnalizowane różnice klasowe zakrywa żołnierski mundur, a wszędzie dookoła towarzyszą mu „piastowskie orzełki” i polskie flagi. Chociaż początkowo oporny na agitacje oficerów politycznych, Drozd chce walczyć przede wszystkim o to, aby „z własnego chutoru przegnać hitlerowską swołocz” [PG, 219] i nie kwapi się do tego, aby konceptualizować rodzinną wieś jako cząstkę większej całości, to z czasem mimo wszystko:
zrozumiał […], że nie Rusek ja i nie prosto Poleszuk. To kto? Nu, żołnierz swój własny honor i swoją ojczyznę mający. Toż „Rotę” śpiewam z inszymi, czemu nie. Takoż ryczę fałszywie, bo głosu to ja nie mam żadnego, piosneczke: „Pytała się Kasia o swojego Jasia”. Otóż to. Kasia, Jaś. Nu i powiedział ja sobie: ejże, Drozd. Nazwał ty swojego syna Sylwester, nie Iwan, to teraz dobrze pomyśl, może i nie tylko z tej przyczyny żeby nie było żabom na śmiech? Może w tobie, Drozd, coś takiego jest, co siedzi mocno, jak ta z przeproszeniem zadra za paznokciem? Może ty i Polak? Kto wie? [PG, 118]
36Tuż po tym samouświadomieniu bohatera sprawy gwałtownie się dla niego komplikują. Otóż do jego pułku (jakoby przez przypadek) trafia Wasyluk, ukraiński nacjonalista, który zdławi marzenia chłopa o tym, jak będzie wyglądało jego życie w dopiero co odkrytej ojczyźnie. Uczyni to krótkim, ale zaczepnym pytaniem:
to jak, Drozd? Znaczy sia, radzieckim obywatelem chcesz zostać? […] Abo, jak wszystko dobrze pójdzie, ukraińskim? […] I Prypeć, i całe Polesie, brachu, toż prędzej moja ojczyzna niż twoja abo twoich dzieci […] abo zostaniesz u siebie, w domu, na tym swoim Polesiu, ale już, brachu, jako radziecki obywatel, ukraiński albo białoruski, jeszcze nie wiadomo, jak tam będzie, abo wrócisz do Polski. Ale w tej Polsce nie będzie już twojego rodzinnego domu. [PG, 118–119]
37W Sielcach Drozd nie jest jeszcze w stanie pojąć różnic między etnicznością a narodowością, ziemią ojczystą a terytorium państwowym. Zrozumie je dopiero będąc na przepustce, kiedy odwiedzi Moroczne, a właściwie to, co po nim zostało: „nie było wsi. Wszędzie pusto, na lewo sterczą kominy potrzaskane, czarne, na prawo takoż: kominy, kominy, kominy” [PG, 184]. Drozd nie odnajdzie we wsi swego domu, lecz jego zgliszcza. Powita go prawosławna kuma – szydząc z jego „polskaju kurycu” i od razu zaznaczając, że jej mąż walczy w sowieckiej partyzantce. Okazuje się, że jego dzieci zostały żywcem spalone (w jednej z niemieckich egzekucji); żona Maryna ocalała, ale nie ma z nią kontaktu – w milczeniu wciąż od nowa nawija lnianą nić na wrzeciono. Obraz ruin domu i pogrążonej w traumatycznych kompulsjach żony stanowi finalną scenę Ptasiego gościńca, zakończoną frazą „sądzone mnie było wybierać” [BL, 188]. Od tej chwili Drozd sam musi zdecydować, gdzie chce po wojnie żyć. Wybiera Polskę.
Istoryczka długachna (3): kosmogonia po chłopsku
38Pierwsze zdanie Babiego lata: „Dzikie kaczki odlecieli na zachód” [BL, 191] otwiera w dylogii Auderskiej perspektywę osadniczą. Nim jednak dotrzemy do wątków związanych z organizacją życia na pojałtańskim zachodzie, minie rok i kolejnych kilkadziesiąt stron powieści, na których Drozd będzie dzielnie walczył o Polskę. Ten okres wędrówki nie wnosi już właściwie nic nowego w jego narodowościowe rozterki, nie wymaga więc rekonstrukcji. W tym miejscu chciałabym się zatrzymać na momencie „decyzyjnym” w życiu bohatera, związanym z koniecznością udzielenia odpowiedzi na pytanie: dokąd się udać po demobilizacji:
Dokąd? Tego my nie wiedzieli. Przywykli, że insze za nas myślą, insze radzą i gdzieś posyłają. A tu okazało sia inaczej: nic nie mówią. Tak jakby zamiast przesadzane drzewa na nowe miejsce zawozić i tam zakopywać, uchytrzyli sia zawrzasnąć:
– Drzewa do przesadzania! Wykonać rozkaz!
I drzewa słuchają ich, same korzenie z ziemi wyciągają, wyszarpują, padają z hukiem, a potem same wleką sia, ciągną za czuby po drogach, same – na miejsce doszedłszy – ze stękaniem, ze skrzypem wpychają korzenie z powrotem w ziemię, a potem z trudem dźwigają sia, prostują i czują znowu, jak sok po nich zaczyna krążyć […]
Nam los wypadł taki: nic tymczasem nie dają, nie przydzielają. Chcesz jechać, brachu, na Ziemie Zachodnie – jedź. Gospodarstwo sam sobie wybierz, zaklep. [BL, 249]
39Wypowiedź ta, skądinąd doskonale obrazująca ludową wyobraźnię językową Drozda, przedstawia okoliczności, w jakich na narratora spływa, by tak rzec, dar sprawczości. Jeśli bowiem jego przedwojenny „żywot bagieński” w Morocznem determinowały prawo przyrody i prawo boskie, jego żywot zesłańca i żołnierza – liczne komisje oraz rozmaite dekrety, to w maju 1945 roku Drozd jest całkowicie zdany na siebie. Tej wolności nie potrafi sobie jeszcze uzmysłowić, stąd posługuje się metaforyką militarną. Faktycznie jednak nie czuwa już nad nim żadna „wyższa instancja”. Do Powodzi, nowego miejsca osiedlenia, trafia zupełnie przypadkowo, ale na miejscu będzie musiał przejąć inicjatywę, samodzielnie stworzyć sobie przestrzeń życiową – zakorzenić się.
40Jak zauważa Budrewicz, w momencie przybycia Drozda do nadodrzańskiej wioski Auderska „edukację narodowościową Poleszuka rozpoczyna od zera […]. Szymon Drozd, już Polak, aby wrosnąć w ziemię piastowską, musi też zaczynać od zera”24. Wrastanie w tym przypadku nie oznacza przeniesienia dawnego habitusu, nabytej wiedzy i doświadczenia, w nowe miejsce czy też odkrywania pokładów polskości ukrytych pod naleciałościami niemieckimi, lecz raczej konstruowanie tożsamości (swojej i miejsca) od początku, z dużym dystansem do tego, „co było”. Autorka rozpisuje ten proces na kilka etapów pojałtańskiej kosmogonii.
41Oto więc bohaterowie (Drozd i jego kompani z wojska), zbaczając z głównej szosy, gdzie mijali poznaczone śladami kul domy, odnaleźli ukrytą w lesie i gotową do zamieszkania, położoną między rzeką a jeziorem osadę. Przypominała Moroczne, Drozd postanowił więc w niej zostać i zająć dom stojący najbliżej jeziora, nadając mu numer pierwszy. Jego kolega, Kaziuk zajął numer drugi, a Deczko trzeci – w takim porządku przyjazdów zostaną policzeni wszyscy późniejsi osadnicy. Po wybraniu sobie domostw ogłaszają „zajętość wsi” flagą z rozprutych prześcieradeł „posczepianych drutem i przywiązanych sznurkiem do kija” [BL, 264] oraz uznają, że „żeby ta wieś była całkiem swojska, jeszcze nazwać ją warto” [BL, 264]. Kaziuk proponuje nazwę Lipniszki, Drozdowi jednak ta „wileńska” nazwa wydaje się zupełnie nie na miejscu:
nie tobie to ma coś napominać, nie Deczce i nie mnie. Znaczy, jakieś tutejsze słowieczko musi być. Jak nie piastowskie, to prosto swojskie, ale musowo nasze pielgrzymowanie tutaj napominające. […] Z powodziową falą my tu przypłynęli i tą flagą wiatr targa jak na dziobie łodzi. […] To niech ta wieś nazywa się „Powodzie” [BL, 264].
42Następnego dnia chłopi stawiają przy prowadzącej do wsi drodze drewniany drogowskaz, który będzie legitymizował istnienie osady.
43Po urzeczywistnieniu tej słowotwórczej inicjatywy, proces wrastania bohaterów w nowe otoczenie nie idzie już tak gładko. Powrót do rolniczo-rybackiego rytmu życia – według Drozda najbardziej oczywista z dróg zakorzenienia – okazuje się niemożliwy z tego prostego powodu, że przyroda w Powodziu nie jest rodzicielką (jak w Morocznem), lecz trupiarnią. Nie jej należy się podporządkować, ale ją sobie. Aby na powrót zostać rybakiem, Drozd musi zatem najpierw wyciągnąć z jeziora wrak pojazdu opancerzonego; aby zasiać zboże na pierwszy chleb, musi wypalić kwitnące kłosy na zaminowanym polu; aby je zaorać, musi pożyczyć z wojska konie, które jednak są zupełnie nieprzyzwyczajone do pracy na roli; aby zebrać w kolejnym roku plony, musi pozbyć się plagi myszy, a do tego potrzebne są koty, których we wsi nie ma, itd. Doprowadzanie przyrody do jej „naturalnego” porządku zajmie mieszkańcom Powodzia nie „biblijny” tydzień, a półtora roku, i zostanie doprowadzone do końca tylko dzięki ich sprytowi25.
44Na ten czas przypada też (od)budowa tradycji, których to nadodrzańskie miejsce zostało pozbawione. W pierwszej kolejności trzeba więc było przywrócić „odwieczny” cykl narodzin i śmierci. Natura okazała się tu bezradna, chłopi po raz kolejny zdają się więc na własny „pomyślunek” i sprowadzają do wsi ciężarną kobietę z okolic, po czym wspólnie odbierają poród małego Bolesława, pierwszego „rodowitego” Powodzianina. Z pogrzebami sprawy rozwiązały się „samoistnie” – pierwszą polską mogiłkę zajęła ściągnięta do wsi matka Deczki, którą pokonały trudy repatrianckiego transportu. Po tych symbolicznych namaszczeniach ziemi pojawia się problem z proboszczem, bez którego nie da się zaprowadzić w wiosce sakralnego porządku. Chłopi polonizują więc księdza z okolicy, aczkolwiek przez kilka pierwszych miesięcy pokuty otrzymują w języku niemieckim. Kolejnym, ostatnim już etapem tworzenia nowej „kosmogonii” miejsca było wprowadzenie w Powodzi porządku „obywatelskiego” (narodowego), którego przejawem były otwarcie szkoły i przeprowadzenie „spisu powszechnego” osadników, który wyglądał następująco:
Deczko zapisywał urodzenia i śluby na mniej więcej, jedne wypadali na rok przed pierwszą wojną, drugie na dziesięć, a jeszcze insze trudne byli do przypomnienia i stąd wszystkie staruchy urodzone byli u Deczki w latach osiemdziesiątych, a to z tej przyczyny, że z tego akurat roku był jego ojciec. […] Z dzieciakami kłopot jeszcze większy, wcale nie dlatego, że zabużanie źle pamiętali, tylko że pamietali za podrobno […]. Wiadomo tylko, że urodził sia Józek, kiedy kosili siano […]. A córki, Filomena i Tekla? Starsza w czas kopania kartofli. […] Dobrze, panie, że Deczko pamiętał wszelkie powodzie i lata komarowe, kiedy ludzie od triaski pomierali. Inaczej spisy nie wyszliby takie dokładne jak wyszli [BL, 363]
45Utrzymanych nierzadko w komediowym tonie opisów zasiedlania pojałtańskiego zachodu; zazwyczaj nieporadnych, sztucznych i wymuszonych okolicznościami chwili aktualizacji rytuałów i znanych z poprzednich miejsc osiedlenia nowych mieszkańców wsi wierzeń oraz prób prowizorycznego i oddolnego wprowadzania „ładu” jest na kartach Babiego lata wiele. Wszystkie one sprawiają, że powojenna rzeczywistość Powodzi jawi się jako odwrotność świata Morocznego, w którym porządek był zastany, wszystkie stanowią także istotne otwarcie pola pamięci zbiorowej pojałtańskich migracji. Wyłania się z nich wysoce niearkadyjska wizja zachodu; obraz krainy skażonej wojną, chaotycznej i wrogiej, w której – jak pisze Kamila Gieba – zachodzi odwrócenie „znaków wartości” charakterystycznych dla dyskursu Ziem Odzyskanych26.
46Oprócz „dekonstruowania” przyjętej w dyskursie Ziem Odzyskanych topiki spacjalnej, Auderska sporo miejsca poświęca tęsknocie i trudnościom z asymilacją, które dotykają Zabużan przybyłych do Powodzi już w ramach systemowej akcji przesiedleń. Ci, którzy przyjechali później, „z niczego nie byli rade, w niczym im nie dogodzisz” [BL, 321]. Zanurzeni w tęsknocie za utraconym domem pierwszym i przeświadczeni o tymczasowości swojej sytuacji („nie jego to chałupa i szwaby gadają, że niedługo w niej będzie siedział. Żaden on, gadają, pionier, osadnik, a prosto człowiek obcy, tymczasowy” [BL, 323]), nie potrafili się odnaleźć w pojałtańskiej rzeczywistości. Przykładowo, zupełnie „na poważnie”, jak chłop Hilary, próbowali w murowanych domach stawiać ruskie piece, takie, jakie mieli w swoich kurnych chatach; lub, jak Maryna, pierwsza żona Drozda, okadzali dom ziołami, aby wypędzić z niego złe duchy. Tego typu rytuały, będące być może z kolei najbardziej ponurą i gorzką wizją oswajania nieprzyjaznej rzeczywistości pojałtańskiego świata jaką przyniósł pojałtański dyskurs migracyjny, są w powojennym świecie całkowicie nieskuteczne – wydają się jedynie wzmacniać u bohaterów poczucie straty, które z czasem przeradza się w chorobę. Szczególnie przejmujący w tym kontekście jest smutek, który trawi Marynę („schnie moja Maryna, zapuścić korzeni w tutejszą ziemię nie chce czy nie może?” – powiada Drozd [BL, 392]), a który jest, jak przekonująco dowodzi Małgorzata Mikołajczak, „uderzająco z zbieżny z charakterystyką syndromu stresu pourazowego, przejawiającego się, najogólniej rzec biorąc, dwojako – nadmiernym pobudzeniem emocjonalnym albo odrętwieniem”27.
47Wspominam o tego typu obrazach, gdyż budują one kontrast z postawą samego Drozda, któremu mimo wszystko udaje się przetrwać i w miarę sprawnie „ukorzenić”. Jest to możliwe, zdaje się mówić Auderska, za sprawą lekcji, którą odebrał w wojsku. Uzmysłowiła mu ona niejako „umowny” charakter ojczyzny oraz wykonstruowany charakter tradycji, jej konwencjonalność28. W trakcie wędrówki bohater ponadto nabywa swego rodzaju świadomości sekularnej, która stoi u podstaw opisanych pokrótce wyżej praktyk. Świadomość ta, co może paradoksalne, stanowi warunek konieczny do przeprowadzenia pojałtańskiej kosmogonii29.
Po samowładztwie
48Okres samowładztwa chłopów nie trwał długo. Pod koniec lat 40. do wsi dotarł oficjalny wójt z nadania „centrali” (czynników władzy państwowej z Polski centralnej), a specjalna komisja skorygowała topografię wsi pod kątem reformy rolnej. Wkrótce potem nastąpiła elektryfikacja, a do szkoły sprowadzono nauczycielkę. Wszyscy Niemcy wyjechali, pojawiły się oferty pracy w miastach „na maszynach”, więc część pionierów opuściła Powodzie. Na ich miejsce przybywali kolejni przesiedleńcy, którzy dla Drozda pozostali obcymi. Wszyscy razem musieli radzić sobie przede wszystkim z „papierkami, ankietami, podaniami, sprawozdaniami jednymi i drugimi, zaświadczeniami i spisami” [BL, 394]. Młodzi mieszkańcy wsi, napomyka Drozd pod koniec swojej opowieści, są nowoczesnymi obywatelami: uczęszczają do techników rolniczych, wyjeżdżają do fabryk, na rozmaite kursy i na studia, marzą o posiadaniu telewizorów i motorów; chłopki żenią się z inteligentami, inteligenci pracują na roli, dawne podziały straciły jakiekolwiek znaczenie. Przedstawiciele starszego pokolenia albo umarli, albo wyjechali; mężczyźni, którzy zostali, nie wypływają już na połowy, lecz w wolnych chwilach wędkują; kobiety nie przędą lnianych nici, lecz szydełkują wzory z czasopism, „nie myślą o malwach przed domem, tylko o pralce, o telewizorze, o wysyłaniu swoich dzieci na naukę do Wrocławia” [BL, 393]. Dzieci po powrocie z tejże nauki prowadzą takie samo życie, jak to, którego zaznali w mieście i – co równie ważne – dokładnie takie samo, jak w „centrali”. Zresztą, terminem tym posługuje się już tylko Drozd – jego rozmówca nie ma pojęcia o takim geograficznym rozróżnieniu. Dla młodszego pokolenia –córki Drozda Kasi czy jego pasierba Bolesława, nie ma już także „Ziem Odzyskanych”, jest po prostu Polska. I to Polska oznaczana nie miał na nią rzucić jeden z mieszkańców Morocznego. Jednocześnie narrator zdaje sobie sprawę, że to zaledwie jeden z elementów jego tożsamości, który musi zostać poddany negocjacji w procesie przystosowywania się do nowej (i nowoczesnej) rzeczywistości – świadczy o tym z kolei stosunek do mogiłek: „nie jest to już miejsce, gdzie składa się ofiary dziadom, by zapewnić ich przychylność, ale znak własności ziemi, prawa do trwania tam, gdzie pochowano bliskich, nobilitowanie danego terytorium do rangi ojcowizny” (Tamże, s. 96). prowizorycznymi chorągiewkami i drogowskazami czy definiowana za pomocą aktualizacji mitu o królu Popielu i myszach, lecz Polska współczesna: „dzieciakom wszystko jedno, dla nich Piasty prosto ludzie stare, jak ich ojce, jak ja sam” [BL, 401].
49W gorączce modernizacji w niepamięć odeszła historia początków osadnictwa, a rozterki związane z odkrywaniem tożsamości, które trapiły Drozda, nabrały charakteru anegdoty. On sam pod koniec swojej opowieści mówi o tym tak:
mówił ja panu, że rozłupało sia moje życie najpierw na dwie połowy, a później jeszcze na pół. I znowu w tym drugim czy już trzecim życiu był niby dom i żonka, niby jezioro i rieczyszcze. Wszystko całkiem nowe na niby. Tylko ja jeden został taki sam jak dawniej, najprawdziwszy z prawdziwych. Pewnie, można żyć i połową serca. Jak wycierpi się tyle, i to dobrze, i to cieszy. [BL, 398]
50I dalej:
I aż wierzyć sia nie chce, że to ja, Drozd, chodzę teraz po moich polach, siedzę wieczorami na ganku, niby pan leśniczy w Morocznem. Przy nodze pies, za plecami – śmiechy Kasi, Bolesława i pokrzykiwania Teresy, a nad głową nie sam miesiąc, ale także lampa wielgachna, elektryczna […]. Zmieniło sia wszystko i ja sam, choć żywcem poraniony, choć oporny, do tych zmian ręki przykładał. […] A jak można coś zmieniać, samemu nie zmianiwszy sia? Pewnie, spokojnie tu, syto, znaczy i mnie pora starą skórę zrzucić, wszystkie żale pogrzebać […]. Ale pewno nigdy nie widział pan, jak trudno wężowi wyleźć ze starej skóry, jak potem osłabły, na długo zaszywa sia w chaszcze i chroni to nowe, bezbronne ciało […]. Skuczno mnie nieraz za babską bezsiłą, za oczami wpatrzonymi w człowieka jak w święty obraz […] nieraz przychodzi sia żonki i córki słuchać, milczeć, kiedy prześmiewa sia Kasia, a Teresa lepiej wie abo prędzej odpowiedź znajdzie […]. Ale chyba z tej przyczyny wziął ja na pokoje psa. Przedtem do głowy by taka rzecz nie przyszła. Pies musi być podwórzowy. […] Niby tak. Tylko że okrutnie chciało sia mnie zobaczyć jeszcze raz psią wierność w oczach […]. Nu, to niech choć dla mojego kundla będę ja nie bywszy, tylko okrutnie ważny, naprawdę pierwszy numer w Powodziu. [BL, 408–409]
51Drozd u schyłku swojego życia zrzucił starą skórę i w gruncie rzeczy jest zadowolony, że nową ma szansę wygrzewać pod elektryczną lampą. Z drugiej strony, żal mu zaniku (patriarchalnej) chłopskiej kultury, do której upadku sam się przyczynił. Zdaje sobie sprawę z nieautentyczności swojej sytuacji, która okazała się kosztem „włączenia” go w historię. Jednocześnie wie, że było to nieuchronne. Krótko mówiąc: bohater jest w sytuacji, którą (za Marianem Pilotem) można nazywać „rozkracznością”30.
Wady fabryczne
52Cytowany na początku tego rozdziału Janusz Termer w takich oto słowach streszcza (i poleca) dylogię Auderskiej:
Dzieje tego poleskiego rybaka, żołnierza kampanii wrześniowej, zesłańca syberyjskiego, a potem „kościuszkowca”, który spod Siedlec, poprzez Lenino […] dotarł do Berlina, by potem osiedlić się na Ziemiach Zachodnich nad Odrą, przypominającą mu rodzinne strony, i gdzie znalazł swoją nową i drugą Ojczyznę, stają się pod piórem Auderskiej symbolem doświadczeń i drogi życiowej pewnej, dość znacznej części narodu polskiego: plebejskich mieszkańców byłych kresów […]. I szerzej jeszcze – losy plebejusza Szymona Drozda Poleszuka stają się dla autorki pretekstem do dyskretnie, choć jednoznacznie w tekst powieści wpisanych rozważań na temat roli i miejsc a tzw. szarego, prostego człowieka w najnowszej historii Polski, historii w ogóle31.
53Ptasi gościniec i Babie lato chwali także Halina Tumolska:
Pisarka zdemaskowała tani sentymentalizm sloganów propagandowych dotyczących stanu świadomości osadników, sugerujących bezproblemową adaptację na „nowej ziemi”, połączoną z wykształceniem się w krótkim czasie – więzi patriotycznych. Poprzez słowa Drozd przekazała, że dojście do historycznej samowiedzy i związków z polskością było procesem o wiele bardziej złożonym, niż by się mogło wydawać na podstawie wypowiedzi publicystów, sugestii propagandowych i wcześniejszych ujęć beletrystycznych tematyki osadniczej32.
54W bardziej zachowawczym, ale wciąż pozytywnym tonie o omawianych tu powieściach wypowiadał się niedawno także Stefan Chwin, podkreślając, że przynoszą one „n i ekonwe nc j ona l ną aksjologię bilansu biograficznego w narracjach o wypędzeniach […] autorka, prowadząc skomplikowaną grę z cenzurą, starała się podważyć czy choćby wycieniować jednoznaczny, optymistyczny obraz deportacji na ziemie poniemieckie polskich wygnańców «od Lenino do Berlina», forsowany przez propagandę PRL, co zresztą udało jej się tylko do pewnego stopnia”33.
55Rzeczywiście, Auderska problematyzuje opowieść o pojałtańskich przesiedleniach w sposób niejednoznaczny, a na pewno zdecydowanie bardziej skomplikowany niż zwykło się ją przedstawiać we wcześniejszych narracjach – wystarczy wspomnieć kontury semiosfery Ziem Odzyskanych opisywane we wstępnych częściach niniejszej pracy, poza którymi, przypomnę, całkowicie miały znaleźć się doświadczenia sybiraków czy nadmierne eksponowanie problemów „repatriantów” z zakorzenieniem w zachodniej rzeczywistości. A autorka Ptasiego gościńca poświęca tym wątkom przecież wiele miejsca. W czytelny sposób dyskutuje z mitem arkadyjskim, w którego ramach rozwijała się spacjalna opowieść o terytoriach przyłączonych. Dokonuje deheroizacji „wyzwolicielskiej” armii, akcentując ludzki wymiar marszu na Berlin. Staje się to możliwe za sprawą zorientowania fabuły wokół chłopskiego bohatera i podporządkowania wizji przeszłości jego interpretacji. Auderska oddaje w swej dylogii głos grupie, której opowieść jest zasadniczo słabiej (lub prawie w ogóle) nieobecna w polu zdominowanej przez spojrzenie inteligenckie pamięci kulturowej dotyczącej II wojny światowej i społecznych przemian, które nastąpiły po niej.
56Jednocześnie coś w jej tekście nie działa, coś jest zdecydowanie nie tak. Okazuje się, że otwarcie na wątki „niepożądane” w dyskursie Ziem Odzyskanych, czy też szerzej – słabiej obecne w PRL-owskim polu pamięci, nie przekłada się na społeczną siłę oddziaływania tekstu, a „rozmach” fabuły nie gwarantuje powieści miejsca w kanonie. Próbując odpowiedzieć na pytanie, na czym właściwie zasadza się owa dysfunkcyjność chłopskiej epopei Auderskiej, chciałabym uwzględnić dwie zasadnicze hipotezy. W pierwszej kolejności powrócę do argumentacji „genologicznej” cytowanego w niniejszym rozdziale Budrewicza. Aby powtórzyć jego główną tezę: „mówiąc o eposie ludowym Auderska miała na myśli kategorię tematyczną (dzieje chłopów) i ideową, a więc traktowanie świata zgodnie z interesami ludu”34. Następnie badacz pisze tak:
Tematem dylogii są dzieje chłopów polskich, którzy poprzez udział w wydarzeniach II wojny stali się świadomymi obywatelami polskimi. Istota utworu leży nie w ukazaniu wojny ani osadnictwa na Ziemiach Zachodnich, lecz w analizie procesu uświadamiania narodowości czy wręcz w powstawaniu nowego narodu […] to nowa formuła gatunku, w którym spóźniony historycznie chłop, przypieczętowawszy udziałem w wojnie narodowej swoje istnienie w kulturze kraju, wyzbywa się kompleksów niższości (znanych np. z twórczości Piętaka), z masowości, niezindywidualizowania czyni swój program i źródło siły. O wyborze konwencji gatunkowych w dylogii decyduje ludowość jako kategoria ideologiczna35.
57Kluczowe w tej wypowiedzi są trzy sformułowania, które pozwalają nazwać wprost, w czyim dokładnie imieniu Auderska wypowiada się w swych powieściach: „interesy ludu”, „nowy naród” oraz „ludowość jako kategoria ideologiczna”. Dwa ostatnie, jak sądzę, jasno oświetlają pierwsze z nich. Mówiąc krótko: pisarka reprezentuje nie tyle interesy ludu, ile ówczesnej demokracji ludowej, ludowość traktuje zaś jako konstrukt nie antropologiczny, lecz ideologiczny, a jak wiadomo sfery te nie zawsze są ze sobą tożsame. W mistrzowski sposób rozgrywa w swoim tekście to, co „ludowe”, głównie po to, aby umocnić to, co państwowe – obowiązującą, oficjalną wizję historii i tożsamości, a mianowicie: genealogię nowego socjalistycznego narodu, którego rdzeń stanowi klasa ludowa. Auderska, powiada Budrewicz, „postępuje jak mądry i doświadczony pedagog, kierujący procesem samodzielnego dochodzenia do prawdy. Temu też służy ambiwalencja stereotypów poznania historycznego”36.
58Eksponując wątki ambiwalentne, autorka otwiera swój tekst na nowe treści, które jednak peerelowskich imponderabiliów summa summarum nie naruszają: zawarta w nim częściowa krytyka założeń dyskursu Ziem Odzyskanych wzmacnia jedynie stabilność systemu. Drozd, wyliczając w swojej opowieści ogromne, psychiczne i tożsamościowe koszty transferu narodu na pojałtański zachód, nigdy nie podważy jego dziejowej słuszności. W takim też duchu interpretuje radziecką agresję we wrześniu 1939 roku. Jeśli zresztą mowa o władzy radzieckiej, to poza krótkim momentem w Morocznem, gdy bohater zostaje uznany za kułaka, w dylogii ten wymiar wojennej (i powojennej) rzeczywistości właściwie się nie uobecnia – przykładowo, chociaż narrator służył w armii ZSRR, to żadnych radzieckich zwierzchników sobie nie przypomina. Idąc dalej: rekonstruując marsz na Berlin, poświęca bez mała kilkadziesiąt stron opisom bitwy pod Lenino, która tym samym wyrasta w dylogii do rangi centralnego momentu II wojny światowej (niczym współczesna wersja bitwy o Troję); wydarzenia z sierpnia 1944 roku w jego relacji są z kolei przedstawione nadzwyczaj mętnie – Drozd spędził je w lazarecie gdzieś pod Warszawą, w malignie, docierały więc do niego jedynie strzępy informacji o ruchach jego dywizji; w taki też, oniryczny sposób je opisuje.
59Można by oczywiście argumentować, że takie przeinaczenia i przemilczenia faktów to konieczny kompromis, na jaki trzeba było pójść, aby opowiedzieć inną, jak wskazują krytycy, ważniejszą historię – upodmiotowienia głównego bohatera i jego formacji. A sama ta opowieść wydaje się w pierwszym momencie pozbawiona przeinaczeń. Jak pisał Przemysław Czapliński, przemieszczenia polskiej ludności w roku 1945, związane tak z przesunięciem granic, jak i ze zmianą stosunków własnościowych, pociągały za sobą
równoczesną nobilitację klasy i jej uprzedmiotowienie, zatwierdzenie statusu i jego podważenie. Chłopom zwracano miejsce w historii i zarazem prospektywnie włączano ich do szerszego tworu, jakim miała stać się klasa robotniczo-chłopska37.
60W takiej sytuacji trzeba było zaś wypracować kulturę zdolną uchwycić „przemieszczoną tożsamość chłopską”38. Auderska w swoim tekście zwraca tej kulturze owo miejsce w historii i próbuje wypracować dla niego takie ramy, które ujmowałyby te przemieszczenia. I tutaj jednak pojawia się pewnego rodzaju zakłócenie. Przy jego rozpoznaniu pomocny okazuje się kontekst czasowy powstania powieści, a dokładniej kontekst wspominanych już rówieśniczek Ptasiego gościńca i Babiego lata – chociażby powieści Myśliwskiego i Redlińskiego. Nurt chłopski w latach 70. przyniósł powieści stanowiące „kulminację dotychczasowych doświadczeń i raptowne ich przekroczenie […] proza chłopska siódmej dekady stała się najpełniejszą w kulturze polskiej artykulacją zderzenia tradycji z nowoczesnością”39. Pisarka silnie nawiązuje do poetyki prozy plebejskiej: jak gdyby „«przypisała się» do prozy nurtu wiejskiego”40 – powiada Budrewicz. Przejawia się to chociażby w przejmowaniu uruchomionego przy okazji opisów nadodrzańskiej kosmogonii, motywu autarkicznej kultury chłopskiej i problematyki alienacji podmiotu w toku modernizacji. Konsekwentnie utrzymuje także rejestr gwarowy tekstu i jego gawędowy charakter41. Na tym tle nurtu chłopskiego dylogię wyróżniają natomiast dwa czynniki: pozaliteracki, czyli inteligenckie pochodzenie autorki, oraz, by tak rzec, teleologiczny:
Auderska nie kończy sprawy na pytaniach i kpinie. Jej sprzeciwom towarzyszą propozycje konstruktywne. W oczywistym novum tematycznym polskiej prozy, jakim jest plebejska wizja historii, można było zawrzeć wnioski li tylko pesymistyczne. Udowodniła wszak autorka, jak prywatne życie może rozbić, zniszczyć nie dostrzegający go podmuch dziejów. Stąd tylko krok do egzystencjalistycznych lamentów. I takie wnioski znamy, tyle że nic z nich nie wynika.42
61Argument biograficzny w tym akurat kontekście wydaje się istotny głównie dlatego, że jeśli twórcy tacy jak Myśliwski, Redliński czy Julian Kawalec tworzyli „sami z siebie”, co w niektórych przypadkach (jak choćby u Myśliwskiego) prowadziło do prób epickiego samoprzekroczenia lub „autotransgresji”43, to Auderska w swojej powieści pisze „w imieniu” grupy wobec jej własnej formacji zewnętrznej i niższej, dokonując tym samym zaledwie „transgresji” doświadczenia plebejskiego, a dokładniej – jego translacji w wyrazistą matrycę podporządkowaną czytelnym celom. Ponadto, autorka Ptasiego gościńca podaje w swych powieściach gotową receptę na przekroczenie sygnalizowanego wyżej „pesymistycznego” impasu: „jak epocha się wali – filozofuje Drozd – można w łeb nie dostać. Ale sztuka – dostawszy – wstać, odłamki gruzu z siebie strzepnąć i zacząć całe cegły w ruinach wyszukane z rąk do rąk podawać, budować od nowa” [BL, 335]. Trudno chyba o bardziej czytelną metaforę budowy społeczeństwa socjalistycznego – zresztą, jest ich w ludowej dykcji narratora powieści zaszyfrowanych o wiele więcej (być może najlepiej tłumaczą one, czym w praktyce miałaby być wspomniana wyżej „ludowość jako kategoria ideologiczna”).
62Na koniec zaryzykowałabym więc stwierdzenie, że „konstruktywny realizm”, jaki w Ptasim gościńcu i Babim lecie widzi Budrewicz, fundowany jest, by tak rzec, na socjalistycznym konstruktywizmie. Z ich zespolenia wyłania się całość spójna i zamknięta w rozumieniu, jakie wpisane jest w tradycyjną definicję eposu właśnie. Powiedziałabym nawet, że to całość zazębiająca się tak doskonale, że właściwie nie da się z niej wyczytać wiele więcej ponad to, co w obficie przywoływanej na przestrzeni niniejszego rozdziału „partyjnej” lekturze tekstu proponował Budrewicz. W tym sensie dylogia Auderskiej stanowiłaby więc epicką syntezę nie wydarzeń fundacyjnych dla (post)migracyjnego społeczeństwa, lecz założeń i formy dyskursu Ziem Odzyskanych i pojałtańskich narracji migracyjnych; uwikłania tej opowieści w relacje władzy, które – jak powiedziałby wspomniany wcześniej Bhabha – redukują elementy performatywne na rzecz rozbudowywania „pedagogiki narodu”.
Notes de bas de page
1 T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca” i „Babiego lata” Haliny Auderskiej, Ossolineum, Wrocław 1986, s. 13. Maszynopis tekstu powstał w roku 1980. Książka ta stanowi jedyną, aczkolwiek znakomitą – rzetelną i drobiazgową – analizę poetologiczną powieści Auderskiej. Ponadto interpretacje dylogii w wykonaniu Budrewicza wydają się symptomatyczne dla głównej linii jej odbioru w latach 70. Ze względu na splot tych okoliczności, w moich dalszych interpretacjach będę odwoływać się przede wszystkim do tej monografii.
2 W niniejszym rozdziale posiłkuję się wydaniem jednotomowym owej pozycji: H. Auderska, Ptasi gościniec/Babie lato, Książka i Wiedza 1984. Wszystkie cytaty z tej pozycji zaznaczam dalej w tekście głównym za pomocą skrótów [PG, nr strony] oraz [BL, nr strony].
3 T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., s. 5.
4 J. Termer, Zesłańcy. Losy zesłańców w prozie G. Herlinga-Grudzińskiego, A. Wata, I. Newerlego, H. Auderskiej, J. Krzysztonia i A. Sołżenicyna, Współczesność, Warszawa 1990, s. 11 [podkreślenie – K.S.].
5 Tamże (rozdział Legitymacje genologiczne), s. 7–15.
6 Tamże, s. 130.
7 Przypomnijmy, że epos homerycki był dedykowany „społeczeństwu arystokratów, żołnierzy, indywidualistów. Rycerstwo cechowała zawsze i wszędzie świadomość wyższości oraz poczucie unikalności” – J. Assmann, Pamięć kulturowa…dz. cyt., s. 285.
8 Tamże, s. 13.
9 Tamże, s. 16.
10 Zob. H. Zinn, Ludowa historia Stanów Zjednoczonych. Od roku 1492 do dziś, przeł. A. Wojtasik, Krytyka Polityczna, Warszawa 2016; D. Chakrabarty, Historie mniejszości, przeszłości podrzędne, przeł. E. Domańska, „Literatura na Świecie” 2008, nr 1–2, s. 258–278; E. Domańska, Historia insurekcyjna, „Literatura na Świecie” 2008, nr 1–2, s. 355–368. Zob. również numery tematyczne: Historia ratownicza, „Teksty Drugie” 2014, nr 15, Wyparte historie XIX wieku, „Praktyka teoretyczna” 2017, nr 1.
11 D. Chakrabarty, Historie mniejszości…, dz. cyt., s. 258.
12 Tamże, s. 263.
13 K. Bojarska, M. Solarska, Przeciw-pamięć, w: Modi memorandi…, dz. cyt., s. 400.
14 Tamże.
15 A. Leder, Nienapisana epopeja. Kilka uwag o zapomnianym wyzwoleniu, „Teksty Drugie” 2016, nr 6, s. 226–233.
16 Por. K. Gieba, Dyslokacja przestrzeni…, dz. cyt. Wydaje się, że autorka, posiłkując się przykładem Auderskiej, przyjmuje niejako z góry jej strategie za „dobrą monetę”.
17 T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., s. 17.
18 T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., s. 29.
19 Tamże.
20 Tamże, s. 14.
21 Na marginesie warto zauważyć, że w obrazach Polesia (jako przestrzeni dzikiej, prymitywnej, odseparowanej od jakichkolwiek centrów) u Auderskiej można dostrzec silne nawiązania do tradycji opisu tej krainy (w swym wydźwięku kolonialnej) sięgającej jeszcze XIX wieku. Por. m.in.: J. I. Kraszewski, Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1985; A. F. Ossendowski, Polesie, Zysk i S-ka, Poznań 2010 (pierwodruk: 1935), J. Mackiewicz, Bunt rojstów, Kontra, Londyn 2002 (pierwodruk: Wilno 1938).
22 „Po zdezerterowaniu, Drozd dokonuje ważnej czynności […] obmycie się wodą z rodzinnego jeziora i wytarcie poleskim ręcznikiem to oczyszczenie od wpływu obcych, złych sił, innego świata – magia katarktyczna” – T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., 92.
23 Por. S. Chwin, Wielkie deportacje środkowoeuropejskie z lat 1939–1950 w perspektywie aksjologicznej. Wyzwanie dla literatury, „Teksty Drugie” 2016, nr 3, s. 25–26.
24 T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., s. 94.
25 Por. K. Gieba, Dyslokacja przestrzeni…dz. cyt., s. 216.
26 K. Gieba, Dyslokacja przestrzeni…, dz. cyt., s. 216.
27 M. Mikołajczak, Choroby migrantów…, dz. cyt., s. 31. Warto zauważyć, że Mikołajczak w historii Maryny widzi przejaw szerszego, który miałby tworzyć zręby pojałtańskiego „kontr-dyskursu” tzn. literatury osadniczej jako epikryzy – studium choroby migrantów jako jednostek dysfunkcyjnych i straumatyzowanych.
28 „Dwa najbardziej oddalone krańce dawnej Polski (Moroczne i Powodzie – przyp. K.S.), nieporównywalne geograficznie i kulturowo, łączy tylko świadomość narodowa mieszkańców. Dlatego Maryna, pozbawiona jej, bardziej niż mąż związana ze społecznością Morocznego, Maryna, która nie wyjechała do Czugunki, w Powodziu od początku trwa w stanie letalnym” – T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., s. 94.
29 Gwoli ścisłości: Drozd wciąż myśli według porządku rytualnego. Jak zauważa Budrewicz: „niektóre przejawy folkloru nie poddają się lokalizacji przestrzennej, wniknęły nieodwołalnie w światopogląd bohatera i towarzyszą mu stale w życiu, toteż wielokrotnie pojawiają się w tekście w różnych sytuacjach” (T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., s 91). Trwanie tradycji widać to m.in. w kulcie zmarłych i szacunku dla mogił, w licznych porzekadłach ludowych, przy pomocy które Drozd tłumaczy sobie jak najbardziej „nowoczesne” wydarzenia, a przede wszystkim – w głęboko zinterioryzowanym przekonaniu, że dramat Maryny (jej nieszczęścia, ciągła alienacja, trauma wojny i przesiedlenia, której nie potrafi przezwyciężyć) jest efektem uroku, który w dniu ich ślubu
30 Zob. P. Czapliński, Przemieszczenia. O powojennej prozie chłopskiej, w: Migracyjna pamięć…, dz. cyt., s. 195.
31 J. Termer, Zesłańcy. Losy zesłańców…, dz. cyt., s. 10. (podkreślenie – moje, K.S.)
32 H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich…, dz. cyt., s. 28. (Podkreślenie – moje, K.S.)
33 S. Chwin, Wielkie deportacje…, dz. cyt., s. 24–25.
34 Tamże, s. 13.
35 Tamże, s. 13 i 25.
36 T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., s. 43. Budrewicz zauważa, że Auderska w swoim tekście tematyzuje „metodologię historii, tworząc poglądową lekcję praktycznego stosowania podręczników Benona Miśkiewicza czy Jerzego Topolskiego”. Por. B. Miśkiewicz, Wstęp do badań historycznych, PWN, Warszawa–Poznań 1968. J. Topolski, Metodologia historii, PWN, Warszawa 1968.
37 P. Czapliński, Przemieszczenia. O powojennej prozie chłopskiej…, dz. cyt., s. 191.
38 Tamże, s. 191.
39 Tamże, s. 192.
40 T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., s. 133.
41 Por. P. Czapliński, Przemieszczenia. O powojennej prozie chłopskiej…, dz. cyt.
42 T. Budrewicz, Poetyka „Ptasiego gościńca”…, dz. cyt., s. 133.
43 P. Czapliński, Przemieszczenia. O powojennej prozie chłopskiej…, dz. cyt., s. 197–202.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019