• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15378 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15378 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Wielkie poruszenie
  • ›
  • CZĘŚĆ DRUGA
  • ›
  • 6 Z Heinzendorfu do Zdarzyc. Kontraprez...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Miejsce pomiędzy miejscami Droga Worcella z Heinzendorfu do Zdarzyc (i z powrotem) Pozycje Worcella: obywatel, pisarz, osadnik Heterotopijne odwrócenia Inne rewiry tekstu Heterotopia początku Notes de bas de page

    Wielkie poruszenie

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    6 Z Heinzendorfu do Zdarzyc. Kontraprezentność i heterotopia początku w opowiadaniach Henryka Worcella

    p. 201-236

    Texte intégral Miejsce pomiędzy miejscami Droga Worcella z Heinzendorfu do Zdarzyc (i z powrotem) Pozycje Worcella: obywatel, pisarz, osadnik Heterotopijne odwrócenia Inne rewiry tekstu Heterotopia początku Notes de bas de page

    Texte intégral

    1Przypadek jałtańskich korekt europejskich granic Europy stanowi doskonałe potwierdzenie tezy o performatywnej sile map, zdolnych powoływać do istnienia nowe terytoria. Same początki polskiej obecności na przestrzeniach anektowanych wskazują jednak na coś zgoła odwrotnego: zanim mapa ostatecznie zweryfikowała rzeczywistość, to rzeczywistość weryfikowała nowe mapy. Nakreślone ruchem alianckich kartografów linie geopolitycznych podziałów w pierwszych powojennych miesiącach zachowywały swoją ostrość głównie w przestrzeni dyskursywnej. W praktyce życia codziennego zdecydowanie częściej rozmywały się, drgały i zaginały, tworząc nierzadko efemeryczne enklawy kontaktu. Za najbardziej oczywiste przykłady tego typu przestrzeni z pewnością można uznać domostwa i gospodarstwa współdzielone przez ich oczekujących na wyjazd do ich okrojonej ojczyzny niemieckich mieszkańców i przybyłych w międzyczasie osadników. W szerszej skali za takie strefy kontaktu mogą uchodzić liczne wioski i osady już nie do końca niemieckie, ale wciąż przez Niemców zamieszkiwane i jeszcze nie całkowicie polskie, ale przez Polaków administrowane i stopniowo przez nich zaludniane.

    2Okoliczności te już na pierwszy rzut oka stoją w sprzeczności z obowiązującym w oficjalnej powojennej narracji hasłem „powrotu do macierzy”. Stąd w zdecydowanej większości pojałtańskich tekstów migracyjnych bywały one pomijane lub radykalnie spłaszczane: obecność innego, niemieckiego porządku kulturowego redukowano do minimum, skupiając się przede wszystkim na obrazach świata opustoszałego i wręcz proszącego się o zagospodarowanie1. Istnieje jednak wyjątek od tej narracyjnej reguły: wydana w 1965 roku książka Henryka Worcella Najtrudniejszy język świata.

    3Niniejszy rozdział stanowi próbę namysłu nad utrwaloną w tym właśnie utworze niejednoznaczną wizją początku (post)migracyjnej rzeczywistości. Oprócz rekonstrukcji kilku ważniejszych elementów świata przedstawionego, które o owej niejednoznaczności decydują, chcę się w nim przyjrzeć także ogólniejszym funkcjom, jakie tekst ten spełnia w obrębie pojałtańskiego dyskursu migracyjnego. Niejednoznaczny jak na ówczesne warunki cenzuralne zakres tematów w przypadku Worcella nie równa się bowiem jednoznacznemu sprzeciwowi wobec obowiązującej „normy” tekstu migracyjnego. Przeciwnie, Najtrudniejszy język świata został świetnie przyjęty przez krytykę i przez dłuższy czas cieszył się opinią jednego z najważniejszych tekstu w obrębie omawianego nurtu2.

    4W uchwyceniu funkcji i zakresów oddziaływania opowiadań Worcella pomocne będzie dla mnie zaproponowane przez Assmanna pojęcie mitomotoryki. Autor ów twierdzi, że w każdy narratywny obraz przeszłości wpisane są dwie funkcje: fundacyjna oraz kontraprezentna. Pierwsza z nich oznacza legitymizację określonych treści, które oświetlają daną rzeczywistość społeczną i nadają jej sens, przedstawiając ją w perspektywie historii jako „sensowną, zgodną z wolą bożą, konieczną i nieuniknioną”3, druga natomiast relatywizuje ten obraz i ukazuje deficyty teraźniejszości. Co istotne, elementy kontraprezentne niekoniecznie muszą prowadzić do rewolucyjnego obalenia zbiorowych wyobrażeń i przekonań fundujących tożsamość danej społeczności (jako już wyczerpanych lub nieadekwatnych do sytuacji); wręcz przeciwnie – mogą one ową tożsamość wspierać, ugruntowując pozycje elementów fundacyjnych jako nieobecnego ideału, do którego należy powrócić lub dążyć.

    5Stawiam tezę, że w Najtrudniejszym języku świata tak definiowane funkcje fundacyjne i kontraprezentne harmonijnie ze sobą współgrają. Aby pokazać, na czym to polega, przyjrzę się takim momentom w tekście, które budują sferę znaczeń kontraprezentnych. Przy czym nie będzie mnie interesować bezpośrednio wątek niemiecki – najczytelniejszy element kontrujący eksponowane w dyskursie migracyjnym klisze pojałtańskiej rzeczywistości4 – zamiast niego chcę skupić się na ogólniejszej aurze opowiadań, którą determinowała obecność Niemców, a którą w tym miejscu nazwałabym mianem niecodziennej codzienności. Świat przedstawiony w Najtrudniejszym języku świata określa tajemnicza, podniosła i zarazem nerwowa atmosfera, odczuwana przede wszystkim przez zanurzonych w swoich najzwyklejszych i najbardziej prozaicznych sprawach bohaterów. Udziela się ona także czytelnikowi, który zagłębiając się w fabuły kolejnych opowiadań, nabiera przeświadczenia o dziwności wybrzmiewającej nie tyle z zachowań samych postaci, ile ze struktury tej w pewien sposób niedopracowanej opowieści. W pierwszej chwili mogłoby się zdawać, że drobne, ale piętrzące się w tekście, narratorskie potknięcia są skutkiem pośpiechu autora lub niedbałości redaktora. Worcell pracował jednak nad swoimi opowiadaniami przez niemalże dwadzieścia lat. Być może zamierzeniem pisarza było więc, aby ich forma wyrażała osadnicze doświadczenia początku, które – jak sam po latach przyznał – były w jego życiu jednymi z najdziwniejszych i najciekawszych5.

    6Obierając owe marginesowe napomknienie autora za punkt wyjścia, zastanowię się, co dokładnie owa dziwność może oznaczać. Kategorią, która pozwoli mi zbliżyć się do tego celu, a przy okazji nieco odświeży funkcjonujące interpretacje twórczości Worcella, będzie heterotopia. Znaczenia wpisywane w to klasyczne już, pochodzące ze słownika teorii geopoetologicznych pojęcie, trafnie porządkują sensy związane tak z momentem fundacyjnym pojałtańskiej narracji migracyjnej, jak i z jej szczególnym wariantem utrwalonym w prozie Worcella. Równie istotna będzie dla mnie droga dochodzenia pisarza w Najtrudniejszym języku świata do heterotopijnej reprezentacji początku. Okres kształtowania się ostatecznej formy tego utworu będę odczytywać jako czas, w którym miał miejsce proces zajmowania takiej pozycji w pojałtańskim dyskursie literackim, która zdołałaby połączyć dwie ważne dla Worcella perspektywy: pisarza-obywatela oraz pisarza-osadnika.

    Miejsce pomiędzy miejscami

    7Hanna Gosk, przypominając twórczość Eugeniusza Paukszty i Henryka Worcella, odczytuje światy przedstawione w ich tekstach przez pryzmat „wieloimiennej niepewności”, która miałaby wynikać z tego, iż „początek narracji osiedleńczej tkwi w nie-miejscu o cechach heterotopii”6. Warunkiem wstępnym takiego postawienia sprawy jest uznanie terytoriów pojałtańskich (w pierwszej fazie ich zasiedlania) za przestrzeń tranzytywną, którą określał brak cech charakterystycznych dla miejsca. W definiowaniu tej ostatniej kategorii badaczka podąża za świetnie już rozpoznanymi ustaleniami Michaela de Certeau i Marka Augé. Miejsce to dla niej tymczasowa, aczkolwiek na ogół stabilizująca konfiguracja położenia geograficznego i nadpisanych na nie znaczeń, która wytwarza w człowieku poczucie zadomowienia i zakorzenienia. Natomiast nie-miejsce „jest powiązane z podmiotami przemieszczającymi się, rozmaitymi typami nomadów, w tym również migrantów”7. Tych ostatnich Gosk proponuje nazywać „nie-mieszkańcami, ludźmi w stadium zawieszenia, już pozbawionymi własnego miejsca i jeszcze nie wrośniętymi w nowe, które tymczasem jest dla nich nie-miejscem”8. Odprysków doświadczenia przejściowości badaczka poszukuje zaś w sferze językowej tekstu – w miejscach nieokreśloności, niejasności, w przemilczeniach i niedopowiedzeniach, jak również w momentach zastosowań trybu bezosobowego i form liczby mnogiej, które miałyby wyrażać głos „aparatu politycznej przemocy”9.

    8W kluczu nie-miejsca przestrzeń pojałtańską rozpatruje również Małgorzata Mikołajczak, zestawiając pojęcie Augéego z klasycznym toposem Arkadii, która „jest wszak miejscem «bez miejsca» (i «bez czasu»), […], tak jak hipernowoczesne nie-miejsce kieruje się w stronę bliskiego, możliwego, aktualnego «tu i teraz»”10. Jeśli jednak dla Gosk użyteczność kategorii nie-miejsca wynika z założenia, iż stanowi ona oczywistą cechę przestrzeni i efekt jej bezpośredniego doświadczania, to Mikołajczak eksponuje konstruktywistyczny charakter jej aplikowania w kontekst zaanektowanych terytoriów. Śledząc sposoby przedstawiania Ziemi Lubuskiej w literaturze po 1945 roku, badaczka wskazuje, że region ten w dyskursie Ziem Odzyskanych stanowił semantyczną wyrwę: „res nullius (ziemię niczyją – przyp. K. S.), ani swoją, ani obcą, z dziurawą historią, bez znaków charakterystycznych krajobrazu”11. Wyrwa ta miała zaś stanowić przede wszystkim konsekwencję politycznego „oczyszczania” owej przestrzeni:

    dopiero jako miejsce wyczyszczone ze znaczeń, semantycznie transparentne [Ziemia Lubuska – przyp. K. S.] mogła stać się otwarta i chłonna na nowe znaczenia. W takim „miejscu bez właściwości”, które nie pozwalało się określić „ani jako tożsamościowe, ani jako znajome” i o którym tylko w pewnym wąskim zakresie można było mówić jako o „historycznym”, miała szansę powieść się socjalistyczna idea społecznej utopii; „zagnieździć” odwieczny sen ludzkości o raju oraz ziemi obiecanej12.

    9W takim ujęciu specyfika terytoriów zaanektowanych polegałaby więc na tym, że ich nie-miejscowy status w pierwszej kolejności wynikał z praktyk retorycznych generowanych w ośrodkach regionalnej i państwowej władzy.

    10Innym pojęciem ze słownika geopoetologicznego, który pojawia się w kontekście pojałtańskim, jest atopia. Jak powiada Kamila Gieba, oznacza ona „poczucie bycia nie u siebie czy raczej nie na swoim miejscu”13. Zielonogórska badaczka taką postawę dostrzega w twórczości Zygmunta Trziszki, uznając ją za „efekt świadomości swojego położenia w niespójnym świecie przesiedleńców, w którym przestają obowiązywać dotychczasowe wzory życia i który musi być stworzony właściwie na nowo”14. Atopia to jednak również bycie „bez miejsca” albo „brak miejsca”15, których słownikowa atrybucja, zdaniem Adama Dziadka, obejmuje szereg takich określeń jak „niedorzeczność”, „osobliwość”, „niezwykłość”, „obcość”, „nieprawość”, a także „grzech”, „dziwaczność”, „absurdalność”, „niegodziwość”, „nikczemność” i „przestępstwo”16. Ekscesowa, a zarazem niejasna struktura znaczeniowa atopii odsyła do wzorca podmiotowości tekstualnej, która wyraża się w ustawicznych unikach, odrzucaniu idei spójnej tożsamości i wizji zakotwiczenia w danej przestrzeni, na rzecz dryfowania poza konwencjami i przyjętymi w danej wspólnocie wzorcami zachowań.

    11Obie te kategorie z pewnością wytyczają słuszny kierunek myślenia o reprezentacjach przestrzeni po Jałcie; posługiwanie się nimi wydaje się także do pewnego stopnia zasadne w kontekście twórczości Worcella17. Jak już wspominałam, dobrym ich uzupełnieniem czy też poszerzeniem byłaby kategoria heterotopii. Pożytki z jej uruchomienia wiążą się z tym, że przekracza ona obecny we wspomnianych wyżej ujęciach klucz negatywności, a ponadto dystansuje się ona od „doktryny atopii”, która nie konotuje sensów przestrzennych, lecz pochwałę tożsamości niezakorzenionej, będącej kwestią intelektualnego (i wolnego) wyboru18. Heterotopie określa raczej nadmiar miejsc (i konotowanych przez nie sensów) niż ich brak. Michael Foucault, wprowadzając ten termin do obiegu, definiował je jako:

    miejsca, które posiadają osobliwą właściwość pozostawania w relacji ze wszystkimi innymi miejscami, ale w taki sposób, że zawieszają, neutralizują lub odwracają zastany układ relacji, który jest przez nie wskazywany czy odzwierciedlany. To przestrzenie, które w pewien sposób powiązane są ze wszystkimi innymi, i które z tego względu zaprzeczają wszystkim innym19.

    12Francuski myśliciel, podejmując się próby bardziej szczegółowego usystematyzowania tego fenomenu, wyodrębnia sześć zasad, które tworzą zręby heterotopologii. Dla przypomnienia: po pierwsze, chociaż heterotopie przybierają zróżnicowane formy, są zjawiskiem obecnym w każdej kulturze i w każdym momencie historycznym. Po drugie, o ich funkcjach decyduje społeczeństwo, w obrębie którego się znajdują. Po trzecie, heterotopia jako realne, ale wyłączone z porządku danej przestrzeni społecznej miejsce, skupia w sobie inne liczne, niekompatybilne i nieredukowalne względem siebie miejsca, prowadząc do wzajemnego ich oświetlania, kontestowania i odwracania wpisanych w nie znaczeń. Heterotopia wytwarza się jedynie w relacji, zestawianiu różnorakich „obiektów” społecznych w trybie, który zakłóca ich codzienny układ i funkcjonalności. Wyjątkowość (anormalność) przestrzeni heterotopicznej nie stanowi zatem jej cechy immanentnej, lecz jest efektem nieoczywistych konfiguracji elementów, które w innych kontekstach są uznawane za zwyczajne. Po czwarte, heterotopie mają charakter heterochronii; są ściśle związane z czasem, gdyż pełnia ich możliwości objawia się w momentach zerwania tradycyjnego czasu lub odwrotnie – w jego nawarstwieniach. Po piąte, heterotopie stanowią szczególnego rodzaju przestrzenie zamknięte i odizolowane, funkcjonujące w oparciu o precyzyjne reguły dostępu. Niełatwo się do nich dostać, niełatwo się również z nich wydostać20. Po szóste, heterotopie pozostają w relacjach funkcjonalnych względem otaczającej je przestrzeni społecznej. Foucault wymienia dwie z nich – iluzoryczną i kompensacyjną:

    Albo mają one za zadanie tworzyć przestrzeń iluzji, która odsłania całą realną przestrzeń, wszystkie miejsca, między które podzielone jest ludzkie życie, jako jeszcze bardziej złudne. Albo też przeciwnie, tworzyć przestrzeń, która jest inna, inną realną przestrzeń, tak doskonałą, dokładną, tak dobrze uporządkowaną, jak nasza jest nieporządna, źle skonstruowana i pomieszana21.

    13Heterotopia definiowana w taki, dość precyzyjny, ale zarazem elastyczny sposób, zrobiła niesłychaną karierę właściwie we wszystkich dziedzinach humanistyki i nauk społecznych. W rozeznaniu nadpisanych znaczeń heterotopii pożyteczna okazuje się klasyfikacja zaproponowana przez Kevina Hetheringtona22. Wyróżnia on sześć kolejnych podstawowych ujęć heterotopii, odwołując się do obecnych w studiach kulturoznawczych tak bezpośrednich, jak i synonimicznych względem niej definicji: (1) jako miejsca antynomicznego lub paradoksalnego, w którym dochodzi do praktyk transgresywnych23; (2) jako miejsca ambiwalentnego i niepewnego ze względu na wielorakość przypisywanych mu znaczeń24; (3) jako miejsca spowitego szczególną aurą tajemniczości i niebezpieczeństwa, które miałyby charakteryzować przestrzenie marginesu25; (4) jako miejsca wyróżniającego się na tle otaczających je przestrzeni absolutną doskonałością26; (5) jako miejsca, które jest pomijane w procesie społecznej spacjalizacji27; oraz: (6) jako kolizyjnej formy pisania i takiego miejsca w tekście, które otwiera go na niemożliwe w dyskursie hegemonicznym opinie i sądy28.

    14Do tej listy należałby dodać zbudowaną w oparciu o powyższe cechy autorską koncepcję Hetheringtona, polegającą na rozumieniu heterotopii jako miejsca artykulacji inności w obrębie dyskursów nowoczesności. Badacz w pierwszej kolejności uznaje ją za miejsce praktyk kontr-hegemonicznych, w których wytwarzane są alternatywne metody porządkowania rzeczywistości społecznej (alternative social ordering), by następnie dowodzić, że jej subwersywna energia katalizuje się za sprawą naprzemiennego porządkowania znaczeń wewnątrz samej heterotopii (alternate social ordering). Podnosząc to pojęcie do rangi głównej metafory przestrzennej nowoczesności, badacz twierdzi, że stanowi ono wyraz ambiwalentnego ćwiczenia się w wolności i kontroli. W miejscu heterotopijnym praktyki władzy (z założenia kontrolującej, dyscyplinującej i porządkującej dyskurs) spotykają się bowiem z oporem – narracją marginesu (z założenia transgresywnego, liminalnego i subwersywnego). Opór ten byłby na tyle intensywny i konstruktywny, że heterotopia stanowiłaby punkt, w którym są wytwarzane impulsy (realnej) zmiany społecznej.

    15Gdyby pokusić się o sformułowanie tych ustaleń w nieco jaśniejszy sposób, brzmiałyby one następująco: heterotopia jest dla autora Badlands of Modernity miejscem, w którym uwidaczniają się rozmaite matryce procesu społecznego porządkowania; strefą kontaktu czy też przestrzenią pomiędzy, w której dochodzi do wypróbowywania rozmaitych idei przedstawiających wizję dobrego życia – i tych „centralnych”, hegemonicznych – i „peryferyjnych”, kontr-hegemonicznych. Choć wiadomo, że projektowane ideały nigdy nie ziszczą się w całości (taka wiara leży przecież u podstaw utopii), to heterotopia stanowiłaby realny ku niej krok. Byłaby zatem, powiada Hetherington, grą przestrzenną (spacial play), której stawką jest realizacja utopijnych u swych podstaw fantazji o społeczeństwie idealnym; grą niezakończoną i nigdy nie wygraną, aczkolwiek wpływającą na polepszenie jakości życia społecznego29.

    16Zarysowana tu linia ewolucji znaczeń heterotopii pozwala wyeksponować pewien paradoks, który określa dyskurs heterotopologiczny. Podczas gdy Foucault rozpatrywał heterotopie jako systemy restrykcyjne, opierające się na szeregach mistyfikacji, wykluczeń i reglamentowanych przyzwoleń, to współczesne ich rozumienia skłaniają raczej do postrzegania ich jako miejsc artykułowania się wspólnot alternatywnych – inkluzywnych, nielimitowanych, wzmacniających mniejszości i grupy marginalizowane, czy wręcz wytyczających szlak do zmiany ich pozycji w obrębie danego porządku społecznego. Jak zauważa Hilde Heynen, owa ambiwalencja, czy też podwójna logika, jest wpisana w samą koncepcję francuskiego myśliciela, który nigdy nie udzielił jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy heterotopie byłyby raczej wsparciem dla określonych społecznych status quo, czy też może przestrzeniami, w których rodzą się impulsy wobec nich rewolucyjne30. W takim właśnie sensie heterotopię można by było uznawać za miejsce (tekst), w którym ścierają się z sobą wspomniane elementy fundacyjne i kontraprezntne.

    17W kolejnych partiach niniejszego rozdziału przyjrzę się Najtrudniejszemu językowi świata przez pryzmat sygnalizowanych tutaj znaczeń. Jak wspominałam, Worcell dokonuje w tym tomie rewizji pewnych ustalonych obrazów Ziem Odzyskanych, nie negując jednak per saldo stojących u ich podstaw racji ideologicznych. Nim jednak przejdę do opisu owego napięcia, przyjrzę się drodze autora do samego tego tekstu. Jeśli bowiem próbować uściślić wymiary heterotopijności Najtrudniejszego języka świata, można dojść do wniosku, że oprócz aspektów formalnych i tematycznych z poziomu świata przedstawionego (jako heterotopii), w grę wchodzi tu także fakt, że w opowiadaniach tych nieustannie dyskutują z sobą sensy związane z takimi pojęciami jak miejsce autobiograficzne, miejsce pamięci i miejsce wyobrażone. Świat przedstawiony poszczególnych tekstów zbioru jest efektem negocjacji między sferą „geo” (przeżywanej lokalności, rzeczywistej przestrzeni) a sferą poiesis (fikcyjnej przestrzeni będącej rezultatem pracy wyobraźni), które odbywały się przy sporej pracy pamięci31. Owa relacja rzeczywistości, pamięci i wyobraźni twórcy jest u swych podstaw również heterotopijna.

    18Zacznę od tego, co należy do sfery faktów.

    Droga Worcella z Heinzendorfu do Zdarzyc (i z powrotem)

    19Worcell wpisał się w historię polskiej literatury jako autor opublikowanych w 1936 roku Zaklętych rewirów. Ta uznana wówczas za „sensacyjny” debiut, oparta na kanwie autobiograficznych doświadczeń autora powieść o wtajemniczeniach młodego kelnera w świat krakowskich salonów sprawiła, że pisarz wkrótce potem sam stał się ich regularnym gościem. Błyskotliwie rozwijającą się karierę literacką kelnera-samouka przerwała wojna, którą spędził na robotach przymusowych w okolicach niemieckiego Meissen. W 1945 roku wrócił do Krakowa, pomieszkiwał również w Zakopanem, jednak w żadnym z tych miast nie znalazł obiecujących zawodowych perspektyw – kelnerowanie już go nie interesowało, z pisania nie zdołałby się utrzymać. Razem z żoną Antoniną zgłosili się więc do małopolskiego oddziału Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR-u) i właściwie natychmiast dostali przydział ziemi we wsi Skrzynka (niem. Heinzendorf) w nowo powstającym powiecie bystrzyckim na Ziemi Kłodzkiej. Decyzja o wyjeździe na pojałtański zachód nie była dla Worcella łatwa – realia życia na (po)niemieckiej prowincji znał głównie z perspektywy poddańczej pracy na rzecz niedawnych agresorów32. O przeprowadzce zaważyły czynniki ekonomiczne: dla syna podtarnowskich chłopów rozstrzygająca okazała się wizja objęcia gospodarstwa dziesięciokrotnie większego niż jego ojcowizna33. Do Skrzynki pisarz sprowadził się już w lipcu 1945 roku, razem z pierwszą falą osadników. Mieszkał tam do 1950 roku, kiedy to, przytłoczony pracą na roli, zdecydował się przyjąć posadę bibliotekarza i instruktora kultury w pobliskiej Jasienicy Dolnej, a rok później podobne stanowisko objął w Trzebieszowicach. W 1957 roku przeniósł się do Wrocławia, gdzie wrócił do zawodowego pisania34.

    20Dwanaście lat na sudeckiej prowincji było dla pisarza okresem twórczego zastoju, co wydawało się potwierdzać głoszone jeszcze w okresie międzywojennym poglądy, że Worcell miałby jakoby być autorem jednej tylko książki. Tymczasem, jak zauważa Stanisław Bereś, „ta wielka odmiana w życiu pisarza stała się paradoksalnie bodaj najlepszą z jego artystycznych inwestycji”35. To właśnie na kanwie obserwacji prowincji w czasie pierwszych powojennych lat już we Wrocławiu powstaną najważniejsze po Zaklętych rewirach teksty Worcella, czyli tomy opowiadań Widzę stąd Sudety (1959), Parafianie (1960) oraz wspomniany Najtrudniejszy język świata (1965). Co ciekawe, same owe obserwacje autor spisywał na bieżąco: w licznych tekstach niefikcjonalnych, reportażach i szkicach publicystycznych publikowanych w codziennej prasie i czasopismach kulturalnych36. W jednym z pierwszych takich artykułów, dla „Nowin Literackich” (1948), napisze na temat miejsca, do którego przybył, tak: „Wieś nasza w roku 1944 nazywała się Heinzendorf. W roku 1945 – Ptakowice. W roku 1946 – Henryków. W roku 1948 – Skrzynka. Nie wiemy jeszcze, jaką nazwę przyniesie rok bieżący”37.

    21Opisywane przez autora Najtrudniejszego języka świata onomastyczne zabiegi stanowią oczywiście pochodną wspomnianych na wstępie pojałtańskich korekt mapy, wpisują się też w szersze zjawisko – proces polonizacji anektowanych terytoriów, ich zawłaszczanie poprzez język38. Moją uwagę w tej krótkiej i rzeczowej relacji pisarza zwraca jednak coś innego: wyraźne rozchwianie toponimiczne. Arbitralne zmiany nazw jawią się w niej raczej jako wyraz niezdecydowania urzędników i kartografów niż rozstrzygający gest przejęcia terytorium; wskazują raczej na chaotyczność powojennego procesu ustalania znaczeń niż na ich zdecydowane odzyskiwanie; wreszcie – dosadnie sygnalizują wszechogarniającą aurę przejściowości i tymczasowości, która była widoczna na tak podstawowym poziomie jak zapis własnego adresu.

    22Zacytowany ciąg toponimów należałoby uzupełnić o jeszcze jedną nazwę, którą powołał do życia sam pisarz. Można bowiem zaryzykować stwierdzenie, że w przypadku powojennej twórczości Worcella pisanie to proces uporządkowywania znaczeń związanych z doświadczeniem chaotycznych początków życia na pojałtańskim zachodzie, przebiegający w akcie syntetyzacji wszystkich wspomnianych wyżej autentycznych toponimów w tekstowe Zdarzyce – osadniczy mikrokosmos, w którym pisarz lokuje akcję większości swoich opowiadań migracyjnych. Działanie to znajdzie swój najpełniejszy wyraz właśnie w Najtrudniejszym języku świata, w którym „nastąpiło integralne zespolenie autobiograficznych rekonstrukcji z literackimi konstrukcjami”39. Wioska ta pojawi się jednak już we wcześniejszych tekstach Worcella. I tak oto tom Parafianie otwiera tekst zatytułowany W drodze z Heinzendorfu do Zdarzyc. Narrator pisze w nim o gromadzie „ludzi niespokojnych, nieustannie czegoś szukających, zmieniających miejsca pobytu […] jak gdyby miotały nimi przeciwne sobie, a potężne prądy”40, zmierzających do miejsca, które stanie się ich nowym domem. W opisywanej chwili wszystko jest jeszcze płynne:

    przed nami leżała wieś Heinzendorf, ku której dążyliśmy od rana pociągiem i pieszo. Później ta wieś będzie nazywać się Zdarzyce Górne, na razie mówimy, że to jest Heinzendorf. Bardzo możliwe, że się tu osiedlimy, zatrzymamy na zawsze, ale w równej mierze jest to jakoś nieprawdopodobne, nie mieszczące się jeszcze w granicach naszych wyobrażeń41.

    23Fragmenty te zawiązują czas i miejsca akcji opowiadań zgromadzonych w Parafianach, w szerszym rozumieniu sygnalizują moment przejścia z jednego porządku kulturowego do drugiego; moment w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż w ciągu kilku kolejnych akapitów przenosimy się od razu do świata w kilka lat po przyjeździe osadników, opuszczonego przez dawnych mieszkańców, oswojonego, opanowanego, zhierarchizowanego. Obserwujemy w nim już nie gromadę nomadów, lecz osiadłych rolników, których życie jest podporządkowane przewidywalnemu i stabilnemu rytmowi przyrody i uzależnionemu od niej porządkowi prac rolnych, przez co owa fundacyjna scena tomu nabiera w perspektywie całości sensu ulotnego flashbacku, błysku niewygodnego wspomnienia, dalekiej, pozostającej na marginesie zbiorowej pamięci zdarzyckiej wspólnoty przeszłości – tym odleglejszej, im bardziej posuwamy się naprzód w wyłaniającej się z kolejnych całostek opowieści poświęconej rozmaitym, mniej lub bardziej doniosłym wydarzeniom z życia grupy osadników.

    24Przypominam w tym miejscu owo opowiadanie przede wszystkim dlatego, że jego tytuł stanowi zgrabną metaforę powojennej twórczości Worcella, a sama jego eliptyczna struktura poręcznie oddaje pewną trudność, z którą pisarz mierzył się w swoim pisarstwie właściwie przez cały jego „sudecki” okres. Droga z Heinzendorfu do Zdarzyc, a dokładniej – by pozostać w obszarze refleksji językowej – ruch od autentycznego toponimu w stronę fikcyjnego, konotuje przesunięcie od miejsca osadzonego w rzeczywistej geografii w kierunku jego fikcyjnej nadbudowy, co z kolei dobrze symbolizuje widoczną w prozie Worcella oscylację między doświadczeniem a zmyśleniem, historią i wyobraźnią. Jak pisze Rybicka, „toponimy autentyczne nie są takimi samymi jednostkami językowymi jak inne elementy tekstu literackiego […], stanowią bowiem wyrwę i rozrywają kontinuum świata przedstawionego”42. Niemiecki toponim otwiera na doświadczenie biograficzne. Polski toponim konotuje sferę artystycznych transformacji tegoż doświadczenia, z ich zestawienia wyłania się pole interakcji i cyrkulacji między literaturą a przestrzenią geograficzną, między (auto)kreacją a (auto)biografią twórcy. Ów nieprzerwany ruch treści z poziomu miejsca biograficznego w stronę literackiego miejsca autobiograficznego to naczelny wyróżnik Worcellowskiej prozy43.

    25Ponadto, droga z Heinzendorftu (przez Skrzynkę) do Zdarzyc trafnie oddaje tematyczne spektrum i funkcje opowiadań migracyjnych Worcella: wszystkie one mówią o zagospodarowywaniu obcej kulturowo przestrzeni, jej oswajaniu, spolszczaniu. Jeśli jednak przyjrzeć się bliżej chronotopom wspomnianych wyżej trzech tomów opowiadań, okazuje się, że Worcell spisuje swoje osadniczo-pionierskie doświadczenia w odwróconej kolejności: najpierw przedstawia uporządkowany świat po „kosmogonii”, by dopiero w Najtrudniejszym języku świata powrócić do samego momentu fundacyjnego.

    Pozycje Worcella: obywatel, pisarz, osadnik

    26Worcella z grona migrujących na pojałtańskie terytoria pisarzy z pewnością wyróżniał fakt, że nie przybył na nie w ramach osadnictwa literackiego, lecz jako rolnik, którego na co dzień zajmowały obowiązki gospodarskie. Włączył się w życie konsolidującej się dopiero społeczności wiejskiej niejako naturalnie, a z pisania uczynił na długi czas zajęcie dodatkowe. Jak zgodnie przyznają krytycy, ten bądź co bądź zaskakujący „zawodowy” wybór sprawił, że Worcell w swoich tekstach zyskał niepodważalny (i zarazem wyjątkowy na tle innych pojałtańskich twórców) podwójny autorytet naocznego świadka i aktywnego uczestnika wydarzeń44. Splot okoliczności, który zdeterminował bezpośrednie zaangażowanie pisarza w interesujący go literacko temat, niewątpliwie wywarł olbrzymi wpływ na perspektywę narracyjną jego opowiadań poświęconych losom przesiedleńców i osadników.

    27Mimo wszystko był to jednak autorytet ograniczony. Kwestię tę dobrze obrazuje jeden z krótkich szkiców publicystycznych Worcella, zatytułowany Pisarz z Ziem Zachodnich45, w którym na samym początku zaznacza wprost, że będzie się wypowiadał „może najpierw jako obywatel Ziem Zachodnich, a potem jako pisarz”46. Owa górująca nad perspektywą artysty perspektywa obywatela będzie znamienna dla całego korpusu jego tekstów migracyjnych. Kształt jego prozy, stosowane przez niego struktury narracyjne, budowa świata przedstawionego i konstrukcja bohaterów będą miały na celu głównie umacnianie jego autorytetu „politycznego”. Innymi słowy, we wszystkich swoich powojennych działaniach Worcell pozostaje zasadniczo lojalny oficjalnym wytycznym określającym sposób prezentowania Ziem Odzyskanych. Co więcej, wydaje się, że w jego przypadku przyjęcie takiej perspektywy stanowi wyraz nie koniunkturalizmu, lecz autentycznych przekonań ideologicznych i szczerej wiary w budowanie „nowego społeczeństwa”47. Zacytowana wyżej lakoniczna (auto)definicja pozycji, w jakiej Worcell lokował siebie w przestrzeni dyskursywnej, zawiera jednak pewną wyrwę: w tak konstruowanej tożsamości twórczej zdaje się brakować miejsca na to, co związane ze sferą osobistą, przeżyciami nie tyle już pisarza i obywatela, co osadnika czy, jak chce Jerzy Pluta, „Worcella-człowieka”48. A człowieczeństwo, które należałoby łączyć ze sferą doświadczenia, odgrywało w jego twórczości równie ważną rolę co ideologia. Właściwie od debiutanckich Zaklętych rewirów Worcell był klasyfikowany jako autentysta penetrujący przez medium tekstu przede wszystkim własne doświadczenia. Pisarz tej etykiecie nigdy nie zaprzeczył, pogodzony z takim stanem rzeczy jedynie wskazywał na jej uciążliwość:

    Ale to nie znaczy, że jestem uszczęśliwiony rolą, jaka mi przypadła. Tego rodzaju autentyzm to zniewolenie. To niemożność pisania w oderwaniu od własnych przeżyć. To długie postoje we własnej twórczości, czekanie, aż mój akumulator psychiczny naładuje się dostatecznie. Nie potrafiłbym napisać powieści o wielkiej fabryce, jeślibym uprzednio nie pracował w niej jako członek jej załogi. Ten niedostatek wyobraźni, nieumiejętność kreowania, zmuszają mnie do parokrotnego podejmowania tego samego tematu i stopniowego wyzwalania się od nachalnych realiów i fotograficznych obrazów świata49.

    28Jak sygnalizowałam, taki „długi postój” w karierze Worcella nastąpił tuż po wojnie i trwał kilkanaście lat. Ładowanie „psychicznego akumulatora” nie zlikwidowało jednak przyczyn jego rozładowania. Worcellowi nie brakowało wówczas przeżyć, które mógłby przekształcić w sfikcjonalizowane fabuły. Nie zaprzestał też tworzenia, o czym świadczą pisane przez niego w tym okresie liczne druki rozproszone i socrealistyczne wprawki50. Wydaje się, że problem polegał na tym, iż podczas gdy niezmiennie próbował opisać swoje autentyczne sudeckie doświadczenia, równie autentyczne przekonania polityczne blokowały go przed owym ich opisywaniem. „Widać nie wszystko, co się w życiu zdarza, nadaje się do utworu literackiego”51 – przyznawał przewrotnie po latach.

    29Niektóre z tych „nieliterackich” faktów nadawały się natomiast do opisania w prywatnej korespondencji. Tak na przykład przedstawiał swoją sytuację na przełomie lat 1945 i 1946 w liście do Marii Kasprowiczowej:

    W ogóle pod każdym względem życie tu sensacyjne – nie sposób wszystko w liście opowiedzieć. Stosunek nasz wzajemny z naszymi Niemcami to osobna karta psychologicznych konfliktów w tym historycznym momencie na zachód od Odry. Zatarg i między Niemcami a polskimi osadnikami we wsi to druga historia. Konflikty zaś między samymi osadnikami, pochodzącymi z różnych stron Polski, to trzecia sprawa. A mój osobisty stosunek z tymi ludźmi to czwarta sprawa. Do tego Rosjanie, od czasu do czasu bandy partyzanckie, poza tym sprawa PSL (cała nasza wieś należy do PSL), sprawa kontyngentu, sprawa samogonu, pogłowia, itd. – to wszystko stwarza tak osobliwe sytuacje, że może nam Pani pozazdrościć tego życia – czuje się tętno, czasem doprawdy zwariowane tętno życia52.

    30Wyróżnione w powyższym fragmencie napomknienia o „osobliwych sytuacjach”, z którymi Worcell-osadnik bezpośrednio się stykał i które żywo go zajmowały, faktycznie – by sparafrazować przywołane wyżej słowa narratora Parafian – mogły nie mieścić się w granicach wyobraźni. Lecz i tu należy wyraźnie podkreślić, że chodzi raczej o granice tolerancji cenzury niż granice wyobraźni twórczej. To wokół tych kwestii Worcell orientował bowiem swoją „wielką powieść osadniczą” zatytułowaną Odwet, którą zaczął pisać jeszcze w 1946 roku. Po dwóch latach, w listach do Kasprowiczowej, wspominał jednak, że na przeszkodzie w tym działaniu stoi mu „jakaś fałszywa uczciwość, ciągle podświadome liczenie się z czymś, czego jako pisarz powinienem właśnie unikać jak ognia”53. Emocjonalne zaangażowanie w życie osadnicze wpłynęło więc na proces twórczy w takim sensie, że owej powieści osadniczej Worcell właściwie nigdy nie skończył, poszukując odpowiedniego języka, który stanowiłby kompromis między dwoma wymiarami jego życia: osobistym i publicznym. By być bardziej konkretną, problem polegał przede wszystkim na tym, że, jak z przekąsem zauważa Jerzy Pluta, współczesność Odwetu „nie była zanadto «współczesna» (nic w niej np. nie było o zakładaniu spółdzielni produkcyjnej), a realizm – jakoś dziwnie bezprzymiotnikowy (nawet nie krytyczny)”54. Natomiast po roku 1956 powieść stała się kłopotliwa dlatego, że nieodpowiednio ujmowała „kwestię niemiecką”55. Worcell tłumaczył jej odrzucenie wciąż żywymi „zastrzeżeniami natury politycznej, brakiem rozróżnienia między Niemcem jako takim a faszystą. Nie było w powieści tak bardzo wówczas pożądanych antyfaszystów, książkę wycofano. Ale dobrze się stało, bo nie byłbym z niej dumny”56. Dodałabym, że dobrze stało się także dlatego, że gdyby Odwet się ukazał, niemożliwe byłoby powstanie opowiadań, które rozwijają się na kanwie nieopublikowanych fragmentów tej powieści. Najprawdopodobniej nie ukazałby się więc również Najtrudniejszy język świata.

    Heterotopijne odwrócenia

    31Zdarzyce z Najtrudniejszego języka świata to, jak sugeruje sama ich nazwa, przestrzeń, w której wszystko może się zdarzyć. W gruncie rzeczy zdarza się jednak niewiele. Tomasz Burek słusznie zauważa, że w opowiadaniach tych „niewiele się dzieje (wszystko się w nich zaczyna i nic się nie kończy)”57. Jacek Łukasiewicz powiada zaś bez ogródek, że Worcell „zrezygnował z oszałamiającej barwności. Zrezygnował z dramatycznych lub melodramatycznych fabuł. Zrezygnował z szabrowników z jednej, z wilkołaków z drugiej strony”58. W omawianej książce mamy do czynienia przede wszystkim z drobnymi odpryskami codziennego trwania. Ale zarazem owa codzienność wydarza się u Worcella, jak się zdaje, nieco inaczej niż narrator i inni osadnicy mogli się spodziewać i inaczej niż przeżywają ją bohaterowie z pierwszego opowiadania zbioru Parafianie. W Zdarzycach, jak przystało na miejsce heterotopijne, przeglądają się w sobie i nierzadko jednocześnie zaprzeczają sobie nawzajem inne miejsca: przede wszystkim miejsce „polskie” i miejsce „niemieckie”59. Owo zdublowanie narodowej atrybucji miejsca decyduje o ambiwalencjach, które zawieszają rytm dnia charakterystyczny dla każdego z nich z osobna.

    32Sytuacja fabularna w Najtrudniejszym języku świata rysuje się następująco: w wiosce położonej gdzieś na dalekich (geograficznych) rubieżach nowej Polski, z dala od centrum kraju, dochodzi do intensywnej i bezpośredniej interakcji między różnorakimi porządkami kulturowymi: przede wszystkim wycofującym się „żywiołem niemieckim” i zajmującym jego miejsce polskim, ale wewnątrz tego drugiego mieści się sporo zniuansowanych habitusów, takich jak chociażby repatriantów ze Wschodu (charakteryzujący się żywiołowym usposobieniem Zahorczucy) i osadników z centralnej Polski (Kornecki), przedstawicieli inteligencji (profesor Woźniak) i chłopów (Wyrwaś), wreszcie – rosyjskich oficerów (Pryczajew). Ci ostatni sprawują oczywiście we wsi nadrzędną władzę, która obnaża bezsilność działań polskiego sołtysa. Ponadto, ów ludzki konglomerat funkcjonuje w oparciu o limitowaną dostępność Zdarzyc: polską „mobilność” regulują PUR-owskie przydziały, niemiecką – dekrety o kolejnych etapach wysiedleń. Ważniejsza od czynników politycznych okazuje się jednak rzeźba terenu – góry i lasy otaczające dolinę, w której leżą Zdarzyce, skutecznie separują mieszkańców od „wielkiego” świata. Nie odgradzają ich jednak od „wielkiej” historii, która ma zasadniczy wpływ na kształt zdarzyckiego mikrokosmosu.

    33Oto bowiem gromada polskich osadników wkracza w przestrzeń wioski i obejmuje niemieckie gospodarstwa, tworząc zalążki samorządowych struktur i przejmując własność, która wciąż pozostawała w rękach poprzednich właścicieli. Najlepszym przykładem nakładania się tych dwóch etnicznie odrębnych rzeczywistości jest scena rozgrywająca się w polskiej już gospodzie, w której niemieccy muzykanci przygrywali starym i nowym mieszkańcom wsi mazurki, kujawiaki i oberki (oraz hymn Polski) pod afiszem „JESTEŚMY U SIEBIE” [NJŚ, 29]. Trudno zawyrokować, która z tych grup miała większe prawo do głoszenia takiej deklaracji. Z perspektywy polskiego osadnika sprawa wygląda tak: narrator opowiadań trafia do „własnego” domu, w którego kuchni bezwzględnie rządzi niemiecka staruszka; do gospodarstwa, którym zajmuje się eks-żołnierz Wehrmachtu, do obejścia, w którym bawią się w najlepsze „hitlerowskie” dzieci, itd. Niejasny status własności dobrze oddają opisy topografii najbliższej okolicy:

    Dom Wenigerów. Nie, już nie Wenigerów – raczej Mitręgów. Zawsze jestem w kłopocie, gdy mi przyjdzie nazwać właściciela tego domu, mam na myśli Wenigerów, bo miałem z nimi do czynienia, zwłaszcza ze starym Wenigerem miałem sporo do czynienia, ale tam ważny jest Mitręga, który już się rozparł na gospodarstwie, już wlazł w oborę i stodołę. Co do Hruszczewskiej, też nie mam wątpliwości, zawsze mówię „gospodarstwo Hruszczewskiej”, a nie „gospodarstwo Wolffa” […] ciekaw jestem, jak ludzie mówią o naszym domu, „gospodarstwo Korneckiego” czy „gospodarstwo Hattwigów”? [NJŚ, 19]

    34Po kilku miesiącach kwestia atrybucji domostw staje się jaśniejsza, lecz wciąż nie jest do końca ustalona. Wrażenie to umacniają liczne modulanty, którymi narrator opatruje trasy swoich kolejnych spacerów: „tuż za domem Wenigerów, a właściwie już Mitręgów, skręciłem na polną drogę, wiodącą do gospodarstwa Hattwigów, chociaż można już mówić: do nas” [NJŚ, 70].

    35Częste przechadzki narratora tłumaczą się tym, że w gospodarstwie brakowało dla niego zajęć – wszystkie obowiązki w obejściu wzorowo wykonywał „jego” Niemiec Paul. Podczas gdy dla niego gospodarstwo stanowiło miejsce codziennej pracy, dla narratora będzie czymś na kształt letniskowej kwatery. Owa bezwolność sprawia, że czas początku jego bytności na pojałtańskim zachodzie przybiera formę rozciągniętych na kilka miesięcy wakacji. Narrator opowiadań wielokrotnie przyznaje, że czuje się:

    jak letnik przy wiejskiej gospodyni, u której wynajmuje pokój i czasem prosi o garnuszek mleka. Do niej też zwracałem się z różnymi sprawami, jakie wynikały z racji mojego stanowiska, dość zresztą niewyraźnego. Bo kim właściwie byłem? [NJŚ, 43].
    W chwilę później wchodzili do swego pokoju, którego właściwie nigdy nie lubili, podobnie jak się nie lubi pokoju hotelowego, w którym z konieczności trzeba mieszkać kilka dni. I może dlatego Helena tak chętnie otwiera komodę, by bawić się swoimi łaszkami, a Stefan ciągle wygląda oknem w pole [NJŚ, 123].

    36Komplementarnym wobec motywiki wakacyjnej i równie „ekscesowym” toposem aktualizowanym w Najtrudniejszym języku świata jest karnawał. Podczas gdy o „dobrobyt” i prawidłowe funkcjonowanie gospodarstw troszczą się mieszkańcy nominalnie z nich wysiedleni, jakby na przekór „wielkiej historii” z pietyzmem zanurzeni w rytmie codziennej pracy, polscy osadnicy przeżywają miesiące bachusowej zabawy. W pierwszych opowiadaniach motyw ten wyeksponowany jest najmocniej, ale liczne potańcówki i pijackie spotkania odbywały się regularnie przez cały rok. Narrator notuje:

    w owym czasie, gdy jeszcze Niemcy byli, w naszej wsi kwitło życie towarzyskie, obowiązywały pewne formy, swoisty savoir-vivre. Niestety, później, to znaczy gdy Niemcy wyjechali, my – za przeproszeniem – zabraliśmy się do wyrzucania gnoju i karmienia świń [NJŚ, 31].

    37Swoistość tego savoir-vivre’u polegała na „równościowym” włączaniu w rozrywki wszystkich nowych mieszkańców, bez względu na ich przeszłość, poglądy polityczne i nawyki kulturowe. Ponadto, jego główną zasadą było przyzwolenie na wszelkiego rodzaju wybryki, najczęściej obyczajowe: „prawdziwe żony, czyli istoty zmuszone do wypowiadania sakramentalnych słów: «Jasiek, do domu», zjawią się tu w parę mięsięcy później, gdy już Niemców nie będzie, a dla nas nastanie powszedni dzień” [NJŚ, 15]. Na stan tego niezwyczajnego rozluźnienia wpływał też brak wyraźniejszych instancji regulatywnych: „nikt tu się nie zastanawiał, kto i za co będzie płacił, jaki mu przypadnie udział w rachunku” [NJŚ, 8]. Ta sytuacja – jak się później zresztą okaże – doprowadziła z kolei do licznych nadużyć i oszustw („dopiero po wielu miesiącach spostrzegłem, że moja solidna firma «Władysław Kornecki» służyła im jako doskonały filtr przepuszczający czystą wódkę, a zatrzymujący brudne złotówki” [NJŚ, 33]).

    38Inną kwestią związaną z karnawałowością zdarzyckiego świata jest to, że w pierwszych powojennych miesiącach osadnicy przybierali typowe dla tego czasu maski: zawieszali swoje poglądy, udawali i odgrywali role. Zdarzyce, jak mówi tytuł jednego z opowiadań, to „kraina skażona uśmiechem”, a dokładniej – miejsce znajdujące się w krzyżowym ogniu wymienianych przez ich polskich i niemieckich mieszkańców „nieporadnych uśmiechów” [NJŚ, 59] i „sztucznych uśmieszków” [NJŚ, 62]. Pierwsze rodziły się z odczucia wspólnoty losu i bezradności wobec niego: „wszyscy jesteśmy jak te ździebełka niesione nurtem dziejowym, kierowanym przez dalekie, wrogie nam potęgi. Więc w imię wspólnej niewoli uśmiechajmy się do siebie, bądźmy dobrzy” [NJŚ, 63]. Drugie, widoczne głównie na twarzach Niemców, wyrażały układność podszytą pogardą i wiarą w to, że sytuacja rychło, wraz z wybuchem kolejnej wojny, się zmieni – powróci do starego kształtu. Oprócz maski „serdeczności” równie ważna okazywała się maska „niewinności” – przykładowo Kornecki opisuje swojego „gospodarza” (Paula) w następujący sposób:

    miał w twarzy coś chłopięcego, nieskażonego głębszą myślą, powiedziałbym: czystego w swej ograniczoności. Niekiedy w jego uśmiechu przebijała łobuzerskość, zdawał się mówić: „O, ja potrafię być draniem”, ale głowę bym dał, że jego drańskość była bardzo umiarkowana, jak u chłopca, który podkłada komuś pluskiewkę na krześle [NJŚ, 50].

    39To pozytywne wrażenie ulotniło się dopiero po kilku miesiącach, gdy narrator wyszperał z szuflady „poczciwego” Hattwiga jego wojskowe zdjęcie z frontu wschodniego, do którego pozuje w na tle wisielców.

    40Co istotne, mistyfikacje nie ograniczają się jedynie do kręgu niemieckich mieszkańców wsi – swoje role grali również Polacy. Danuta Hruszczewska, szlachcianka spod Lwowa, w Zdarzycach pozowała na „morową babę, z którą można konie kraść” [NJŚ, 11]. Ale dwa lata później:

    te konie ukradła razem z mamusią. I nie tylko konie. Na trzydziestohektarowym gospodarstwie zostawiły gołe ściany i gołe pole, i nie było siły, która by im w tym przeszkodziła. Było to przedsięwzięcie imponujące, nie słyszałem, by ktoś w naszej okolicy zdobył się na tak gigantyczny „cap-ca-rap-cap” – jak to Niemcy określali [NJŚ, 11].

    41Podobnie „janusową” postacią jest porucznik Stopka:

    Raz tylko udało mi się przyłapać go na śmiechu pełnym, niepohamowanym, i od tego czasu tym bardziej się pilnuje, strzeże swojej maski. To był moment, kiedy serdecznie ubawiony jakimś gagiem Ruryka zaśmiał się nieopatrznie i w tym śmiechu ukazał twarz pastucha, bosego Jasia, który z rozdziawioną gębą wyziera zza płotu. Prędko się jednak spostrzegł i zdusił w sobie tego Jasia, przybrał maskę bohatera filmowego. Równie prędko się spostrzeże kilka miesięcy później, że mu nie do twarzy w roli miejscowego przywódcy PSL i w samą porę przeskoczy do PPS [NJŚ, 10].

    42Wakacyjność i karnawałowość świata osadników zderzana z rutyną życia niemieckich mieszkańców wsi określa kontury dwóch rzeczywistości, które decydują o niecodziennym kształcie codzienności narratora Najtrudniejszego języka świata. Trzeba podkreślić, że Worcell przedstawia ją w sposób jak najbardziej zwyczajny – w dokumentarno-podawczym, momentami nudnawym stylu. Jak gdyby chciał w tym działaniu utożsamić się ze słowami swojego porte-parole, który w korespondencji do rodziny napisał: „ciągle zapominam, że to, co dla nas jest czymś zwyczajnym, niekiedy i nudnym, dla tamtych ludzi pod Tarnowem jest niewyobrażalne, tajemnicze” [NJŚ, 53].

    Inne rewiry tekstu

    43W dosłowność, dokumentarność i swoistą nudnawość świata przedstawionego opowieści Worcella wkrada się jednak specyficznie dziwny nastrój. Witold Nawrocki pisał, że wykreowany przez pisarza świat jest „ponad zwykłą miarę”60. Nad faktograficzną dykcją opisu kolejnych sytuacji zdaje się ciążyć coś, co – jak zauważał z kolei Julian Przyboś – „trudno określić: aura, klimat, nastrój oczekiwania, niepewności, lęku – te stany psychiczne, które emanowały zapewne z ludzi”61. Burek pisze w tym kontekście o „zamgleniu czy ukryciu w półmroku” rzeczywistości, która w swojej „zaledwie sugerowanej” formule bliższa jest poezji niż prozie62. Auratyczność, która rozrzedza realizm opowieści, a zarazem, otwiera je na wspominaną we wstępie „dziwność” doświadczeń początku, udaje się Worcellowi wprowadzić do tekstu za sprawą trzech zabiegów: osłabiania ontologii niemieckich bohaterów, subtelnego komplikowania struktury czasu opowieści oraz braku konsekwencji w zewnętrznej atrybucji bohatera.

    44Po pierwsze, w Najtrudniejszym języku świata uwagę zwraca szczególnego rodzaju napięcie między cielesnością i bezpośrednią obecnością niemieckich mieszkańców wsi a ich jednoczesną fantomowością. Chociaż przewijają się oni niemalże w każdym opisie sytuacyjnym, to narrator wielokrotnie (i konsekwentnie) podkreśla, że „Niemców właściwie nie widać, ich życie nadal płynie nurtem utajonym” [NJŚ, 66], zauważa na przykład, iż „zanim upłyną dwie doby, nikogo z rodziny Hattwigów w tej dolinie, w tych budynkach nie będzie, ale dziś jeszcze są wszyscy, chociaż ich nie widać” [NJŚ, 86], pisze, że „są dla mnie jakby na wpół obecni” [NJŚ, 87].

    45Taka perspektywa okaże się zresztą zwrotna:

    Z Niemcami jakoś mało się we wsi zadaję, rzadko ich spotykam, chociaż mieszkają w każdym domu, jest ich więcej niżeli nas. Owszem, widuję ich, gdy przechodzą wiejską drogą, wiem, że coś robią w oborach i na podwórzach, ale zachowują się tak, jakby ich nie było. Może to złudzenie, ale czasem myślę, że to jakaś diabelska sztuczka z ich strony, ta umiejętność niebycia [NJŚ, 46].
    [Erna] była spokojna i obojętna, przeszła obok mnie jakbym dla niej nie istniał – wydała mi się istotą nie z tego kraju, nie z tej doliny [NJŚ, 80].

    46Owo rozmijanie się zachodzi również na poziomie codziennej komunikacji, a właściwie jej braku. Oto kilka przykładów: „I przyszła mi ochota, by zapytać go o coś ważnego, sam nie wiem, o co. […] Chwilę szliśmy razem, ręka w rękę, i jakoś się zagubiłem w swoich myślach, i o nic nie zapytałem” [NJŚ, 6]; „słuchałem jego paplania i zupełnie zapomniałem go zapytać” [NJŚ, 21]; „tyle miałem pytań, tyle ciekawych myśli […] a teraz nic mi nie przychodzi na myśl, nie umiem sklecić żadnego pytania” [NJŚ, 44]. To dziwaczne obustronne zawieszenie czynności percepcyjnych i komunikacyjnych bohaterów, przy jednoczesnym, nieustannym zderzaniu się ich w sytuacjach codziennych, jest swego rodzaju niekonsekwencją w Worcellowskim postaciowaniu świata, która zarazem doskonale oddaje niedostępność niemieckich sąsiadów osadników i zaszyfrowaną w tytule tomu niemożliwość komunikacji.

    47Po drugie, pisarz buduje specyficzną aurę niepokoju za pomocą zderzania rozmaitych wymiarów czasu, głównie historycznego czasu opowiadań z czasem cyklicznym. Wioska – tak jak jej realny pierwowzór – lokuje się na uboczu linearnie rozumianego czasu; pozbawiona jakiejkolwiek przeszłości, jest jakby zastygła w wiecznej teraźniejszości. W opowiadaniach zawartych w Najtrudniejszym języku świata nie pojawia się żadna wzmianka o tym, w którym roku toczy się ich akcja, wiemy tylko, że obejmuje ona pełny cykl wegetacyjny. Historyczny czas zdarzeń oczywiście łatwo zrekonstruować na podstawie występujących w tekstach wydarzeń i emblematów, lecz góruje nad nim właśnie kolisty czas przyrody. Ponadto zanurzeni w „tu i teraz” bohaterowie mają wrażenie déjà vu, doświadczają zastygnięć, powtórzeń i zapętleń sytuacji:

    Krystyna przytrzymała Stefana za rękę, ale to było zbyteczne, bo on też znieruchomiał i patrzył na klęczącą postać i równoczesne obejmował wzrokiem rozległe łany zbóż, ścielące się aż po wieś, po same dachy, które niby czerwone kwiaty tkwiły w bukietach drzew. Widział też swój wielki dom, stojący zupełnie na uboczu, jakby zagniewany, tyłem odwrócony do wsi. I przyszło mu na myśl, że już gdzieś, kiedyś, doznał podobnych uczuć, jakie w tej chwili przeżywał, już raz tak było, że znienacka wtargnął w jakąś okolicę w chwili, kiedy tam się coś działo. To było milczenie i trwanie czegoś, co rosło i nagle przestało róść, i teraz też działo się coś podobnego, wszystko jakby wstrzymało oddech razem z Mitręgą, który nieruchomo tkwił przy ziemi [NJŚ, 137].

    48W kolejnych opowiadaniach w teraźniejszość wdziera się nie tylko bliżej nieokreślona przeszłość, ale i niepokojąca, bliżej nienazwana przyszłość:

    A było majowe niedzielne popołudnie, ta niewiarygodna pora, kiedy człowiek nic nie robi, a w polu wszystko rośnie. I to było źle, że nie ma nic do roboty, bo wtedy jest za dobrze, i wtedy najmocniej wyczuwa się nadchodzący z daleka inny, niewiadomy czas” [NJŚ, 128].
    czas był jakiś niezwykły, jakby sprężony, dający się odczuć w swoim mijaniu. Dlatego chętnie wychodzili z domu i szli w pole, nie mogli tkwić w miejscu i nic nie robić, gdy wszystko rośnie i zapowiada jakiś inny, z daleka idący czas [NJŚ, 135].

    49Odczucie innego czasu – czasu historycznego, który na powrót wedrze się w życie bohaterów, nasila się już po wysiedleniu ze wsi Niemców, gdy bohaterowie zaczynają zdawać sobie sprawę, że:

    nie zdoła[ją] umknąć przed sprawami, które dotychczas działy się daleko, po tamtej stronie góry, a teraz wtargnęły w tę zamkniętą dolinę, dotarły aż tu pod las, a potem wtargną i w głąb lasu, albowiem po wysiedleniu Niemców następuje ponowne zaludnienie tych okolic i przyjdzie czas, kiedy ludzie przenikną sobą każdy skrawek pola, każdą kępę drzew w tej dolinie [NJŚ, 111].

    50Ten zdecydowanie bardziej jednorodny czas Worcell opisał w Parafianach. W Najtrudniejszym języku świata narrator wielokrotnie sugeruje, że wie, co wydarzy się później, ale wiedzy tej nie przedstawia czytelnikowi wprost. Tu i teraz ogarnia go jedynie niespodziewany lęk, że po wyjeździe Niemców „wszystko stało się za wielkie, nie na ich miarę” [NJŚ, 137]. Otwartość i niepewność związana z tym, co będzie dalej, to bodaj największy atut zebranych w tym tomie opowiadań.

    51Po trzecie (i być może najważniejsze), w tekstach zgromadzonych w Najtrudniejszym języku świata niepokoi jeszcze coś innego, coś, co wynika nie tyle z samej ich treści, ile ze sposobu prowadzenia narracji na przestrzeni całego tomu – trudno bowiem nie odnieść wrażenia, że Worcell skomponował go z wielką starannością, dbając o tematyczną i chronologiczną spójność opowiadań. Fabuły kolejnych opowiadań rozwijają się w granicach jednego cyklu wegetacyjnego (od jesieni do lata); pojawiają się w nich te same postacie, których losy autor rozwija sukcesywnie w poszczególnych tekstach, wreszcie – powtarzają się w nich te same lokacje, które tworzą mapę najważniejszych punktów w Zdarzycach. Ze względu na koherencję wszystkich tych elementów, Najtrudniejszy język świata do pewnego momentu czyta się jak powieść. Jednak im bardziej odbiorca zagłębia się w świat przedstawiony zbioru, tym większe rodzi się w nim poczucie dezorientacji.

    52W tym pozornie drobiazgowo spójnym obrazie roi się od równie pozornie drobnych, narracyjnych niedociągnięć. Dla części krytyków nie stanowiły one przeszkody w wychwalaniu wartości poznawczych książki Worcella, dla innych okazały się dyskredytujące jej zawartość. Przykładowo Henryka Doboszowa pisze:

    Ambitny zamiar Worcella zatracił się w niekonsekwencjach, domysłach i mgławicowych niedomówieniach, w chaosie sytuacji i ciosów szermierczych, którym brak porządkującej od początku do końca wyrazistej idei zbioru jako całości63.

    53Faktycznie, tok Worcellowskiej opowieści jest rozbijany przez niekonsekwencje i mgławicowe niedomówienia, które są widoczne zwłaszcza w kreacji narratora. Chociaż jego sytuacja życiowa w kolejnych opowiadaniach wydaje się tożsama (jest po prostu osadnikiem), to co chwilę zmienia się jego atrybucja zewnętrzna, mianowicie raz bywa on Władysławem Korneckim, innym razem Stefanem, rzadziej przyjmuje bezosobową formę narratora wszechwiedzącego, jego żona nazywana jest czasami Teresą, czasami Krystyną lub Heleną. Po lekturze tomu nie mamy również pewności co do niemieckiej rodziny, u której zamieszkuje – najczęściej są to Paul i Erna Hattwigowie, ale pojawiają się także nazwiska Volkmerów i Hinterheimów. Wreszcie położenie domu, w którym narrator mieszka, ulega ciągłym zmianom – najczęściej jest to gospodarstwo położone na wzgórzu, ale bywa i tak, że zajmuje on dom w centrum wioski; czasami mieszka na parterze, czasami na poddaszu; czasami jest to gospodarstwo, czasami – karczma. Wszystkie te niuanse można zresztą zauważyć w przywoływanych tu fragmentach opowiadań. Ale najistotniejszą ich zmienną jest stosunek do „swoich” Niemców, który w kolejnych konfiguracjach tożsamościowych narratora rozciąga się od nienawiści i pogardy, przez sympatię i przywiązanie, aż po pożądanie. Wszystkie te elementy potęgują wrażenie, by tak rzec, schizofreniczności narratora.

    54Ową „niedbałość” można tłumaczyć tym, że Worcell zdecydował się umieścić w zbiorze niewydane części Odwetu oraz okolicznościowe opowiadania publikowane w prasie. Zarazem zdumiewa fakt, że przez lata aspirując do stworzenia wielkiej powieści osadniczej (pisał o tym wprost w listach czy chociażby we wspominanym eseju Pisarz z Ziem Zachodnich), już na etapie redakcyjnym ujednolicił całość pod kątem chronologii i tła, ale nie zdecydował się popracować nad konstrukcją narratora. W efekcie medium jego wypowiedzi o doświadczeniu osadniczym staje się swoista „całość prozatorska wyższego stopnia zorganizowania”64: ni to powieść, ni to zbiór opowiadań. Tę mglistą, a momentami męczącą, bo wybijającą z rytmu lektury formę można potraktować jako wyraz kolizyjnego, heterotopijnego pisania, które wspomniany już Hetherington wiąże z otwieraniem tekstu na niemożliwe w dyskursie hegemonicznym opinie i sądy. Co jednak miałyby one wyrażać w przypadku Worcella?

    55Specyficzna multiplikacja punktów widzenia narratora omawianych tekstów stanowi paradoksalnie, jak sądzę, zabieg indywidualizacji przesiedleńczych losów. Pisarz przeprowadza go bądź co bądź w ramach dość jednoznacznej figury tożsamościowej, jaką pozostawał w latach 60. osadnik. Dyskretne rozpodobnianie narratora/Władysława/Stefana wydaje się także oddawać emocjonalne poruszenie, rozchwianie osadnika. Odzwierciedla również klimat niepewności oraz niejednoznaczność i nienormatywność postaw i sytuacji, z jakimi „typowy” osadnik się mierzył w swojej codzienności.

    Heterotopia początku

    56Na zakończenie muszę podkreślić, że na podstawie analizy Najtrudniejszego języka świata trudno byłoby twierdzić, że wspomniana dziwność, (nie)zwyczajność okresu początku, zawieszenia między światami i czasami, jest doświadczeniem negatywnym (niewygodnym). Z opowiadań Worcella przebija bowiem nie tylko nastrój niepokoju, lecz także „sielanki podszytej absurdem”65, błogość charakterystyczna dla melancholijnych wspomnień. W przybliżeniu jej obiektu pomocny będzie jeszcze inny fragment zbioru:

    Wtedy co kilka tygodni robiło się nowe spisy, bo wszystko było w stanie płynnym – bydło szło na kontyngent albo tajny ubój, a ludzie przybywali albo gdzieś znikali. […] To był okres, kiedy we wsi samorzutnie tworzyły się różne komisje i ochotnicze grupy, przez pewien czas wieś była jakby miniaturową autonomiczną rzecząpospolitą z rządem idealnie demokratycznym [NJŚ, 128].

    57Słowa te zawierają co najmniej kilka ciekawych wątków, w tym miejscu chciałabym zwrócić uwagę na pewną oczywistość związaną z konstrukcją czasową tego urywka tekstu: czas przeszły wypowiedzi otwiera perspektywę tego, co działo się później; perspektywę „innego czasu”, który napawał bohaterów niepokojem i którego boleśnie doświadczył sam Worcell.

    58Szczegół ten nabiera znaczenia po pierwsze, jeśli powrócić do definicji kontraprezentności Assmanna:

    Zakłada ona, że teraźniejszość oznacza doświadczenie deficytu i przywołuje wspomnienie przeszłości […]. Te opowieści rzucają na teraźniejszość zupełnie inne światło: podkreślając to, czego brakuje, co znikło, zostało utracone lub zmarginalizowane, uświadamiają stosunek zerwania między „niegdyś” a „dziś”. Zamiast stanowić teraźniejszość, podkopują jej fundamenty albo przynajmniej relatywizują ją ze względu na wspanialszą i piękniejszą przeszłość66.

    59Po drugie, gdy odwołać się raz jeszcze do definicji heterotopii. Przypomnijmy, że Hetherington uznaje ją za przestrzeń marginesu istotną dlatego, że przedstawia alternatywny porządek, jest praktykowanym miejscem wyłamującym się ze scentralizowanego myślenia przestrzeni, które jednocześnie reprezentuje dany porządek społeczny i zaprzecza mu67. Z kolei Foucault, na którego amerykański badacz się powołuje, pisze, że zadaniem heterotopii jest „tworzyć przestrzeń iluzji, która odsłania całą realną przestrzeń, wszystkie miejsca między, które podzielone jest ludzkie życie jako jeszcze bardziej złudne”68. Dla francuskiego myśliciela heterotopia spełnia funkcję lustra, które stanowi punkt utopijny w przestrzeni w tym sensie, że przedstawia podmiot tam, gdzie go nie ma. Zarazem zwierciadło istnieje i służy wytwarzaniu „efektu zwrotnego w stosunku do miejsca, w którym się jest”69, a przez to poświadcza absolutną rzeczywistość owego miejsca. Heterotopia jest zatem doświadczeniem obecności (ustanawiania siebie i miejsca), ale jednocześnie jest także doświadczeniem zamętu między realnością a zaistniałą w tym samym momencie jej reprezentacją.

    60Najtrudniejszy język świata to książka o wytwarzaniu pewnego porządku społecznego, który – jak wskazuje zacytowany wyżej fragment – jedynie na początku był idealny. Wtedy Zdarzyce stanowiły doskonałą miniaturę społeczności demokratycznej (rzecz jasna w ludowym wydaniu). Kiedy nastąpił wyczekiwany wyjazd Niemców, przyszło nie tylko paradoksalne poczucie pustki i przytłoczenia samodzielnością, ale osadnicy zaczęli się też dopuszczać licznych oszustw, których celem było łatwe wzbogacenie się (machlojki w karczmie i bliżej niesprecyzowane nadużycia sołtysa Sarneckiego, po którego dwa lata później „przyjdzie „milicjant, by z rozkazu prokuratora zabrać go do więzienia” [NJŚ, 15]), szaber (Hruszczewskie), koniunkturalizm polityczny (Stopka) i liczne konflikty personalne („Poganek wobec przedstawicieli władz powiatowych […] oskarżał młodego Urygę, że jest wrogiem naszego państwa i klasy robotniczej. Mniejsza z tym, czy jego oskarżenia były uzasadnione, młody Uryga jakoś się z tego wygrzebał” [NJŚ, 133]). Worcell nie rozwija tych wątków, a jedynie je sygnalizuje, niemniej fakt, że narrator/bohater po wysiedleniu Niemców nie schodzi już do wsi i nie próbuje nawiązywać bliższych sąsiedzkich kontaktów jest czytelną wskazówką, że rozczarował się kondycją moralną mieszkańców Zdarzyc.

    61W kontekście tych drobnych napomknięć oraz jeśli uznać za Foucaultem, że heterotopia jako miejsce realne stanowi przeciwieństwo utopii (nigdy nieosadzonej w rzeczywistości projekcji) – opowieść o początkach może nabrać nieco innego, niespodziewanego znaczenia. Worcell programowo stara się wpisać swoją twórczość w zideologizowany utopijny dyskurs Ziem Odzyskanych (stoi po stronie osadniczych ideałów), ale jego Zdarzyce jako heterotopijne odbicie (realne miejsce w tym dyskursie), mimowolnie będą go demistyfikować, sygnalizować złudność i braki owego idealnego społeczeństwa socjalistycznego, jakie miało powstać na zaanektowanych terytoriach. Pojałtańska ludowa arkadia – zdaje się mówić Worcell – istniała jedynie na początku; z miejsca, w którym znajdowała się w momencie pisania Najtrudniejszego języka świata, daleko jej było do ideału.

    62Kontrast ten nabiera racji bytu i wyrazistości w kontekście osobistych doświadczeń autora Parafian, dla którego społeczność wsi Skrzynka, która była pierwowzorem tekstowych Zdarzyc, szybko przestała być zbiorowiskiem wyznawców jakiejkolwiek idei. Wprost przeciwnie – ich działania w krótkim czasie zaczęły być bliższe temu, co kryje się w starszym znaczeniu tego słowa, które było używane na określenie ludzi bez ogłady, bez wykształcenia, zacofanych i ograniczonych70. Wyprowadzka Worcella ze Skrzynki była spowodowana zarówno z rozczarowaniem pracą na roli, jak i z konfliktem z lokalną społecznością, której mentalność, zaniechania, nadużycia i dorobkiewiczostwo oburzały pisarza i które starał się demaskować w drobnych reportażach i opowiadaniach. W Trzebieszowicach nie doczekał się zmiany owej postawy sąsiadów, przeciwnie – został zaatakowany przez jednego z „bohaterów” swoich tekstów, leśniczego ze Skrzynki i członka partii, który zarzucił mu zniesławienie. Wyjazd pisarza do Wrocławia stanowił bezpośredni efekt toczącego się w tej sprawie procesu, towarzyszącego mu skandalu i leczenia okulistycznego, które było konsekwencją owej napaści71. Dla Worcella-człowieka Ziemie Odzyskane okazały się zatem wszystkim, tylko nie urzeczywistnieniem marzenia o równym i uczciwym społeczeństwie socjalistycznym.

    Notes de bas de page

    1 Topika terra nullius (ziemi niczyjej) należy bez wątpienia do najpopularniejszych strategii postaciowania pojałtańskich przestrzeni. Przykładowo, bohaterowie powieści Jana Brzozy Ziemia: „weszli w ciemne uliczki miasta, które leżało w gruzach i wyglądało jak wymarłe” (J. Brzoza, Ziemia, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1963, s. 135); grupa osadników z powieści Ziemia obiecana Dionizego Sidorskiego (1965) znalazła się w wiosce, w której „nigdzie nie było widać śladów człowieka. Na ulicach walały się stare garnki powyginane w przedziwne kształty, połamane meble, koła od wozów odarte z obręczy druty telefoniczne i kawałki kabli. […] Wieś była niezamieszkała” (D. Sidorski, Ziemia Obiecana, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1965, s. 139), a narrator powieści Babie lato Haliny Auderskiej (1974) swoją wędrówkę do nowego miejsca zamieszkania opisuje tak: „idziem dalej, idziem już trochę przepłoszone, a tu pustać coraz gorsza. Wszystkie wsie przy tej szosie potrzaskane (s. 256), przy szosie była tylko część wsi i domy wszystkie postrzelane, puste (s. 258). Przybywszy na miejsce mówi: My z początku po tej pustej wsi obijali sia, zaglądali tu i tam, skaciny szukali. Nic nie znaleźli, tylko jedna zdziczała kotka (s. 266), by kilkadziesiąt stron później podsumować sytuację następująco: Jeszcze nad Odrą opieki żadnej, wsie i domy wkoło puste, żywego nic, nawet z rozbitych uli pszczoły uciekli, że tylko oni – cholerujące, wściekłe – zaparli się nogami w ten szmat zaminowanej, krwią zgnojonej ziemi, w ten pusty, dziki zachód.” (s. 316). (H. Auderska, Ptasi gościniec/Babie lato, Książka i Wiedza, Warszawa, 1984.).

    2 Zob. A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 31.

    3 J. Assmann, Pamięć kulturowa…, dz. cyt., s. 93.

    4 O wątku niemieckim jako dominancie tomu zob. m.in.: H. Bereza, Na motywach niemieckich, „Nowe książki” 1965, nr 21, s. 968–969; C. Błońska, Najtrudniejszy na zawsze pamiętny, „Widnokrąg” 1967, nr 33, s. 3; E. Feliksiak, Pytania konieczne i trudne, „Współczesność” 1967, nr 8, s. 10; Z. Hierowski, Świadectwo czasu, „Odra” 1977, nr 12, s. 7; W. Nawrocki, Osadnicze książki Henryka Worcella, „Poglądy” 1969, nr 21, s. 20. Poza bieżącymi recenzjami prasowymi wątek ten szerzej wyeksponowali: W. Nawrocki, Zaklęte rewiry codzienności, w: tegoż, Trwanie i powrót…, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1969, s. 323–352; J. Pluta, Okruchy epopei. Proza Henryka Worcella, Ossolineum, Wrocław 1974. Ostatnio Najtrudniejszy język świata czytała w takiej perspektywie B. Halicka; „Najtrudniejszy język świata” – literackie wprowadzenie do tematu, w: tejże, Polski Dziki Zachód…, dz. cyt., s. 60–70.

    5 Zob. J. Pluta, Okruchy epopei…dz. cyt., s. 76.

    6 H. Gosk, Nie-mieszkańcy, nie-miejsca. Literackie ślady powojennego osadzania się „gdzieś” ludzi „skądś”, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 199. Badaczka, niestety, nie tłumaczy na czym zależność nie-miejsca i heterotopii miałaby polegać.

    7 Tamże, s. 194.

    8 Tamże, s. 195.

    9 Tamże.

    10 M. Mikołajczak, Nie-miejsce pod arkadyjskim szyldem, w: Geografia i metafora, red. E. Konończuk, E. Nofikow, E. Sidoruk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2014, s. 231.

    11 Tamże, s. 233.

    12 Tamże.

    13 K. Gieba, Transgraniczność i atopia w prozie Zygmunta Trziszki, w: Region a tożsamości transgraniczne. Literatura. Miejsca. Translokacje, red. D. Zawadzka, M. Mikołajczak, K. Sawicka-Mierzyńska, Universitas, Kraków 2016, s. 403.

    14 Tamże, s. 405.

    15 A. Dziadek, Atopia – stadność i jednostkowość, „Teksty Drugie” 2008, nr 1–2, s. 238.

    16 Tamże. Por.: Z. Dziuban, Atopia – poza miejscem i „nie-miejscem”, w: Czas przestrzeni, red. K. Wilkoszewska, Universitas, Kraków 2008, s. 306: „atopia jest miejscem pozbawionym jasno określonej, jednoznacznej interpretacji, którego sens nie może zostać z łatwością zinternalizowany dzięki odwołaniu się do zastanych, kulturowo lub indywidualnie określonych sposobów jego rozumienia. Atopia jest zatem przestrzenią radykalnie nieudomowioną, generującą doświadczenie dystansu, obcości, nieswojości”.

    17 Interpretację jego twórczości w kluczu nie-miejsca przeprowadza wspomniana wyżej Hanna Gosk. Klucz atopiczny wydaje się tu zasadny, jeśli brać pod uwagę drogę awansu społecznego Worcella, podobną zresztą do biografii Trziszki. Jej zarys wyłania się z druków rozproszonych Worcella zawartych w tomie: H. Worcell, Pogranicza: opowieści autobiograficzne, z listów do Marii Kasprowiczowej, reportaże, artykuły, felietony, z Dziennika (1964-1977), wstęp i komentarz J. Pluta, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979.

    18 A. Dziadek, Atopia – stadność i jednostkowość…, dz. cyt.

    19 M. Foucault, Inne przestrzenie…, dz. cyt., s. 120.

    20 Zob. Tamże, s. 121–124.

    21 Tamże, s. 124.

    22 K. Hetherington, The Badlands of Modernity. Heterotopia and social ordering, Routledge, London /New York 2003, s. 41.

    23 Zob. G. Rose, Feminism and Geography, Polity Press, Oxford 1993.

    24 Zob. E. Soja, Heterotopologies: a remembrance of Other spaces in Citadel-LA, „Strategies” 1990, No. 3, s. 6–39.

    25 Zob. R. Shields, Places on the Margin, Routledge, London 1991.

    26 Zob. M. Foucault, Inne przestrzenie…, dz. cyt.; J. Delaney, Ritual space in the Canadian Museum of Civilization: consuming Canadian identity, [in:] Lifestyle Shopping, ed. by R. Shields, Routledge, London 1992, s. 136–48.

    27 H. Lefebvre, The Production of Space, Blackwell, Oxford 1991.

    28 I. Chambers, Leaky habits and broken grammar [in:] Travellers’ Tales: Narratives of Home and Displacement, ed. by G. Robertson, M. Mash, L. Tickner, J. Bird, T. Putnam, Routledge, London 1994, s. 245–249; B. Genocchio, Discourse, discontinuity, difference: the question of „Other” spaces, [in:]: Postmodern Cities and Spaces, ed. by S. Watson and K. Gibson, Blackwell, Oxford 1995, s. 35–46. Ewolucję pojęcia heteropii szczegółowo rekapituluje m.in. P. Johnson w: The Geographies of Heterotopia, „Geography Compass” 2013, no. 7, s. 790–803.

    29 K. Hetherington, The Badlands of Modernity…, dz. cyt., s. IX–X i s. 39–55.

    30 H. Heynen, Heterotopia unfolded? [in:] Heterotopia and the City ed. by M. Dehaene, L. de Cauter, Routledge, London, New York 2008, s. 317. Por. H. Sohn, Heterotopia: anamnesis of medical term, w: Ibid., s. 41–50.

    31 „Związki pamięciowe mają dla mnie duże znaczenie. Bo np. to, o czym piszę w Najtrudniejszym języku świata, przeżywałem w roku 1945, a książkę mogłem napisać dopiero 19 lat później, wydać ją w 1965. […] To już nie tylko sam pejzaż i lokalne środowisko inspirowały mnie do pisania tych opowiadań – musiałem wiedzieć o czymś więcej na podstawie lektur i związków pamięciowych z przeszłością, w tym przypadku z okresem wojny, grozą wojny” – H. Worcell, Biografia i jej ekspresja twórcza, w: tegoż, Pogranicza…, s. 564.

    32 Worcell niechętnie wracał do wspomnień z pobytu na robotach przymusowych. Bezpośrednio w swojej twórczości nawiązał do nich jedynie raz – w 1973 roku, w opowiadaniu Bagaż Pani Worcellowej. Relacja z wycieczki do Miśni (odbywanej w celu odwiedzin u dawnych znajomych oraz zrobienia zakupów) przeplata się w tym tekście z dość obszernymi wojennymi wspomnieniami (Zob. H. Worcell, Bagaż Pani Worcellowej, „Odra” 1973 nr 10, s. 65–78, przedruk w: H. Worcell, Nocą, kiedy przychodzi świnia. Reportaże, artykuły, wypowiedzi, Ossolineum, Wrocław 1976, s. 232–261). Ostatnie dni spędzone na robotach i powrót do Polski Worcell opisał także w krótkim tekście Wojna się skończy o północy! „Tygodnik Powszechny” 1945, nr 30 (14.10.1945).

    33 Zob. W. Nawrocki, Posłowie, w: H. Worcell, Najtrudniejszy język świata [wyd. 2], Wydawnictwo Śląsk, Katowice, 1973, s. 176. Kolejne cytaty z tej pozycji opisuję w tekście głównym [NJŚ, numer strony].

    34 Zob. S. Bereś, Posłowie, w: H. Worcell Najtrudniejszy język świata, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1988, s. 129. Szerzej o okolicznościach przeprowadzki Worcella na tzw. Ziemie Odzyskane zob. J. Pluta, Okruchy epopei…, dz. cyt., s. 76 i in.

    35 S. Bereś, Posłowie, w: H. Worcell Najtrudniejszy język świata…, dz. cyt.

    36 Zob. H. Worcell, Nocą, kiedy przychodzi…, dz. cyt.; tegoż, Pogranicza: opowieści autobiograficzne, z listów do Marii Kasprowiczowej, reportaże, artykuły, felietony, z Dziennika (1964-1977), wstęp i komentarz J. Pluta, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979.

    37 H. Worcell, Ludzie ze Skrzynki, w: tegoż, Nocą, kiedy przychodzi…, s. 32.

    38 Takie przemianowywanie jest na ogół „kwestią przemocy symbolicznej, w której walka toczy się o reprezentację i poprzez reprezentację. Z tej racji toponimia urasta do rzędu kluczowego, bo najbardziej widocznego instrumentu władzy” – E. Rybicka, Geopoetyka…, s. 321.

    39 J. Pluta, Okruchy epopei…, dz. cyt., s. 158.

    40 H. Worcell, Parafianie, Ossolineum, Wrocław 1972, s. 15.

    41 Tamże, s. 5.

    42 E. Rybicka, Geopoetyka…, dz. cyt., s. 188.

    43 Zob. M. Czermińska, Miejsca autobiograficzne…, dz. cyt., Badaczka definiując tę kategorię zwraca uwagę przede wszystkim na fakt, że „elementy konstytuujące miejsce autobiograficzne mogą być skupione w jednym utworze, zasadniczo poświęconym tematowi lokalizacji w przestrzeni, bywają też rozproszone po różnych tekstach, sukcesywnie uzupełniających lub przekształcających wizję miejsca. Mimo możliwej literackiej wielokształtności, odnosi się ono zawsze do toponimicznie określonego terytorium, znanego z biografii pisarza. Do tego terytorium czytelnik może mieć swój własny dostęp, niezależny od wizji stworzonej przez danego pisarza, ponieważ istnieje ono pozawerbalnie, jako obiekt geograficzny, wyposażony we właściwą sobie kulturową symbolikę” – Tamże, s. 183. Por. J. Pluta, Okruchy epopei…, dz. cyt., s. 120.

    44 Tamże.

    45 H. Worcell, Pisarz z Ziem Zachodnich, w: tegoż, Nocą, kiedy przychodzi…, dz. cyt., s. 163.

    46 Tamże, s. 163.

    47 Podjęcie tzw. tematu zachodniego uprawomocniało pozycję Worcella jako pisarza szanowanego; doceniony w obrębie tego dyskursu, miał szansę pozbyć się etykietki „naturszczyka”, która przylgnęła so niego od czasu jego debiutu. Pisanie po „linii politycznej” było więc dla niego opłacalne w kontekście środowiskowego potwierdzenia jego literackich zdolności; gwarantowało mu jednocześnie swego rodzaju lokalny prestiż. Jednak być może najbardziej dobitnym wyrazem jego oddania oficjalnej ideologii jest fakt, że po przeprowadzce do Wrocławia stale współpracował z Urzędem Bezpieczeństwa, infiltrując kolegów z tamtejszego oddziału Związku Literatów Polskich. Zob. K. Krajewska, Przypadek Henryka Worcella, „Pogranicza” 2007, nr 4, s. 50–59. Por. J. Pluta, Niefrasobliwość i ignorancja, naruszenie zasad etycznych i prawnych (czyli o łyżce dziegciu w beczce miodu). Odpowiedź, „Pogranicza” 2007, nr 6 s. 128–131.

    48 J. Pluta, Najpierw żyć, potem pisać? Glosa o Worcellowskich autobiografiach i dramatach „biografii wewnętrznej”, w: H. Worcell, Pogranicza…, dz. cyt., s. 5.

    49 H. Worcell, Pisarz, życie, dzieło, w: Pogranicza…, dz. cyt., s. 558. Artykuł ten stanowi odpowiedź na ankietę redakcyjną „Tygodnika kulturalnego”, w której postawiono pytanie „jakiego typu relacja istnieje między bohaterami Pańskich utworów literackich a własną Pańską biografią?” (Tamże, s. 561). Autentyści w rozumieniu Worcella to „pisarze, którzy ciążą w stronę pamiętnika i reportażu. Wtedy i ja się tam zmieszczę ze swymi Zaklętymi rewirami, Parafianami, Najtrudniejszym językiem świata” (Tamże, s. 558).

    50 Zob. H. Worcell, Zimowy Zasiew, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1953.

    51 H. Worcell, Po wielkim krzyku – milczenie, w: tegoż, Nocą, kiedy przychodzi…, dz. cyt., s. 175.

    52 H. Worcell, Z listów do Marii Kasprowiczowej (Skrzynka, 21 II 1946), w: tegoż, Pogranicza…, dz. cyt., t. 3, s. 278–279.

    53 Tamże, s. 305. (List z dn. 23 VI 1948).

    54 J. Pluta, Najpierw żyć…, dz. cyt., s. 8.

    55 W. Browarny, Śląsk Henryka Worcella, „Pamięć i Przyszłość” 2008, nr 1, s. 60.

    56 H. Worcell, Pisarz, życie…, dz. cyt., s. 559.

    57 T. Burek, Znaki zapytania i odpowiedzi, „Tygodnik kulturalny” 1965, nr 51, cyt., za: Opinie krytyków i recenzentów, w: H. Worcell, Opowiadania, Ossolineum, Wrocław 1979, s. 525.

    58 J. Łukasiewicz, Propozycje Worcella, „Współczesność” 1966, nr 6, cyt., za: Opinie krytyków…, dz. cyt., s. 525.

    59 W dalszych częściach niniejszego rozdziału skupię się na wymiarach przenikania się wspomnianych miejsc polskich i niemieckich, które dominują w krajobrazie kulturowym Worcellowskich Zdarzyc (i powojennej Ziemi Kłodzkiej). Na marginesie trzeba jednak wspomnieć, że w świecie przedstawionym omawianego tekstu obecne są również drobne ślady kultur czeskiej, śląskiej i łużyckiej, są w nim odczuwalne także wpływy reformacji i kontrreformacji, których reliktowa obecność budowała genius loci Ziemi Kłodzkiej z jednej strony jako krainy niesamowitej i tajemniczej, z drugiej – jako „zakątka Pana Boga” (Gotteswinkel). Za wskazanie takich poukrywanych w tekście przejawów kultur „mniejszych” dziękuję prof. Wojciechowi Browarnemu.

    60 W. Nawrocki, Zaklęte rewiry codzienności…, dz. cyt., s. 341.

    61 J. Przyboś, Opowiadania Worcella, „Życie Warszawy” 1966 nr 3, cyt., za: Opinie krytyków…, dz. cyt., s. 526.

    62 T. Burek, Znaki zapytania…, dz. cyt., s. 525.

    63 H. Doboszowa, [Najtrudniejszy język świata], „Nadodrze” 1965, nr 19, cyt., za: Opinie krytyków…, dz. cyt., s. 526.

    64 Tamże, s. 151.

    65 J. Łukasiewicz, Propozycje Worcella…, dz. cyt., s. 525.

    66 J. Assmann, Pamięć kulturowa…, dz. cyt., s. 94.

    67 Zob. K. Hetherington, The Badlands of Modernity…, dz. cyt., s. 20–38.

    68 M. Foucault, Inne przestrzenie…, dz. cyt., s. 124.

    69 Tamże.

    70 Zob. hasło Parafianin, w: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, https://sjp.pwn.pl/doroszewski/parafianin;5469732.html (data dostępu: 23.08.2017).

    71 Zajście to miało miejsce 8 lutego 1957 roku, kiedy to leśniczy Józef Maślanka ze Skrzynki rozpoznał siebie w niepochlebnym opisie jednego z bohaterów opowiadania Worcella pt. Rewolucja w Guranowie (1955). Pisarz w tym napadzie omal nie stracił oka, kilka tygodni spędził w klinice okulistycznej we Wrocławiu. Sprawa nabrała rozgłosu po apelu władz wrocławskiego Związku Literatów Polskich: „Dnia 7 lutego br. Józef Maślanka, leśniczy ze Skrzynki, członek partii, mszcząc się za prawdę słowa drukowanego – wybił oko znanemu pisarzowi Henrykowi Worcellowi, autorowi Zaklętych rewirów. Józef Maślanka dokonał tego zbrodniczego czynu, kiedy rozpoznał, że jest bohaterem jednego z demaskatorskich utworów Worcella pt. Rewolucja w Guranowie. Henryk Worcell był od lat nękany przez miejscowe władze terenowe, które cynicznie nie kryły tego, iż nienawidzą Worcella, bo jest on «pismakiem». Ten klimat stworzony wokół Worcella doprowadził do tego, że mógł zdarzyć się ów tragiczny i hańbiący wypadek […] zwracamy się z apelem do wszystkich ludzi z aparatu samorządowego i państwowego, aby pomogli w zlikwidowaniu ognisk barbarzyństwa i przyczynili się do zwrócenia szacunku ludziom sztuki i kultury, żyjącym w najtrudniejszych warunkach terenowych (Oświadczenie Zarządu Oddziału ZLP we Wrocławiu, „Nowe Sygnały”, 1957, nr 8. Cyt. za: J. Pluta, Pogranicza…, dz. cyt., s. 423–424.). Polemikę z tym apelem podjęli reporterzy Jerzy Bajdor i Wojciech Wystup (Śladami „sprawy Worcella”, „Nowe Sygnały” 1957, nr 9, s. 5), którzy w czasie wyprawy w teren zebrali wiele krytycznych opinii na temat pisarza i zaznaczali, że od społecznego demaskatorstwa do „małostkowej zgryźliwości” niedaleka droga. Za Worcellem opowiedział się z kolei Teofil Kowalczyk, który stwierdził, że atak na pisarza to „zdziczała reakcja na prawdę drukowanego słowa”. (Pisarz i grajdołek, „Nowe Sygnały” 1957, nr 11. Cyt. za: J. Pluta, Pogranicza…, dz. cyt., s. 424). Pobyt w klinice okulistycznej we Wrocławiu opisał Worcell we fragmencie wspomnień: Nic złego nie przeczuwałem, w: H. Worcell, Nocą, kiedy przychodzi…, dz. cyt., s. 143–155.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Topika terra nullius (ziemi niczyjej) należy bez wątpienia do najpopularniejszych strategii postaciowania pojałtańskich przestrzeni. Przykładowo, bohaterowie powieści Jana Brzozy Ziemia: „weszli w ciemne uliczki miasta, które leżało w gruzach i wyglądało jak wymarłe” (J. Brzoza, Ziemia, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1963, s. 135); grupa osadników z powieści Ziemia obiecana Dionizego Sidorskiego (1965) znalazła się w wiosce, w której „nigdzie nie było widać śladów człowieka. Na ulicach walały się stare garnki powyginane w przedziwne kształty, połamane meble, koła od wozów odarte z obręczy druty telefoniczne i kawałki kabli. […] Wieś była niezamieszkała” (D. Sidorski, Ziemia Obiecana, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1965, s. 139), a narrator powieści Babie lato Haliny Auderskiej (1974) swoją wędrówkę do nowego miejsca zamieszkania opisuje tak: „idziem dalej, idziem już trochę przepłoszone, a tu pustać coraz gorsza. Wszystkie wsie przy tej szosie potrzaskane (s. 256), przy szosie była tylko część wsi i domy wszystkie postrzelane, puste (s. 258). Przybywszy na miejsce mówi: My z początku po tej pustej wsi obijali sia, zaglądali tu i tam, skaciny szukali. Nic nie znaleźli, tylko jedna zdziczała kotka (s. 266), by kilkadziesiąt stron później podsumować sytuację następująco: Jeszcze nad Odrą opieki żadnej, wsie i domy wkoło puste, żywego nic, nawet z rozbitych uli pszczoły uciekli, że tylko oni – cholerujące, wściekłe – zaparli się nogami w ten szmat zaminowanej, krwią zgnojonej ziemi, w ten pusty, dziki zachód.” (s. 316). (H. Auderska, Ptasi gościniec/Babie lato, Książka i Wiedza, Warszawa, 1984.).

    2 Zob. A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 31.

    3 J. Assmann, Pamięć kulturowa…, dz. cyt., s. 93.

    4 O wątku niemieckim jako dominancie tomu zob. m.in.: H. Bereza, Na motywach niemieckich, „Nowe książki” 1965, nr 21, s. 968–969; C. Błońska, Najtrudniejszy na zawsze pamiętny, „Widnokrąg” 1967, nr 33, s. 3; E. Feliksiak, Pytania konieczne i trudne, „Współczesność” 1967, nr 8, s. 10; Z. Hierowski, Świadectwo czasu, „Odra” 1977, nr 12, s. 7; W. Nawrocki, Osadnicze książki Henryka Worcella, „Poglądy” 1969, nr 21, s. 20. Poza bieżącymi recenzjami prasowymi wątek ten szerzej wyeksponowali: W. Nawrocki, Zaklęte rewiry codzienności, w: tegoż, Trwanie i powrót…, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1969, s. 323–352; J. Pluta, Okruchy epopei. Proza Henryka Worcella, Ossolineum, Wrocław 1974. Ostatnio Najtrudniejszy język świata czytała w takiej perspektywie B. Halicka; „Najtrudniejszy język świata” – literackie wprowadzenie do tematu, w: tejże, Polski Dziki Zachód…, dz. cyt., s. 60–70.

    5 Zob. J. Pluta, Okruchy epopei…dz. cyt., s. 76.

    6 H. Gosk, Nie-mieszkańcy, nie-miejsca. Literackie ślady powojennego osadzania się „gdzieś” ludzi „skądś”, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 199. Badaczka, niestety, nie tłumaczy na czym zależność nie-miejsca i heterotopii miałaby polegać.

    7 Tamże, s. 194.

    8 Tamże, s. 195.

    9 Tamże.

    10 M. Mikołajczak, Nie-miejsce pod arkadyjskim szyldem, w: Geografia i metafora, red. E. Konończuk, E. Nofikow, E. Sidoruk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2014, s. 231.

    11 Tamże, s. 233.

    12 Tamże.

    13 K. Gieba, Transgraniczność i atopia w prozie Zygmunta Trziszki, w: Region a tożsamości transgraniczne. Literatura. Miejsca. Translokacje, red. D. Zawadzka, M. Mikołajczak, K. Sawicka-Mierzyńska, Universitas, Kraków 2016, s. 403.

    14 Tamże, s. 405.

    15 A. Dziadek, Atopia – stadność i jednostkowość, „Teksty Drugie” 2008, nr 1–2, s. 238.

    16 Tamże. Por.: Z. Dziuban, Atopia – poza miejscem i „nie-miejscem”, w: Czas przestrzeni, red. K. Wilkoszewska, Universitas, Kraków 2008, s. 306: „atopia jest miejscem pozbawionym jasno określonej, jednoznacznej interpretacji, którego sens nie może zostać z łatwością zinternalizowany dzięki odwołaniu się do zastanych, kulturowo lub indywidualnie określonych sposobów jego rozumienia. Atopia jest zatem przestrzenią radykalnie nieudomowioną, generującą doświadczenie dystansu, obcości, nieswojości”.

    17 Interpretację jego twórczości w kluczu nie-miejsca przeprowadza wspomniana wyżej Hanna Gosk. Klucz atopiczny wydaje się tu zasadny, jeśli brać pod uwagę drogę awansu społecznego Worcella, podobną zresztą do biografii Trziszki. Jej zarys wyłania się z druków rozproszonych Worcella zawartych w tomie: H. Worcell, Pogranicza: opowieści autobiograficzne, z listów do Marii Kasprowiczowej, reportaże, artykuły, felietony, z Dziennika (1964-1977), wstęp i komentarz J. Pluta, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979.

    18 A. Dziadek, Atopia – stadność i jednostkowość…, dz. cyt.

    19 M. Foucault, Inne przestrzenie…, dz. cyt., s. 120.

    20 Zob. Tamże, s. 121–124.

    21 Tamże, s. 124.

    22 K. Hetherington, The Badlands of Modernity. Heterotopia and social ordering, Routledge, London /New York 2003, s. 41.

    23 Zob. G. Rose, Feminism and Geography, Polity Press, Oxford 1993.

    24 Zob. E. Soja, Heterotopologies: a remembrance of Other spaces in Citadel-LA, „Strategies” 1990, No. 3, s. 6–39.

    25 Zob. R. Shields, Places on the Margin, Routledge, London 1991.

    26 Zob. M. Foucault, Inne przestrzenie…, dz. cyt.; J. Delaney, Ritual space in the Canadian Museum of Civilization: consuming Canadian identity, [in:] Lifestyle Shopping, ed. by R. Shields, Routledge, London 1992, s. 136–48.

    27 H. Lefebvre, The Production of Space, Blackwell, Oxford 1991.

    28 I. Chambers, Leaky habits and broken grammar [in:] Travellers’ Tales: Narratives of Home and Displacement, ed. by G. Robertson, M. Mash, L. Tickner, J. Bird, T. Putnam, Routledge, London 1994, s. 245–249; B. Genocchio, Discourse, discontinuity, difference: the question of „Other” spaces, [in:]: Postmodern Cities and Spaces, ed. by S. Watson and K. Gibson, Blackwell, Oxford 1995, s. 35–46. Ewolucję pojęcia heteropii szczegółowo rekapituluje m.in. P. Johnson w: The Geographies of Heterotopia, „Geography Compass” 2013, no. 7, s. 790–803.

    29 K. Hetherington, The Badlands of Modernity…, dz. cyt., s. IX–X i s. 39–55.

    30 H. Heynen, Heterotopia unfolded? [in:] Heterotopia and the City ed. by M. Dehaene, L. de Cauter, Routledge, London, New York 2008, s. 317. Por. H. Sohn, Heterotopia: anamnesis of medical term, w: Ibid., s. 41–50.

    31 „Związki pamięciowe mają dla mnie duże znaczenie. Bo np. to, o czym piszę w Najtrudniejszym języku świata, przeżywałem w roku 1945, a książkę mogłem napisać dopiero 19 lat później, wydać ją w 1965. […] To już nie tylko sam pejzaż i lokalne środowisko inspirowały mnie do pisania tych opowiadań – musiałem wiedzieć o czymś więcej na podstawie lektur i związków pamięciowych z przeszłością, w tym przypadku z okresem wojny, grozą wojny” – H. Worcell, Biografia i jej ekspresja twórcza, w: tegoż, Pogranicza…, s. 564.

    32 Worcell niechętnie wracał do wspomnień z pobytu na robotach przymusowych. Bezpośrednio w swojej twórczości nawiązał do nich jedynie raz – w 1973 roku, w opowiadaniu Bagaż Pani Worcellowej. Relacja z wycieczki do Miśni (odbywanej w celu odwiedzin u dawnych znajomych oraz zrobienia zakupów) przeplata się w tym tekście z dość obszernymi wojennymi wspomnieniami (Zob. H. Worcell, Bagaż Pani Worcellowej, „Odra” 1973 nr 10, s. 65–78, przedruk w: H. Worcell, Nocą, kiedy przychodzi świnia. Reportaże, artykuły, wypowiedzi, Ossolineum, Wrocław 1976, s. 232–261). Ostatnie dni spędzone na robotach i powrót do Polski Worcell opisał także w krótkim tekście Wojna się skończy o północy! „Tygodnik Powszechny” 1945, nr 30 (14.10.1945).

    33 Zob. W. Nawrocki, Posłowie, w: H. Worcell, Najtrudniejszy język świata [wyd. 2], Wydawnictwo Śląsk, Katowice, 1973, s. 176. Kolejne cytaty z tej pozycji opisuję w tekście głównym [NJŚ, numer strony].

    34 Zob. S. Bereś, Posłowie, w: H. Worcell Najtrudniejszy język świata, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1988, s. 129. Szerzej o okolicznościach przeprowadzki Worcella na tzw. Ziemie Odzyskane zob. J. Pluta, Okruchy epopei…, dz. cyt., s. 76 i in.

    35 S. Bereś, Posłowie, w: H. Worcell Najtrudniejszy język świata…, dz. cyt.

    36 Zob. H. Worcell, Nocą, kiedy przychodzi…, dz. cyt.; tegoż, Pogranicza: opowieści autobiograficzne, z listów do Marii Kasprowiczowej, reportaże, artykuły, felietony, z Dziennika (1964-1977), wstęp i komentarz J. Pluta, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979.

    37 H. Worcell, Ludzie ze Skrzynki, w: tegoż, Nocą, kiedy przychodzi…, s. 32.

    38 Takie przemianowywanie jest na ogół „kwestią przemocy symbolicznej, w której walka toczy się o reprezentację i poprzez reprezentację. Z tej racji toponimia urasta do rzędu kluczowego, bo najbardziej widocznego instrumentu władzy” – E. Rybicka, Geopoetyka…, s. 321.

    39 J. Pluta, Okruchy epopei…, dz. cyt., s. 158.

    40 H. Worcell, Parafianie, Ossolineum, Wrocław 1972, s. 15.

    41 Tamże, s. 5.

    42 E. Rybicka, Geopoetyka…, dz. cyt., s. 188.

    43 Zob. M. Czermińska, Miejsca autobiograficzne…, dz. cyt., Badaczka definiując tę kategorię zwraca uwagę przede wszystkim na fakt, że „elementy konstytuujące miejsce autobiograficzne mogą być skupione w jednym utworze, zasadniczo poświęconym tematowi lokalizacji w przestrzeni, bywają też rozproszone po różnych tekstach, sukcesywnie uzupełniających lub przekształcających wizję miejsca. Mimo możliwej literackiej wielokształtności, odnosi się ono zawsze do toponimicznie określonego terytorium, znanego z biografii pisarza. Do tego terytorium czytelnik może mieć swój własny dostęp, niezależny od wizji stworzonej przez danego pisarza, ponieważ istnieje ono pozawerbalnie, jako obiekt geograficzny, wyposażony we właściwą sobie kulturową symbolikę” – Tamże, s. 183. Por. J. Pluta, Okruchy epopei…, dz. cyt., s. 120.

    44 Tamże.

    45 H. Worcell, Pisarz z Ziem Zachodnich, w: tegoż, Nocą, kiedy przychodzi…, dz. cyt., s. 163.

    46 Tamże, s. 163.

    47 Podjęcie tzw. tematu zachodniego uprawomocniało pozycję Worcella jako pisarza szanowanego; doceniony w obrębie tego dyskursu, miał szansę pozbyć się etykietki „naturszczyka”, która przylgnęła so niego od czasu jego debiutu. Pisanie po „linii politycznej” było więc dla niego opłacalne w kontekście środowiskowego potwierdzenia jego literackich zdolności; gwarantowało mu jednocześnie swego rodzaju lokalny prestiż. Jednak być może najbardziej dobitnym wyrazem jego oddania oficjalnej ideologii jest fakt, że po przeprowadzce do Wrocławia stale współpracował z Urzędem Bezpieczeństwa, infiltrując kolegów z tamtejszego oddziału Związku Literatów Polskich. Zob. K. Krajewska, Przypadek Henryka Worcella, „Pogranicza” 2007, nr 4, s. 50–59. Por. J. Pluta, Niefrasobliwość i ignorancja, naruszenie zasad etycznych i prawnych (czyli o łyżce dziegciu w beczce miodu). Odpowiedź, „Pogranicza” 2007, nr 6 s. 128–131.

    48 J. Pluta, Najpierw żyć, potem pisać? Glosa o Worcellowskich autobiografiach i dramatach „biografii wewnętrznej”, w: H. Worcell, Pogranicza…, dz. cyt., s. 5.

    49 H. Worcell, Pisarz, życie, dzieło, w: Pogranicza…, dz. cyt., s. 558. Artykuł ten stanowi odpowiedź na ankietę redakcyjną „Tygodnika kulturalnego”, w której postawiono pytanie „jakiego typu relacja istnieje między bohaterami Pańskich utworów literackich a własną Pańską biografią?” (Tamże, s. 561). Autentyści w rozumieniu Worcella to „pisarze, którzy ciążą w stronę pamiętnika i reportażu. Wtedy i ja się tam zmieszczę ze swymi Zaklętymi rewirami, Parafianami, Najtrudniejszym językiem świata” (Tamże, s. 558).

    50 Zob. H. Worcell, Zimowy Zasiew, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1953.

    51 H. Worcell, Po wielkim krzyku – milczenie, w: tegoż, Nocą, kiedy przychodzi…, dz. cyt., s. 175.

    52 H. Worcell, Z listów do Marii Kasprowiczowej (Skrzynka, 21 II 1946), w: tegoż, Pogranicza…, dz. cyt., t. 3, s. 278–279.

    53 Tamże, s. 305. (List z dn. 23 VI 1948).

    54 J. Pluta, Najpierw żyć…, dz. cyt., s. 8.

    55 W. Browarny, Śląsk Henryka Worcella, „Pamięć i Przyszłość” 2008, nr 1, s. 60.

    56 H. Worcell, Pisarz, życie…, dz. cyt., s. 559.

    57 T. Burek, Znaki zapytania i odpowiedzi, „Tygodnik kulturalny” 1965, nr 51, cyt., za: Opinie krytyków i recenzentów, w: H. Worcell, Opowiadania, Ossolineum, Wrocław 1979, s. 525.

    58 J. Łukasiewicz, Propozycje Worcella, „Współczesność” 1966, nr 6, cyt., za: Opinie krytyków…, dz. cyt., s. 525.

    59 W dalszych częściach niniejszego rozdziału skupię się na wymiarach przenikania się wspomnianych miejsc polskich i niemieckich, które dominują w krajobrazie kulturowym Worcellowskich Zdarzyc (i powojennej Ziemi Kłodzkiej). Na marginesie trzeba jednak wspomnieć, że w świecie przedstawionym omawianego tekstu obecne są również drobne ślady kultur czeskiej, śląskiej i łużyckiej, są w nim odczuwalne także wpływy reformacji i kontrreformacji, których reliktowa obecność budowała genius loci Ziemi Kłodzkiej z jednej strony jako krainy niesamowitej i tajemniczej, z drugiej – jako „zakątka Pana Boga” (Gotteswinkel). Za wskazanie takich poukrywanych w tekście przejawów kultur „mniejszych” dziękuję prof. Wojciechowi Browarnemu.

    60 W. Nawrocki, Zaklęte rewiry codzienności…, dz. cyt., s. 341.

    61 J. Przyboś, Opowiadania Worcella, „Życie Warszawy” 1966 nr 3, cyt., za: Opinie krytyków…, dz. cyt., s. 526.

    62 T. Burek, Znaki zapytania…, dz. cyt., s. 525.

    63 H. Doboszowa, [Najtrudniejszy język świata], „Nadodrze” 1965, nr 19, cyt., za: Opinie krytyków…, dz. cyt., s. 526.

    64 Tamże, s. 151.

    65 J. Łukasiewicz, Propozycje Worcella…, dz. cyt., s. 525.

    66 J. Assmann, Pamięć kulturowa…, dz. cyt., s. 94.

    67 Zob. K. Hetherington, The Badlands of Modernity…, dz. cyt., s. 20–38.

    68 M. Foucault, Inne przestrzenie…, dz. cyt., s. 124.

    69 Tamże.

    70 Zob. hasło Parafianin, w: Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, https://sjp.pwn.pl/doroszewski/parafianin;5469732.html (data dostępu: 23.08.2017).

    71 Zajście to miało miejsce 8 lutego 1957 roku, kiedy to leśniczy Józef Maślanka ze Skrzynki rozpoznał siebie w niepochlebnym opisie jednego z bohaterów opowiadania Worcella pt. Rewolucja w Guranowie (1955). Pisarz w tym napadzie omal nie stracił oka, kilka tygodni spędził w klinice okulistycznej we Wrocławiu. Sprawa nabrała rozgłosu po apelu władz wrocławskiego Związku Literatów Polskich: „Dnia 7 lutego br. Józef Maślanka, leśniczy ze Skrzynki, członek partii, mszcząc się za prawdę słowa drukowanego – wybił oko znanemu pisarzowi Henrykowi Worcellowi, autorowi Zaklętych rewirów. Józef Maślanka dokonał tego zbrodniczego czynu, kiedy rozpoznał, że jest bohaterem jednego z demaskatorskich utworów Worcella pt. Rewolucja w Guranowie. Henryk Worcell był od lat nękany przez miejscowe władze terenowe, które cynicznie nie kryły tego, iż nienawidzą Worcella, bo jest on «pismakiem». Ten klimat stworzony wokół Worcella doprowadził do tego, że mógł zdarzyć się ów tragiczny i hańbiący wypadek […] zwracamy się z apelem do wszystkich ludzi z aparatu samorządowego i państwowego, aby pomogli w zlikwidowaniu ognisk barbarzyństwa i przyczynili się do zwrócenia szacunku ludziom sztuki i kultury, żyjącym w najtrudniejszych warunkach terenowych (Oświadczenie Zarządu Oddziału ZLP we Wrocławiu, „Nowe Sygnały”, 1957, nr 8. Cyt. za: J. Pluta, Pogranicza…, dz. cyt., s. 423–424.). Polemikę z tym apelem podjęli reporterzy Jerzy Bajdor i Wojciech Wystup (Śladami „sprawy Worcella”, „Nowe Sygnały” 1957, nr 9, s. 5), którzy w czasie wyprawy w teren zebrali wiele krytycznych opinii na temat pisarza i zaznaczali, że od społecznego demaskatorstwa do „małostkowej zgryźliwości” niedaleka droga. Za Worcellem opowiedział się z kolei Teofil Kowalczyk, który stwierdził, że atak na pisarza to „zdziczała reakcja na prawdę drukowanego słowa”. (Pisarz i grajdołek, „Nowe Sygnały” 1957, nr 11. Cyt. za: J. Pluta, Pogranicza…, dz. cyt., s. 424). Pobyt w klinice okulistycznej we Wrocławiu opisał Worcell we fragmencie wspomnień: Nic złego nie przeczuwałem, w: H. Worcell, Nocą, kiedy przychodzi…, dz. cyt., s. 143–155.

    Wielkie poruszenie

    X Facebook Email

    Wielkie poruszenie

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Wielkie poruszenie

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Siewior, K. (2018). 6 Z Heinzendorfu do Zdarzyc. Kontraprezentność i heterotopia początku w opowiadaniach Henryka Worcella. In Wielkie poruszenie (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4698
    Siewior, Kinga. « 6 Z Heinzendorfu do Zdarzyc. Kontraprezentność i heterotopia początku w opowiadaniach Henryka Worcella ». In Wielkie poruszenie. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4698.
    Siewior, Kinga. « 6 Z Heinzendorfu do Zdarzyc. Kontraprezentność i heterotopia początku w opowiadaniach Henryka Worcella ». Wielkie poruszenie, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4698.

    Référence numérique du livre

    Format

    Siewior, K. (2018). Wielkie poruszenie (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4493
    Siewior, Kinga. Wielkie poruszenie. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4493.
    Siewior, Kinga. Wielkie poruszenie. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4493.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement