• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15463 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15463 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Wielkie poruszenie
  • ›
  • CZĘŚĆ DRUGA
  • ›
  • 5 Margines i cudzysłów: narracje migrac...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Kowalska wychodzi z domu Margines: zajmowanie pozycji Ciekawostki antykwaryczne Świat na opak Mit i socrealizm Vox populi Cudze słowa Notes de bas de page

    Wielkie poruszenie

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    5 Margines i cudzysłów: narracje migracyjne Anny Kowalskiej

    p. 164-200

    Texte intégral Kowalska wychodzi z domu Margines: zajmowanie pozycji Ciekawostki antykwaryczne Świat na opak Mit i socrealizm Vox populi Cudze słowa Notes de bas de page

    Texte intégral

    1Zacznę od trzech cytatów wprowadzających w materię problemu, który będzie mnie w niniejszym rozdziale interesować:

    Nie bardzo jest, co prawda, o czym pisać. Mówi się o odbudowie, ale tu nic się nie dzieje w tym mieście, tylko ruiny walą się ludziom na głowę.
    Uliczka Klasztorna (1949)

    Wyostrzony koniec ołówka przesuwał się nad rzędami liter. Czasem przystawał. Tak staje maszyna tkacka, gdy przerwie się nić. Łatwiej nić związać niż poprawić zdanie, gdy nie zecer winien, lecz autor.
    Wielka Próba (1951)

    Semantyka
    Szłam przez most nad starą Odrą. Dwie kobiety przede mną. Starsza niosła siatkę z chlebem, młodsza popychała wózek ze śpiącym dzieckiem. Wiatr rozwiewał ich włosy i porywał ich słowa. Słyszałam niektóre, zgadywałam inne. Młodsza opowiadała o tym, jak ratowano jej dziecko w szpitalu.
    Starsza zatrzymała się i położyła rękę na ramieniu młodej matki.
    – Ja zawsze mówię, że nasza służba zdrowia to święci socjalizmu.
    – A nauczyciele?!
    – Ach, nauczyciele też. Oczywiście.
    Rozmyślałam patrząc na błękitną w owej chwili Odrę, jak to słowa zmieniają z czasem sens, a potem, czy ktoś kiedyś powiedział coś podobnego o nas, literatach.
    Notatki Wrocławskie (1954)1

    2Fragmenty te pochodzą z tekstów, które złożyły się na tom Opowieści wrocławskich Anny Kowalskiej (1955) i – najoględniej mówiąc – sygnalizują pewne trudności i wątpliwości związane z ich pisaniem.

    3Już w tym miejscu chciałabym rozwiać wątpliwości: Kowalska bynajmniej nie została obwołana świętą socjalizmu, mimo że podjęła się opisania tematów, które ten przewrotny tytuł mogły jej zapewnić. Wszystkie trzy zacytowane wyżej teksty wpisują się w nurt (preferowanych i pożądanych przez ówczesne władze) narracji poświęconych utrwalaniu pionierskich – w sensie, jaki przyjęło się przypisywać temu słowu tuż po wojnie – początków osadnictwa i tworzenia się polskiej społeczności na terytoriach anektowanych. A ponadto sama Wielka próba, z uwagi na fakt, że opowiada o podwrocławskim ośrodku wychowawczym zajmującym się (jakkolwiek niezgrabnie to dziś brzmi) przysposobieniem inwalidów wojennych do pracy w przemyśle – jest uznawana za tekst produkcyjny2. Dla ścisłości dodam, że Kowalska nie funkcjonuje właściwie w żadnym innym kanonie. Chociaż więc Uliczka Klasztorna jest pierwszą powojenną powieścią społeczną o Wrocławiu, to w coraz popularniejszych badaniach nad literaturą o pojałtańskich migracjach owo pierwszeństwo jest słabo odnotowywane3. Obecność pozostałych dwóch utworów w tego typu badaniach sprowadza się natomiast prawie wyłącznie do napomknień w przypisach.

    4Celem mojego szkicu będzie analiza wzmiankowanych przez samą autorkę trudności, które do pewnego stopnia przyczyniły się do niepamięci Opowieści wrocławskich. Przy czym od razu zaznaczę, że nie będę owych trudności utożsamiać z literacką porażką, lecz raczej z poszukiwaniem kodów narracyjnych, które miały od tej porażki teksty uchronić. Ponadto, będę traktować Opowieści wrocławskie – zgodnie z wolą samej ich autorki – jako całość. Jeśli każdy z składających się na ten tom tekstów rozpatrywany osobno wykazuje osobliwe niedociągnięcia, to czytane razem stają się niezwykłą – szczególnie gdy za punkt odniesienia brać opublikowane niemalże w tym samym czasie Fundamenty Pytlakowskiego i Trud ziemi nowej Paukszty – wieloperspektywiczną i hybrydyczną narracją początku, w której Kowalska poprzez świadome wybory sonduje możliwości języka opowieści dopuszczalnego w warunkach zaostrzonej, poszczecińskiej cenzury.

    Kowalska wychodzi z domu

    5O twórczości Kowalskiej, nie tylko tej wrocławskiej, napisano niewiele. Wertując literackie bibliografie, dotarłam jedynie do dwóch bardziej przekrojowych poświęconych jej tekstów. Pierwszy, pióra Henryka Berezy (1975) rozpoczyna znacząca diagnoza: „Annę Kowalską (1903–1969) ominął za życia taki sukces pisarski, dzięki któremu można korzystać – niekiedy bardzo długo – z przywileju podwyższonych ocen krytycznych i z różnorodnych profitów sławy”4. Krytyk zaznacza, że chociaż autorka „wzbogaciła prozę polską utworami o nieokazjonalnym znaczeniu”, to „była traktowana do końca jako pisarka na dorobku” i „należy mieć nadzieję, że obiegowe sądy o jej pisarstwie poddane zostaną wcześniej czy później istotnemu przewartościowaniu”5.

    6Drugi, opublikowany przeszło 25 lat później, artykuł Ewy Kraskowskiej, stanowi odosobniony gest takiego właśnie przewartościowywania. Badaczka tłumaczy w nim także okoliczności, które zadecydowały o nieobecności czy też – by być precyzyjniejszą – mglistej obecności Kowalskiej w polu literackim:

    całe jej życie upłynęło pod znakiem dwóch związków, w których przyszło jej zajmować pozycję podrzędną: najpierw w małżeństwie z dużo starszym od niej profesorem i mentorem, następnie zaś z Marią Dąbrowską – celebrowaną mistrzynią prozy polskiej i kobietą o ogromnym autorytecie publicznym. W obu związkach pozostawała też Kowalska w sytuacji materialnej zależności i fakt ten stanowił dla niej jeden z najpoważniejszych problemów życiowych6.

    7Owe biograficzne uwikłania bez wątpienia rzuciły głęboki cień na jej obraz jako niezależnej pisarki. W starszych podręcznikach historii literatury funkcjonuje ona w tandemie ze swym mężem Jerzym Kowalskim, jako współautorka opowiadań i powieści zaliczanych do szeroko rozumianego międzywojennego realizmu społecznego (Kowalscy współtworzyli między innymi lwowski oddział grupy „Przedmieście”)7. W nowszych ujęciach Kowalska jest przedstawiana przede wszystkim jako partnerka Marii Dąbrowskiej8, ewentualnie jako autorka Dzienników, a więc jedynego w miarę rezonującego we współczesnej świadomości czytelniczej tekstu, w którym na pierwszy plan wysuwa się właśnie postać Dąbrowskiej9. Ujmując rzecz krótko: Kowalska, jeśli w ogóle jest czytana, to w zdecydowanej większości przez pryzmat związków intymnych, w których pozostawała. Taka recepcja jest zresztą częściowo zasadna – te dwie relacje faktycznie wpływały na jej artystyczne wybory. Okres dolnośląski jest jednak czasem szczególnej autonomii pisarki.

    8(Po)wojenne migracje Kowalskich można podzielić na kilka etapów – w 1943 roku przenieśli się ze Lwowa do Warszawy, gdzie pozostali do zakończenia powstania warszawskiego. Po jego upadku trafili do małopolskiego Rytra, by w 1945 roku wyruszyć do Wrocławia i pokonać dość „typową” wówczas trasę przesiedleńczą przez takie punkty tranzytowe, jak Nowy Sącz, Rzeszów i Lublin. To właśnie we Wrocławiu zdecydowali się stworzyć sobie pierwszy po wojnie bardziej stabilny dom: Jerzy zajął się organizacją Katedry Filologii Klasycznej na powstającym tam uniwersytecie, Anna wkrótce po przyjeździe urodziła córkę Marię (1946)10. W 1948 roku Jerzy nagle zmarł. Przez cały ten okres Kowalska rozwijała również swoją znajomość z Dąbrowską, opuścić dla niej miasto zdecydowała się jednak dopiero w roku 1954. W świetle jej zasygnalizowanego wyżej uwikłania w tę relację można stwierdzić (rzecz jasna upraszczając, a więc pomijając niuanse obyczajowe), że Kowalską zatrzymały w tym mieście na owych sześć lat obowiązki zawodowe. Wspomniane okoliczności prywatne – choć nader istotne i emocjonalnie absorbujące – nie stanęły jej bowiem na przeszkodzie w tym, by cieszyła się opinią najważniejszej inicjatorki życia kulturalnego w dopiero co „odzyskanym” mieście i statusu pierwszej wrocławskiej pisarki.

    9Kowalska była pierwszą (i jedyną) przewodniczącą Koła Miłośników Literatury i Języka Polskiego (1946–1950), jednej z pierwszych we Wrocławiu instytucji kulturalnych. W jego ramach organizowała owiane lokalną legendą Czwartki Literackie – spotkania, na które zapraszano znanych pisarzy, poetów i plastyków, omawiano współczesną literaturę polską i obcą, dyskutowano zjawiska najnowszej sztuki; byłą również organizatorka Dni Kultury Polskiej na Ziemiach Zachodnich, pierwszej tego typu kulturalno-propagandowej imprezy we Wrocławiu (1946)11. Ponadto razem z Tadeuszem Mikulskim prowadziła „Zeszyty Wrocławskie” (1946–1952), pierwszy wydawany w mieście kwartalnik literacki, w którym – wbrew tytułowej toponimii, sygnalizującej profil regionalny – publikowano zróżnicowane tematycznie teksty najwybitniejszych wówczas polskich twórców i krytyków literackich. Wokół redakcji tego czasopisma (a de facto w mieszkaniu Kowalskiej) gromadzili się przygnani do Wrocławia powojenną zawieruchą pisarze i poloniści, tak (u) znani, jak i dopiero debiutujący, wśród których znajdowali się Stanisław Dygat, Czesław Hernas, Tymoteusz Karpowicz, Jan Kott, Zbigniew Kubikowski, Jacek Łukasiewicz, Tadeusz Mikołajek, Stanisław Rospond, Jacek Trznadel, Jerzy Ziomek i Wojciech Żukrowski12. Mówiąc krótko: integracja wrocławskiego środowiska inteligenckiego w pierwszym okresie po wojnie dokonywała się w ogromnej mierze za sprawą (autorskich) inicjatyw Kowalskiej właśnie, zaś sama pisarka, jak zauważa Kraskowska, we Wrocławiu „wyrobiła sobie pozycję, jakiej nie miała nigdy przedtem ani potem”13. „Anny nie można ruszać z Wrocławia. Jest tu czymś w rodzaju «królowej»”14 – pisała Maria Dąbrowska. Symbolicznym potwierdzeniem tej pozycji autorki było przyznanie jej już w 1947 roku, (oczywiście) w pierwszej edycji, Nagrody Literackiej Miasta Wrocławia.

    10Oprócz prekursorskiej działalności na polu organizowania polskiej kultury we Wrocławiu, na okres dolnośląski Kowalskiej przypada również jej samodzielny „debiut” literacki – w 1949 roku autorka wydaje pierwsze sygnowane wyłącznie jej nazwiskiem książki: Opowiadania greckie i wspomnianą na początku rozdziału Uliczkę Klasztorną. Opowiadania greckie były pokłosiem odbywanych wspólnie z mężem jeszcze przed wojną podróży po Grecji, stanowią więc kontynuację tematyki i poetyki znanej z ich wcześniejszej działalności pisarskiej15. Uliczka Klasztorna zapoczątkowuje natomiast nowy wątek w twórczości Kowalskiej, wyrosły na kanwie niedawnych doświadczeń „repatriacji” ze Lwowa i Warszawy, oraz życia w zrujnowanym Wrocławiu w pierwszych latach po wojnie. Tej kameralnej powieści obyczajowej o mieszkańcach karłowickiego przedmieścia, jak już pisałam, ponownie towarzyszy atrybut pierwszeństwa: uznawana jest ona za pierwszy w ogóle, a zarazem „ostatni w tym czasie, niesocrealistyczny”16 tekst prozatorski o tematyce wrocławskiej. Zawada w przekrojowym szkicu poświęconym historii literatury dolnośląskiej pisze wprost, że nie istnieje „żaden inny w miarę udany utwór, który pozwoliłby dzisiejszemu czytelnikowi zobaczyć, odczuć i zrozumieć Wrocław końca lat czterdziestych”17. Jednak Kowalska kontynuowała wątek osadniczy jeszcze w dwóch również przywoływanych tekstach: w Wielkiej Próbie – zdaniem Wojciecha Browarnego „mizernej powieści socrealistycznej”18, „schematycznej, pisanej jakby z zadanym sobie przymusem, nie wyróżniającej się niczym specjalnym wśród powstających wtedy jak grzyby po deszczu powieści «produkcyjnych»”19; oraz w Notatkach wrocławskich, powstałych w latach 1946–1954 krótkich formach opisowych, sytuujących się na granicy obrazka, szkicu i eseju, „sekwencjach zapisków o charakterze dziennikowym”20.

    11Kowalska opisuje te „zawodowe” kroki – częściowo powodowane zachłyśnięciem się niezwykłą, mobilizującą do zaangażowania atmosferą „odzyskanego” miasta, a częściowo wymuszone wdowieństwem – w Opowieściach wrocławskich następująco: „teraz dopiero, będąc już dobrze po połowie życia, zaczęłam samodzielnie pracować. Nowe, proste a surowe obowiązki przybliżały mnie do świata. Można by powiedzieć, że wyszłam z domu” [OW, 145].

    12Mając na uwadze biograficzne uwarunkowania owego „wyjścia z domu”, chciałabym w tym miejscu uwypuklić jego bardziej metaforyczne znaczenie, który ujawnia się w kolejnych dwóch zdaniach przywołanej wypowiedzi:

    [Można by powiedzieć, że wyszłam z domu]. Zdobyte wiadomości często nie wystarczały, nie stanowiły pomocy, literackie porównania nie rozpraszały niepokoju. Dawne umięjętności, jak pieniądze nagromadzone przez skąpca w czasach dewaluacji, przemieniły się w ciekawostkę antykwarską. [OW, 145]

    13W tym wyznaniu Kowalska, mam wrażenie, sugeruje, że „wyjście z domu” oznacza w jej przypadku wychodzenie poza pierwotną, oswojoną przestrzeń języka: nie tylko tą związaną z figurą męża, ale rozumianą szerzej, jako najbliższe jej (wyuczone, praktykowane, czytane) wzorce narracji. Dewaluację umiejętności, o której pisze, rozumiem z jednej strony jako efekt wojny i odbywającej się po jej zakończeniu „wędrówki ludów”, z drugiej zaś jako konsekwencje estetyczno-ideologicznych przewartościowań pierwszego powojennego pięciolecia. Uogólniając sens tej wypowiedzi, powiedziałabym zatem, że w momencie podejmowania swoich pierwszych „samodzielnych” kroków twórczych, Kowalska jako zdeklarowana realistka („nade wszystko bowiem, o czytelniku, interesuje mnie dochodzenie do prawdy przez opowieść”21) mierzy się z podwójnie utrudnionym zadaniem: z jednej strony jest zmuszona wypracować taki język, który uchwyciłby „istotę” doświadczenia, jakiego stała się uczestniczką, a z drugiej taki, który wpisywałaby się w obowiązujące rygory cenzuralno-artystyczne.

    Margines: zajmowanie pozycji

    14Kategorią pomocną w uchwyceniu specyfiki narracji Kowalskiej będzie dla mnie margines. W kontekście wyżej przywołanych ustaleń biograficznych winna jestem jednak poczynić dwa porządkujące uściślenia. Po pierwsze, marginesu nie będę tutaj postrzegać jako miejsca strukturalnych opresji, choć w diachronicznej perspektywie recepcji Kowalskiej takie rozumienie z pewnością wchodzi w grę. Po drugie, mam świadomość, że jeśli wziąć pod uwagę sytuację życiową pisarki w okresie powstawania Opowieści wrocławskich, pojęcie marginesu w pierwszej chwili może wydawać się bezużyteczne. Kowalska przez większość swojego życia, by powtórzyć, znajdowała się w relacjach podrzędności, ale we Wrocławiu stała się postacią uznaną i szanowaną w lokalnym życiu literackim, a wręcz to życie organizowała, znajdując się w samym centrum (oficjalnych) działań dyskursywnych.

    15Margines chcę więc tutaj potraktować jako kwestię wyboru, świadomego zajmowania pozycji narracyjnej. Jak pisze bell hooks, „być na marginesie to zarazem być częścią całości, ale również pozostawać poza centrum”22. Zajmowanie takiej pozycji łączy się jej zdaniem przede wszystkim ze specyficznym, podwójnym sposobem widzenia (i poznawania) świata:

    Patrzyliśmy zarazem z zewnątrz do środka i ze środka na zewnątrz. Skupialiśmy naszą uwagę na centrum, jak i na marginesie. Rozumieliśmy obie te przestrzenie. Ten sposób widzenia przypominał nam o istnieniu świata jako całości, organizmu złożonego zarazem z centrum i marginesu. Nasze przetrwanie zależało od nieustannego zachowywania świadomości tego podziału w przestrzeni publicznej i od nieustannego potwierdzania w sferze prywatnej, że jesteśmy niezbędną, żywą częścią tej całości23.

    16W ujęciu bell hooks margines to coś więcej niż miejsce wykluczenia, poniżenia, reprodukcji nierówności czy też jakichkolwiek innych podrzędności: to także miejsce otwarcia, w którym „jest się innym, gdzie widzi się rzeczy inaczej”24, a owa inność rodzi możliwość radykalnego oporu wobec struktur władzy różnorako definiowanych centrów. Umiejscawianie siebie na „głębokiej krawędzi”, z której można zobaczyć rzeczywistość z jej dwóch stron, pozwala przechwytywać dla własnych celów opresyjny język centrum, przy jednoczesnym zachowaniu własnego, intymnego idiolektu. Opierająca się na oscylacji między publicznym a prywatnym narracja marginesu jest więc według hooks sposobem kształtowania kreatywnej przestrzeni, w której artykułuje się głos i tożsamość podmiotów uwikłanych w relacje podporządkowania.

    17Owa twórcza oscylacja między centrum a marginesem jest bliska zaproponowanej przez Gillesa Deleuze’a i Félixa Guattariego w Kafka: Ku literaturze mniejszej25 koncepcji narracji mniejszej. W tekście tym filozofowie wyróżnili trzy główne cechy literatury mniejszej (minor literature): Po pierwsze, literatura mniejsza nie jest literaturą języka danej mniejszości, ale literaturą owej mniejszości tworzoną w języku głównym, „wielkim” (major). Literatura mniejsza deterytorializuje wielkie języki – neutralizuje przyjęte sensy, wyobcowuje je z obowiązujących reżimów znaczeniowych, rozmontowuje kolokwialne, utarte kody opowieści wprawiając je w bełkotliwy ruch języka, intensyfikuje jego użycia, rozwijając kreatywne linie ucieczki poza to, co „wielkie”.

    18Po drugie, w literaturze mniejszej wszystko jest polityczne – jeśli „wielka” literatura dysponuje osobną przestrzenią dyskursywną dla tego, co indywidualne (prywatne, intymne, rodzinne, małżeńskie), to literatura mniejsza funkcjonuje w przestrzeni tak ograniczonej, że los każdej jednostki stapia się w niej z tym, co polityczne: powiązane z ekonomią, biurokracją, prawem (vide casus rodziny u Kafki). To, co w wielkiej literaturze bywa ukryte, w literaturze mniejszej staje się wystawionym na widok publiczny zagadnieniem życia lub śmierci.

    19Po trzecie, w literaturze mniejszej wszystko posiada wartość zbiorową, jest przejawem aktywnej solidarności „garstki utalentowanych”, która pisze w imieniu (i dla) swojej wspólnoty26.

    20Wyliczone cechy literatury mniejszej nie charakteryzują żadnej konkretnej literatury, przeciwnie: stanowią warunki rewolucyjności każdej literatury pisanej w obrębie tego, co uznajemy za „wielkie” (ugruntowane, ustalone, obowiązujące). Literatura mniejsza nie wydarza się „gdzieś indziej” lub „poza” główną literaturą, lecz wewnątrz niej; korzysta z tego samego co ona repertuaru środków, tyle tylko, że w inny sposób. I to właśnie w sposobie funkcjonowania, a nie w rozmiarze, zdaniem Deleuze’a i Guattariego, kryje się różnica między mniejszością a większością. Większość definiują statyczne modele, do których należy się dostosować, mniejszość zaś nie ma modelu, jest procesem, odśrodkowym ruchem z wnętrza ku marginesom, który rekonfiguruje ramy tego, co może, i tego, co nie może zostać wypowiedziane. Tym samym, mimo że narracje mniejszości zwyczajowo dążą do tego, aby zyskać status narracji większości, to właśnie z podejmowaniem ruchu w odwrotnym kierunku łączy się krytyczna siła literatury.

    21bell hooks posługuje się kategorią marginesu, aby określić pozycję, z której tworzy swoją teorię, a Deleuze i Guattari proponują kategorię mniejszości jako, mówiąc najoględniej, narzędzie krytycznego przepisania wielkich narracji modernizmu. Oba te pojęcia implikują szeroki zakres problemów teoretycznych, znacznie wykraczający poza intencje, jakie przyświecają mi w niniejszym rozdziale. Zdecydowałam się jednak wprowadzić je do mojej lokalnej lektury tekstów Kowalskiej, gdyż pozwalają one oświetlić jej perspektywę narracyjną, przyjmowaną we wszystkich utworach składających się na Opowieści wrocławskie. Kluczem pozwalającym uczynić lekturę tomu spójną jest bowiem uchwycenie dynamiki postaciowania pojałtańskiej rzeczywistości, którą określa właśnie balansowanie między pozostającymi ze sobą w ścisłej relacji „wielkim” i „małym”, „centralnym” i „marginesowym”.

    22W takim ujęciu sprawa wydaje się prosta. Z jednej strony Kowalska w każdym z trzech utworów, o których mowa, uwzględnia wszystkie elementy, które składały się na osadnicze i socrealistyczne imaginaria (czyli wszystko to, co w narracji musiało się znaleźć, aby została ona dopuszczona do druku), z drugiej zaś strony, pisarka zachowuje wobec tych centralnych, ustalonych, narzuconych wzorców zdecydowany dystans. Jest on widoczny w na pozór układnej przedmowie do Opowieści wrocławskich:

    Inni opiszą Wrocław wielkich zagadnień, wielkich bohaterów. Jest to temat zbyt kuszący, by nie znalazł swojego autora. Nie mam „głowy epickiej”. Przedstawiłam Wrocław przedmieść i spraw najcodzienniejszych, taki bowiem Wrocław pokochałam. Wiele można zebranym tu utworom zarzucić, oprócz braku szczerości – tak mi się przynajmniej wydaje. [OW, 5]

    23Przedmieścia, drobiazgowo katalogowane sprawy najcodzienniejsze, przeciętni bohaterowie, szczegóły i małe zagadnienia, peryferia wielkiej historii, ergo wielkiej epiki, szczelina, która pozwala na szczerość – tak w skrócie można opisać przyjętą przez Kowalską perspektywę. Jej pisarskie zamiary są raczej skromne, ambicje – umiarkowane, autorka ma dość dużą świadomość własnych ograniczeń. Jednocześnie, posiłkując się przytoczoną wyżej prostoduszną deklaracją można przyjąć, że Opowieści wrocławskie będą eksponować właściwie wszystko to, od czego typowa proza pojałtańska – ze swoją orientacją na utrwalanie migracji jako momentu przełomowego w dziejach polskiego społeczeństwa, preferowaniem form sytuujących się na poziomie wysokiej mimesis i idącym za tym ideologicznym (prowadzącym do historycznych przekłamań) dydaktyzmem – zwyczajowo będzie się odcinać. W tym miejscu nasuwa się jednak wątpliwość: czy zainteresowanie kwestiami mniejszymi i marginesowymi w najbardziej podstawowym znaczeniu tych przymiotników (bo tak można interpretować przytoczoną deklarację pisarki), przekładające się na wybór niższych form narracyjnych, powoduje automatyczne uruchomienie transformującego dyskurs krytycznego potencjału?

    24Podejmując się w kolejnych częściach niniejszego szkicu próby odpowiedzi na tak postawione pytanie, przeczytam Opowieści wrocławskie w najprostszym, linearnym porządku, przy czym najwięcej miejsca poświęcę Uliczce Klasztornej, ponieważ to właśnie ta powieść przez pewien czas cieszyła się tytułem „lokalnej epopei”27, a ponadto na jej podstawie łatwiej doprecyzować, co faktycznie kryje się w lapidarnych konstatacjach zamykających się w sformułowaniach, iż materię twórczości Kowalskiej stanowi codzienność, lub na przykład w równie enigmatycznym stwierdzeniu Henryka Berezy, który pisze, że jej twórczość „ma – żeby tak to określić – charakter kolokwialny”28.

    Ciekawostki antykwaryczne

    25Uliczka klasztorna jest powieścią o tym, jak w ciągu kilku wiosennych i letnich miesięcy 1947 roku „mieszkańcy uliczki są sobie niechętni, jak powoli zaznajamiają się i stają się sobie pomocni” [OW, 71]. Początkowo nie łączy ich nic poza adresem, z czasem, za sprawą codziennych spotkań na gankach, zasłyszanych plotek, niezobowiązujących obserwacji rytmów swoich wyjść z domu, czy chociażby mylnie dostarczonej korespondencji, wiedzą już o sobie więcej; w końcu okazuje się, że niektórzy z nich mają wspólne zainteresowania, pasje, cele i światopoglądy. Owo – nie da się ukryć – trywialne wytwarzanie więzi odbywa się jakby mimochodem, gdyż wszechwiedząca narratorka prowadzi swoją opowieść z perspektywy kolejnych domostw, koncentrując się na odrębnych (mikro)historiach poszczególnych ich mieszkańców.

    26Problemem Ewy i Jana Górskich (ilustratorki i literata, bezdzietnego małżeństwa ze Lwowa) jest przedłużająca się wizyta kuzynki Lilki, wdowy po znanym pisarzu, kobiety apodyktycznej i marudnej, która przemeblowuje ich dom (i życie) „na mieszczańską modłę”. Jej obecność staje się bodźcem do odbudowania nadwątlonej rutyną relacji małżeńskiej oraz mobilizuje Ewę do podjęcia pracy poza „przejętym” domem. U Marii i Juliusza Bodzantów, profesorskiego małżeństwa, które dzieli duża różnica wieku, również trwa małżeński kryzys: Maria, nie licząc na powrót swego męża Juliusza z Anglii, nawiązała pod koniec wojny romans. Juliusz jednak niespodziewanie wrócił, zaangażował się w pracę na nowo powstającym uniwersytecie, kobietę zaś trapią wyrzuty sumienia i tęsknota za romantyczną miłością. Eugenia Opatowa (uchodźczyni z popowstaniowej Warszawy) sprowadza do Wrocławia syna Tadeusza (wywiezionego w czasie okupacji na przymusowe roboty do Niemiec), zaniedbując przy tym drugiego syna, Jurka (powstańca warszawskiego, grafika, terminującego jako malarz pokojowy). Tadeusz manipuluje matką, Jurek stara się ją przed tym ochronić; w domu Opatów rozgrywa się dramat (ślepej) matczynej miłości. Z kolei w skromnej przybudówce na tyłach willi Górskich mieszkają Antek i Felek, którzy także byli na robotach w Niemczech i tam się poznali. Pierwszy z nich to pogodny, wycofany chłopak, który pełni funkcję miejscowego ogrodnika, drugi szuka szansy na „lepsze życie” w „odzyskanym” mieście podejmując się co chwila nowych prac. Na uliczce bywają także administratorka Iza, była uczestniczka powstania warszawskiego, zesłana do Festung Breslau, społeczniczka zaangażowana w tworzenie lokalnej ochronki dla dzieci, oraz „stary” Górski, nazywany lokalnym pionierem, ponieważ „rewitalizuje” okoliczne nieużytki, przekształcając je w warzywniki. Losy wszystkich tych postaci toczą się własnym (nieśpiesznym) rytmem, prowadząc do „wspólnotowego finału”: przyjęcia ślubnego Izy i Jurka, na którym Ewa informuje sąsiadów o tym, że jest w ciąży.

    27Na plan obyczajowo-fabularny Uliczki Klasztornej Kowalska naciąga wyrazistą siatkę ideologiczną, posługując się prostym podziałem na bohatera dobrego i bohatera złego. Pozytywną postacią (wzorem) jest w powieści stary Górski, który swoją energią i chęcią do działania zaraża pozostałych mieszkańców uliczki. Bohaterem negatywnym jest zaś Tadeusz, postać wystylizowana na stereotypowego socrealistycznego bumelanta-kombinatora, który kradnie, kłamie i manipuluje: wykrada listy kochanka Marii Bodzantowej i szantażuje kobietę (spowodowany tym stres doprowadzi ją do śmierci w iście bowarycznym stylu); w kółko sprzedaje sąsiadkom to samo, skradzione kochance jeszcze przed przyjazdem do Wrocławia futro; próbuje też sprzedać na czarnym rynku odremontowaną willę Opatów. „Awanturnicze” perypetie Tadeusza dynamizują opowieść i w myśl zasady „wspólny wróg, wspólna sprawa” jednoczą sąsiadów. Powiedziałabym jednak, że jest to ideologia na miarę świata przedstawionego książki, która bazuje raczej na schemacie melodramatycznym i formule mieszczańskiej komedii pomyłek (futro to wszak rekwizyt mieszczański) niż charakterystycznych dla tego okresu wzorcach literackich uwzględniających walkę klasową czy etniczną.

    28Przywołuję wszystkie te wątki – na tyle skrótowo, na ile to możliwe – gdyż są one w Uliczce Klasztornej równie ważne, a losy każdego z bohaterów przedstawiane są z jednakową dozą narratorskiej uwagi i czułości (czasami przybierającej formę dobrotliwej uszczypliwości). Jednocześnie, ten błahy zakres tematyczny nie jest równoznaczny w tekście Kowalskiej z jego błahością lub monotonią. Przeciwnie: w pierwszym momencie ma się wrażenie, że każdy z wątków ma swój cel, a każdy opisywany szczegół jest na swoim miejscu i odgrywa określoną rolę. Główny przekaz, który Uliczka Klasztorna ze sobą niesie, ilustrują słowa Ewy: „człowiek potrzebuje wewnętrznej zgody na życie i dlatego prędzej czy później musi się przywiązać do miasta, gdzie żyje” [OW, 110]. To przywiązanie – jak powiada w innym miejscu Kowalska – nie rodzi się „z rymów wojewódzkich naklejanych na murach” [OW, 225] (Ewa: „Czy ty nie możesz zrozumieć, że ja przez te dwa lata fatalnie się tu czułam. Nie znosiłam artykułów w gazetach o polskich pamiątkach we Wrocławiu, wydawały mi się takie naciągane. Pewnie może i dlatego, że artykuły były pisane ot tak, na zamówienie” [OW, 70]). Pisarka w swojej powieści daje czytelnikowi do zrozumienia, że wrastanie w nowe otoczenie nie odbywa się na zasadzie bezwolnego przyswajania propagandowych haseł, lecz przez celebrowanie pracy i obowiązków, afirmację drobnych zjawisk urozmaicających rytm codzienności. Stąd też „sfera publiczna” pojawia się tu marginesowo: typowe dla pojałtańskiego imaginarium obrazy – ruiny, sceny odbudowy miasta, spółdzielnie, „piastowskie” dziedzictwo kulturowe, zakładanie polskich uczelni czy uruchamianie pierwszego teatru miejskiego – występują w Uliczce Klasztornej tylko wtedy, kiedy któryś z mieszkańców uliczki wybierze się do centrum miasta; bieżąca polityka jest w tekście obecna o tyle, o ile ktoś z bohaterów rozmawia o niej w domowym zaciszu lub w przestrzeni ogrodu. Sytuację tę dobrze puentuje wypowiedź Antka: „Pracuję cały boży dzień tu, na przedmieściu, i prawie zapominam, że mieszkam we Wrocławiu, chyba że panna Iza, to znaczy administratorka, jakiś papier przyniesie do podpisu. Wieczorem, gdy zasypiam, to często widzę grządkę z rosnącą sałatą” [OW, 77]).

    29Zaryzykowałabym stwierdzenie, że w Uliczce Klasztornej Kowalska prowadzi osadniczą narrację na opak – ukazuje świat migrantów z oddolnej perspektywy: ogrodowych rabatek, podmiejskich domków i toczącego się w nich życia. Gdyby próbować znaleźć ogólniejsze ramy tej strategii, pomocna mogłaby się w tym okazać omówiona w poprzednim rozdziale, przywołana przez Teresę Walas Nietzscheańska u swych podstaw typologia relacji między doświadczeniem historycznym a narracją. Oprócz zreferowanego tam trybu monumentalnego, badaczka wyróżnia tryb antykwaryczny, konkurencyjny względem tego pierwszego. Jeśli narracja monumentalna selekcjonuje z rzeczywistości to, co wielkie i majestatyczyne, to narracja antykwaryczna

    zbiera, wykorzystuje i przetwarza tę materię rzeczywistości oraz te rodzaje doświadczenia egzystencjalnego, które poprzedni model odsiewał: realia życia codziennego, powolny rytm długiego trwania, skalę mikro – subtelności psychologiczne, zjawiska jednostkowe pozbawione historycznej nośności, drobiny świata29.

    30Narrator opowieści Kowalskiej jest zorientowany na bezpośrednie doznawanie świata, odczuwanie jednostkowości losu i afirmację ludzkich związków z otoczeniem. Tego typu sprofilowanie narracji służy przywracaniu rzeczywistości „godności i wartości”, stanowi wyraz zadomowienia w niej, zgody na jej prawa, niezbawionej jednak dozy krytycyzmu wobec nich. Także ten tryb przekłada się ściśle na wybory gatunkowe autorki – w jego ramach mamy zazwyczaj do czynienia z realizmem, który jednak „niekoniecznie ma ambicje ukazywania typowych konfliktów czy stawiania diagnoz”30.

    31Kowalskiej zdecydowanie bliżej do drugiego z wymienionych modeli – idzie jej przede wszystkim o zwyczajność i o skalę mikro. W przedmowie do pierwszego wydania Uliczki klasztornej zaznacza:

    Przemiana zachodząca u Górskich, losy rodziny Opatów – to przemiany i losy, które można było śledzić u wielu mieszkańców wrocławskich. […] Bohaterowie tej powieści wiodą życie podobne do życia mieszkańców wielu innych miast Polski, ale „zwykłe życie” w odzyskanym a tak zniszczonym Wrocławiu nie jest małym osiągnięciem31.

    Świat na opak

    32Biorąc pod uwagę główną intencję Kowalskiej, czyli opis „zwykłości” życia, włączenie w narrację Uliczki klasztornej wszystkich wspomnianych wyżej wątków i zakresów tematycznych jawi się jako gest zasadny. W tym momencie muszę jednak sprawę skomplikować: każdy wątek i motyw jest w powieści na swoim miejscu, po to jednak, żeby wskazać, że tak właściwie nic na swoim miejscu w niej nie jest, że wrocławski świat to świat poprzestawiany „na opak”, zaś „zwykłe życie” jest pojęciem, które funkcjonuje w cudzysłowie właśnie, stanowi kategorię sztuczną, a wręcz konstrukcję ironiczną. Dostrzegam w omawianej powieści trzy główne wektory przesunięć, które decydują o tym wrażeniu, wektory przekładalne na następujące osie problemowe: prywatne–publiczne, margines–centrum, fortunność–niefortunność wypowiedzi.

    33Pierwsze przesunięcie jest dość oczywiste – Kowalska pokazuje w swoim tekście, że w powojennym, codziennym życiu wrocławian wszystko – jakkolwiek zakrawa to dziś na truizm – jest polityczne, a „życie prywatne przestało istnieć, historia wkraczała do najcichszych zakątków, zasiadała przy stole i przy wezgłowiu” [OW, 144]. Choć pisarka stroni od „wielkiej historii”, to nie jest w stanie całkowicie od niej uciec: przedakcję powieści, która stanowi warunek sine qua non zaistnienia świata przedstawionego, stanowią wszak wydarzenia ze wszech miar niecodzienne (i polityczne). Myślę tutaj o tym, że każdy z bohaterów znalazł się we Wrocławiu w efekcie określonych wydarzeń, tj. wojny, wysłania na roboty przymusowe, udziału w powstaniu warszawskim, przesiedleń; każdy z nich funkcjonuje w rodzinie w jakiś sposób wybrakowanej, nad którą ciążą różnorakie figury nieobecności. O tych sprawach właściwie się nie mówi, a jedynie napomyka, jednak owe napomknienia z wielką siłą rozrywają tkany z nitek codzienności obraz „zwyczajności”, niepokoją właściwie od samego początku powieści. Pierwszy akapit Uliczki Klasztornej brzmi tak:

    Zapalił papierosa i usiadł pod jabłonką. Noga mu znowu dokuczała mimo maści od doktorki. Zaciągnął się dymem i zobaczył rój muszek prześwietlonych strugą światła. Ile tego! Wiruje to jak szalone. Patrzył na ogród z zadowoleniem – dobrą robotę odwalił. Niepodobne to było do tego, co zastał: gruz wywieziony, zagonki skopane. Tak więc wyglądało miejsce, dokąd w końcu zawędrował. Wydało mu się dziwne, że tu właśnie przyszedł. Starał się przypomnieć sobie, co go pchnęło i co skusiło, gdy się zdecydował, ale dał spokój; było to za trudne. [OW, 9]

    34Co jest dziwnego w przyjściu do ogrodu, w którym, jak się okaże, Antek pracuje od kilku miesięcy każdego dnia? Dlaczego znowu boli go noga? Co jest za trudne? Mowa o ogrodzie czy o Wrocławiu, o roju muszek czy o mieszkańcach miasta? Takich miejsc niedookreślenia (dyskretnych elips i mikro-paraboli) znajdziemy w tekście o wiele więcej. Każdorazowo otwierają one zakotwiczoną w detalu narrację na inne, ogólniejsze znaczenia związane z osadniczym losem, często kryją w sobie sugestie jakichś trudnych decyzji i doskwierających urazów, których dokuczliwość wykracza poza czysto fizyczny ból; sygnalizują, że pod powierzchnią „zwykłości” kryją się sprawy niecodzienne (lecz mające na tę codzienność wpływ).

    35Ponadto, wspomniane poruszenia na linii prywatne–publiczne odbywają się, rzecz jasna, już w samym geście opisywania owej nadkruszonej „zwyczajności”, geście, przez który Kowalska wprowadza ją do publicznego obiegu. Pisarka dopomina się o codzienność, normalność, przeciętność, która w ówczesnej (pionierskiej) koniunkturze znajdowała się jakby na marginesie, na „przedmieściach” epickiego dyskursu. Jest to sytuacja niezwykła sama w sobie, jednak jeszcze bardziej wyjątkowe okazuje się krystalizujące się w działaniu na rzecz „zwykłości” przesunięcie klasowe (na linii centrum–margines). Najlepiej, jak sądzę, sens tego ruchu zobrazuje fakt ze sfery historyczno-literackiej: otóż perspektywa przedmieścia i gest włączania jej w obieg literacki nabiera dwuznacznego znaczenia, jeśli uwzględnić przedwojenną twórczość Kowalskiej, a przynajmniej jej instytucjonalne zaplecze, czyli grupę „Przedmieście” właśnie. Przypomnijmy, że jej przedstawiciele „żądali od pisarzy «skierowania uwagi i talentu na elementy życia proletariackiego» ze szczególnym uwzględnieniem «tragicznej postawy bezrobotnego proletariatu»”32. W praktyce twórczość członków „Przedmieścia” można określić jako prozę werystyczną z domieszką społecznikowskiego populizmu, która przybierała kształt – jak w manifeście grupy – „reportażowych migawek z życia proletariatu”33. Nazwa grupy odsyłała więc bezpośrednio do tematyki interesującej jej członków: marginesu społecznego w rozumieniu ludzi wykluczonych, społecznie niedomagających, nierzadko fizycznie i psychicznie upośledzonych. Choć Kowalska (ani Kowalscy) za czołową przedstawicielkę grupy nie uchodziła, to taki rodzaj wrażliwości i związane z nim zakresy tematyczne były jej bliskie w przedwojennej twórczości34. W powojennej twórczości owa wrażliwość na wykluczenie pozostaje, zmienia się jej charakter.

    36W Uliczce klasztornej autorka zabiera głos w imieniu osób, które przed wojną znajdowały się na pozycjach w zdecydowanej większości jeśli nie uprzywilejowanych, to na pewno nie marginalnych – pisarzy, akademików, nauczycielek, artystów, zamożnych mieszczan, studentów – jedynymi postaciami wyróżniającymi się na tym tle są Antek i Felek. Aby ująć sprawę dokładniej: na początku powieści wciąż się właściwie na takich pozycjach znajdują, o czym świadczy topografia karłowickiego przedmieścia, przedstawiana przez Eugenię Opatową w sposób następujący: „naprzeciw, pod pierwszym, jakiś dziennikarz z żoną mieszka. Wielkie miny, ale cienko przędą. Trzymają kuternogę ogrodnika. […] Pod szóstym mieszkają Bodzantowie. On jest profesorem, niedawno z Anglii wrócił. Ona uczy w gimnazjum. […] A po tamtej stronie to bidota: kolejarze, woźni, akuszerka” [OW, 33].

    37Trudno nie odnieść wrażenia, że w powieści zostaje pokazany świat, który pisarka doskonale znała jeszcze sprzed wojny, a który – przynajmniej na samym początku – niektórzy próbowali odtworzyć w społeczno-przestrzennej strukturze Wrocławia.

    38Jednak to „zwykłe” (mieszczańskie) przedwojenne życie sprzed okazuje się niemożliwe do odbudowania w czasach powojennych w niezmienionym kształcie, „mapa” świata Opatowej wraz z rozwojem fabuły traci rację bytu, w przedstawianym przez nią świecie krystalizuje się inna linia podziałów:

    Ewa poczuła się jak podróżny w obcym mieście, nie mający co robić ze sobą i czasem. Kolorowe ogłoszenia na słupach wzywały i kazały się stawiać w oznaczonych terminach i miejscach, inne zapraszały swoich członków. Jej nikt nie wzywał, nikt nie zapraszał. Nie należała do żadnego towarzystwa, do żadnej organizacji. Zawsze była dumna z tego, że tak całkowicie rozporządza sobą, teraz przelękła się, że to właściwie jej nikt nie potrzebował. [OW, 81]

    39Kowalska rejestruje w swojej powieści proces zmiany społecznej i ideowej lat powojennych. To temat oczywisty, typowy dla tego momentu historycznego. Przedstawia go jednak z punktu widzenia g r upy, która w „centralnym” dyskursie migracyjnym nie była stawiana na piedestale. „Ziemie Odzyskane” to w pierwszym dziesięcioleciu po 1945 roku sceneria opowieści o awansie społecznym35, w której logice rozbudowane obrazy doświadczenia przesiedleń klas „wyższych” po prostu się nie mieściły. Uliczka klasztorna to zaś historia przesiedlonego mieszczaństwa, początkowej dewaluacji światopoglądu, na którym się opierało, oraz o wyalienowaniu jednostek, które w tymże światopoglądzie się ukształtowały. Kowalska nie przydaje malowanej przez siebie społecznej panoramie nostalgii; nie ma w Uliczce klasztornej tragizmu ani resentymentu, u podstaw zawartej w książce diagnozy stoi zgoda i akceptacja nieuchronności przemian36. Dzięki temu końcowe przesłanie powieści zachowuje poprawny ideologicznie wydźwięk: Antek – jedyny mieszkaniec uliczki o proletariackich korzeniach (Felek umiera) z „kuternogi ogrodnika” staje się równoprawnym członkiem „karłowickiej rodziny”, dla Lilki, Eugenii i Marii jako najbardziej typowych figur „starego porządku” nie starczy na uliczce miejsca. Pozostali bohaterowie odnajdują się w nowej rzeczywistości, znajdują sobie pozycje, w których okazują się „potrzebni”, a jednocześnie, mimowolnie i wbrew niesprzyjającym warunkom, odbudowują mieszczański porządek Wrocławia37. Do tej puenty pisarka dochodzi przyjmując perspektywę marginesową w dyskursie osadnicznym, a jednocześnie całkowicie odwracając proporcje klasowe występujące w innych tekstach tego okresu.

    40Trzecia kwestia, na którą warto zwrócić uwagę przy okazji omawiania Uliczki Klasztornej, to środki, jakimi autorka próbuje oddać głos tego opisywanego przez siebie niezwykłego marginesu. Kowalska doskonale zdaje sobie sprawę, że mogłaby napisać swoją powieść zupełnie inaczej. Sugeruje to wprost w samym tekście, czyniąc z Jana Górskiego literata piszącego alternatywną wersję Uliczki:

    – Wiesz, Ewa […] mam już trzy rozdziały powieści, nazwę ją Uliczką Klasztorną.
    – To żaden tytuł – zmartwiła się – I taki już oklepany: Ulica Kota-rybołówcy, Ulica Magnoliowa, Ulica Ogrodowa. I co możesz napisać o ludziach tej uliczki, kiedy my właściwie nikogo nie znamy.
    – Toteż nie będę pisał o sąsiadach – niecierpliwił się – jedynie oddam ogólny nastrój uliczki. Przedstawię, jak mieszkańcy uliczki są sobie niechętni, jak powoli zaznajamiają się i stają się sobie pomocni.
    – Człowieku, toż to piekielnie nudne, po prostu powiastka dla grzecznych dzieci. W książce musi być bohater, ciekawy bohater. [OW, 71]

    41W książce Górskiego jest nim Kalita, typ „judymowskiego” społecznika, który przygarnia do siebie porzucone, schorowane dziecko:

    – To dziecko umarło?
    – Nie, wcale nie umarło. Stary krył się z nim i wszyscy myśleli, że to jakiś skarb ukryty. Jednego dnia, kiedy wyszedł do miasta, chłopcy włamali się do domu w poszukiwaniu skarbu i znaleźli dziecko. Mieszkańcy uliczki zaczęli się interesować starym i znajdą, zaczęli im pomagać i tak z poprzedniej wrogości i niechęci uliczki Klasztornej wyrosła…
    – …spółdzielnia…
    – Jesteś trywialna. [OW, 73]

    42Górski nie strywializuje swojej opowieści ramą produkcyjną, aczkolwiek ulegnie pokusie innego rodzaju tendencyjności – tchnącej anachronizmem. Dwa przytoczone wyżej fragmenty rozdziela jego rękopis – pełna fabularnych nieścisłości, utrzymana w sentymentalno-grafomańskim stylu próbka tego, jak pisać nie należy. Kowalska nie pozostawia na swoim porte-parole suchej nitki, wplatając w wypowiedź innego z bohaterów opinię, że jest to powieść, która przypominała „…Korzeniowskiego. Oczywiście nie Conrada miał na myśli. To już przesada. Kozłowski uważa, że pomysł przygarnięcia podrzutka jest staroświecki. Od tego dziś są żłóbki, pisze” [OW, 86].

    43Pobrzmiewająca w tym fragmencie (auto)ironia dowodzi metatekstowej świadomości Kowalskiej, a zarazem sugestywnie określa jej dystans do tendencyjnego modelu narracji – i tego spod znaku dziewiętnastowiecznego (proto)realizmu, i tego socrealistycznego. Pisarka nie pozostawia wątpliwości, że nie tak chce pisać „swoje” przedmieście, że aby oddać istotę interesującego ją problemu, nie może zamienić świata przedstawionego w „spółdzielnię”, konstruuje go zatem w kontrze do tych modeli, a receptę na to również szyfruje w samym tekście.

    44Kilka akapitów dalej Janek powie o portretach Jurka, kolejnej wpisanej w Uliczkę klasztorną konkurencyjnej i alternatywnej, bo wizualnej wersji tej opowieści, że „jeszcze budynki, most, to i owszem, ale ludzie z uliczki Klasztornej to z wyjątkiem dentysty są jacyś karmelkowaci, romantyczni […] czy on gazet nie czyta?” [OW, 87]. Kowalska utożsamia się w swoich narracyjnych wyborach właśnie z Jurkiem: będzie szukać „nie-gazetowego” języka opowieści – innego niż język rymowanych komunikatów z afiszów i pełnych uproszczeń, pisanych „na zamówienie” artykułów. Znajdzie go w narracji, z której jej bohaterki i bohaterowie niejako „wyrastają”: w międzywojennej powieści obyczajowej38, w chwytach charakterystycznych dla mieszczańskiej komedii, w schematach często spotykanych w bowarystycznych romansach. Takie „zapożyczenia” można w pewnym sensie traktować jako próbę symbolicznego przejęcia języka najbliższego przedstawianym bohaterom.

    45Jest jednak w tym geście sporo ironii. Jego nieuchronną pochodną staje się skłonność do nadużywania powszechnie stosowanych klisz. W Uliczce klasztornej mamy bardzo często do czynienia nie tyle ze zwyczajnymi wydarzeniami i bohaterami, ile z filtrowanymi przez schematy (popularnej, tendencyjnej) powieści obyczajowej „karmelkowatymi” reprezentacjami zwyczajnych wydarzeń i bohaterów. Sądzę, że to właśnie ten ruch jest czynnikiem decydującym o cudzysłowie, którym Kowalska opatruje „zwykłe życie”. Inaczej mówiąc, „słodyczy” jest w tym tekście o wiele więcej niż paradygmat „zwykłego życia” jest w stanie pomieścić. A przez to realizm obrazu zaczyna rozmazywać się, by tak powiedzieć, w zbyt pastelowych tonacji.

    Mit i socrealizm

    46W Wielkiej próbie autorka podejmuje się zdecydowanie innych, nowych dla siebie dykcji, a zarazem redukuje dystans do opisywanych zdarzeń, rezygnując z narracji auktorialnej na rzecz pierwszoosobowej. Utwór ten opowiada o tym, jak pisarka odnajduje się w nowej rzeczywistości, pokazuje, na czym w praktyce polega zmiana, jaką przechodzili bohaterowie Uliczki Klasztornej: „zaczęłam wyjeżdżać z odczytami do fabryk, kopalń, ośrodków rolnych. Mówiłam o książkach, zaznajamiałam się z życiem. Z turysty przyglądającego się ludziom stawałam się człowiekiem żyjącym wśród ludzi” [OW, 145]. Znaczna część tego utworu jest relacją z jednego z takich wyjazdów – do zakładu wychowawczego dla inwalidów w dolnośląskich Wójtowicach. Jak już wspomniałam, z racji wyboru tematu tekst ten jest klasyfikowany jako powieść tendencyjna. Ta socrealistyczna etykieta wymaga jednak gruntowniejszego przedyskutowania39, w tym miejscu zasygnalizuję tylko kilka kwestii, które taką dyskusję mogłyby zapoczątkować. Rozpocznę od spraw najmocniej się narzucających: po pierwsze, w przypadku Wielkiej Próby trudno w ogóle mówić o powieści, gdyż są to trzy opowieści z odrębnymi dominantami, jedynie luźno ze sobą powiązane drugoplanową postacią Michała Ragonia, wychowanka wójtowickiego ośrodka40. Po drugie, szeroko rozumiana tematyka (socjalistycznej) pracy pojawia się jedynie w dwóch z czterech części tego tekstu.

    47Pierwszą część Wielkiej próby stanowi autobiograficzna relacja z przeprawy Kowalskich z Podkarpacia do Warszawy, jaką podjęli w lutym 1945 roku. Z socrealizmem właściwie nie ma ten fragment nic wspólnego – należałoby go czytać raczej jako rodzaj preludium do uruchomienia nie tyle fabuły produkcyjnej omawianej części książki, co wszystkich zgromadzonych w niej wrocławskich opowieści. Kowalska wskazuje tu, że faktyczne „zawiązanie akcji” odbywa się w innym miejscu niż karłowickie ogrody, podmiejski ośrodek dla inwalidów, Wrocław, i w ogóle całe terytoria pojałtańskie. Opisuje kolejne punkty przesiadkowe i drobiazgowo kataloguje charakterystyczne dla imaginarium wielkiej wędrówki motywy: zatłoczone dworce, wozy drabiniaste, pociągi, pochody tułaczy-pielgrzymów, zerwane trakty, zbombardowane mosty, przeprawy przez rwące rzeki, pola minowe, wszechobecny ścisk w wagonach, wielogodzinne postoje. Z sejsmograficzną czujnością rejestruje wstrząs, z którego wyłania się powojenna rzeczywistość.

    48To wprawienie w ruch machiny historii dokonuje się gdzieś między Starym a Nowym Sączem. Podczas gdy pierwsze z miast jest zastygłe i jakby martwe: „Tylko z rzadka ktoś przemykał się pod domami. Nowe życie jeszcze się tu nie dźwignęło. Gdzieś daleko stąd już wydawano dekrety, już wiedziano, planowano, tu niewielu się domyślało, jak to nowe życie ma wyglądać naprawdę” [OW, 126–127] – w drugim okazuje się, że ów spokój to jedynie pozory, a w bramach mijanych domostw kotłują się wszelkiej maści podróżni. Im bliżej dworca, tym przejawy owego „nowego życia” stają się intensywniejsze. Wciąż jeszcze nie wiadomo nic pewnego, ale pytające o odjazd pociągu młode dziewczyny w pasiakach niczym mityczne posłanniczki ogłaszają znienacka triumf życia nad śmiercią („Skąd się tu wzięły? – myślał każdy. – Co znaczy to jakieś rozpromienienie, jakby niosły dobrą nowinę?” [OW, 132]). Od tej chwili magmatycznego ruchu w kierunku życia nie da się już zatrzymać, a kilka kolejnych stron tekstu stanowi próbę uchwycenia jego obrazów: na drogach („Mijały nas tłumy ludzi, rozgorączkowanych, głośno mówiących, i milczące, jakby w cień obleczone postacie” [OW, 134]), w pociągach i na bocznicach („Szumiał tłum, falujący niespokojny. Pisk, jazgot, płacz, krzyki. W kałużach leżały toboły, na których drzemali ludzie oczekujący na jakieś transporty, co nie nadchodziły. – Piekło” [OW, 136]) i w łodziach („z obu stron […] czarno było od ludzi. Słońce wyjrzało na chwilę zza postrzępionych chmur i złowrogie światło zalało żółtością siarki posępną okolicę […] mrowie ludzkie pędziło jak ten lód na rzece, niepowstrzymane, szalone, pchnięte siłami nowego życia, jakie wiosna rozpętuje we wszelkim ziemskim istnieniu” [OW, 137]).

    49Wplatam w mój wywód cytaty, gdyż obrazują one wyjątkowy idiolekt, jakim posługuje się Kowalska – mianowicie mitologiczny. Postacie obleczone w cienie odsyłają do obrazu Pól Elizejskich i wyobrażeń dantejskich, tłum w pociągu – do apokaliptycznych scen sądu ostatecznego, mrowie ludzi nad rzeką – do charonicznych opowieści o przewożeniu dusz na drugi brzeg Styksu i pogańskiego mitu agrarnego. Jak pisze Kraskowska, jest to jedyny w Opowieściach wrocławskich moment, w którym pisarka

    wprowadza do narracji nie tylko inny, zewnętrzny i bardziej bezosobowy punkt widzenia, lecz także – zaskakującą w kontekście relacjonowanych zdarzeń – estetyzację, sakralizację i mityzację przedstawianej rzeczywistości […] w momencie, gdy doświadczenie zbiorowe rozrasta się do niewyobrażalnie wielkiej skali, język poszczególności przestaje wystarczać i musi pisarka odwołać się do wielkich kodów ludzkości, do mityzacji rzeczywistości, do wysokiego stylu wzniosłości i perspektywy epickiej. To wszakże sytuacja wyjątkowa41.

    50W eliptycznym zakończeniu tej relacji znajdujemy się już we Wrocławiu, gdzie narracja wraca na charakterystyczne dla Kowalskiej tory codzienności: narratorka krótko wprowadza czytelnika w okoliczności, jakie skłoniły ją do wyjazdu do Wójtowic. Druga i czwarta część książki to reportaż z jej pobytu w zakładzie wychowawczym dla inwalidów: przedstawia kolejnych jego mieszkańców (uczniów i kadrę administracyjno-nauczycielską), opisuje zasady i codzienny rytm funkcjonowania ośrodka. Trafia do niego w czasie dla tego miejsca szczególnym, kiedy to: „ministerstwo domaga się, abyśmy trzydziestu wychowanków wytypowali do fabryki śrub, a dwudziestu kreślarzy do biura planowania. Zaraz od pierwszego” [OW, 175]. Fabuła rozwija się wokół realizacji tego przodowniczego planu przysposobienia wychowanków do pracy w wymienionych zakładach. Terapia przez pracę, która staje się możliwa dzięki (fundowanym, rzecz jasna, przez państwo) protezom, kończy się przewidywalnym sukcesem: wychowankowie odzyskują poczucie własnej wartości i sensu życia, a w dniu rozdania świadectw ukończenia kursów stają się na powrót pełnoprawnymi członkami (socjalistycznego) społeczeństwa. Mamy tutaj zatem do czynienia z tematem jak najbardziej produkcyjnym, który pozwala wpisywać Wielką próbę w ramy poetyki socrealistycznej. Konwencję tę Kowalska ujmuje jednak, na poziomie poszczególnych rozwiązań fabularnych i językowych, po raz kolejny jak gdyby w cudzysłów, za którego sprawą socrealistyczność nawet tych dwóch rozdziałów staje się wątpliwa.

    51Problematyczny jest przede wszystkim wątek sabotażu, wokół którego zostaje osnuty konflikt racji moralnych. Kowalska wie, że jest to element obowiązkowy w tego typu narracjach, więc przykładnie włącza go do swojego tekstu, zarazem jednak przykrawa go nie tyle do obowiązującej normy, ile raczej do rozmiarów własnej wyobraźni satyrycznej. Podczas pobytu bohaterki w ośrodku wychodzi bowiem na jaw, że w miejscowej bibliotece są nielegalnie dystrybuowane powieści kryminalne oraz… Trędowata Heleny Mniszkówny: owinięte w ten sam szary papier, co zgromadzona na półkach „nowa klasyka”, ale pozbawione prawdziwych sygnatur. Okazuje się, że te wyraźnie już podniszczone „czytadła” cieszyły się ogromną popularnością, a drobne „opłaty manipulacyjne” za ich wypożyczenie przeznaczane były na zakup nowych pozycji (przekornie można by było powiedzieć, że w bibliotece powstała spółdzielnia idealna). Pomysłodawcą procederu okazał się „kapitalista” Kaleta („Ojciec Kalety miał restaurację nad Odrą. Został skazany za handel kradzionymi autami […] Kaleta był szoferem. Gdyby nie wypadek, w którym stracił rękę, pewnie także by siedział, bo go za dobrze znają na placu Nankiera” [OW, 208]), choć próbował zrzucić winę na innego wychowanka zakładu, Mazura („miał czternaście lat, jak mu gestapo wymordowało rodzinę w Zamojskiem. Uciekł z płonącego domu. Wałęsał się, kradł, poszedł do lasu, bił się, nogę stracił, a co gorsza, stał się moralnym inwalidą. Słyszałem tu, że szkoda zachodu dla Mazura. A ja mówię: nie tylko nie szkoda, ale to nasz obowiązek nad nim popracować” [OW, 208]). Chociaż schemat i sposób charakteryzowania uczestników obecnego w książce konfliktu spełnia wymogi narracji socrealistycznej, to zaryzykowałabym stwierdzenie, że jego przedmiot jest pozbawiony należnej walce klasowej powagi.

    52Cudzysłów w Wielkiej Próbie pojawia się jednak bezpośrednio, w najbardziej podstawowym, ortograficznym sensie. Kowalska posługuje się tym znakiem interpunkcyjnym w momencie, gdy włącza w swój tekst nowomowę. By być ścisłą, czyni to tylko raz – tuż po przyjeździe, dla zapoznania się ze specyfiką podejmowanych w placówce działań, jej bohaterka czyta „Przegląd Inwalidów”:

    „Najistotniejszy sens pomocy państwa dla inwalidów sprowadza się do zagadnienia produktywizacji. Produktywizacja jest wyrazem rewolucji na odcinku inwalidzkim i oznacza całkowitą rewizję stosunku do ludzi poszkodowanych na zdrowiu […] To nie fikcja pomocy, jaką darzyło inwalidów państwo kapitalistyczne. Polska Ludowa przeznacza na realną, istotną pomoc dla inwalidów olbrzymie środki”. [OW, 149]

    53W pozostałych partiach tekstu silnie nacechowany ideologicznie język, jeśli się pojawia – to jest wyodrębniany za pomocą równie prostego narzędzia: myślnika, wprowadzającego mowę niezależną (cytowana wyżej charakterystyka wychowanków zakładu jest wypowiedzią nauczyciela)42. Samą zaś narratorkę cechuje specyficzna refleksyjność. Dobrze ukazuje to fragment poświęcony prowadzonym w okolicy ośrodka pracom przy porządkowaniu ogrodu:

    ranek był łagodny miękkie obłoki lekko sunęły po tkliwym lazurze. Powietrze pachniało świeżo zoraną ziemią, w przydrożnych rowach młodziutka zieleń błyszczała od rosy. W rześkiej słodyczy wiosennego poranka była jakby zapowiedź niezmiernego szczęścia. Dlatego może po raz pierwszy zobaczyłam z całą okrutną wyrazistością niedolę tych chłopaków i z rozrzewnieniem myślałam o wszystkich, którzy pomagali im powrócić do życia. [OW, 161]

    54Wizja ta szybko rozpłynęła się jednak w dalszej refleksji nad okolicznościami chwili: „świat roślin zagarnął w posiadanie dawne siedlisko ludzi, cierpliwie a żarłocznie rozkruszał cement, rozsadzał cegły” [OW, 162]. To właśnie świat przyrody interesuje tutaj Kowalską bardziej niż grupa niepełnosprawnych robotników próbująca przywrócić w nim porządek. Zdaje sobie zresztą doskonale sprawę z takiego ukierunkowania swych myśli, krygując się za pomocą słów: „obejrzałam się, zawstydzona, że oto dałam folgę roztkliwieniu” [OW, 163]. Na właściwie tory myślenia próbuje wrócić chwilę później, podczas dłuższej rozmowy z dyrektorem Kaliną, ale dialog o „odbudowywaniu człowieka” [OW, 165] i wydajności pracy, znowu szybko przekształca się w dygresyjną opowieść dyrektora o pobycie w obozie i błądzeniu po ruinach Warszawy, opowieść, która staje się bodźcem do uruchomienia osobistych wspomnień narratorki. Fragment ten kończy się milczeniem obojga rozmówców: „zagubionych w myślach i wspomnieniach, trochę zakłopotanych tym, że przekroczyli jakąś granicę bezpiecznej rzeczywistości” [OW, 167].

    55Z takimi przekroczeniami „granicy bezpiecznej rzeczywistości”, którą, generalizując, rozumiem jako przekraczanie granicy socrealistycznej opowieści, mamy do czynienia właściwie w każdym akapicie książki. Niekiedy (jak w przytoczonym wyżej fragmencie) zmierzają one w kierunku niewypowiedzianych doświadczeń wojennych, zdecydowanie częściej jednak obierają kierunek na znane już z Uliczki Klasztornej „sprawy najcodzienniejsze”. Najdosadniejszym tego przykładem jest trzecia część Wielkiej próby, która rozdziela dwa rozdziały wójtowickie. Narratorka wraca w niej na kilka dni do Wrocławia, ponaglona listami z domu, w których zostaje powiadomiona o sprawach wymagających niezwłocznego załatwienia: „pękła rura wodociągowa, syn sąsiada wybił okno, a niania skaleczyła się w palec. Na biurku zastałam paczkę kopert, różne przynaglenia i wezwania” [OW, 178]. Zaraz potem następuje opis niespodziewanych odwiedzin dawnego przyjaciela, poety i towarzysza rzymskich wędrówek bohaterki; relacja ze wspólnego z nim spaceru po wrocławskiej starówce; później narratorka przypomina sobie o mężu (a dokładnie: o nieuregulowanym rachunku za kwiaty na cmentarzu), opisuje sytuację życiową niani swojego dziecka, wreszcie spotyka panią Bronię, która opowiada jej historię swej nieszczęśliwej miłości. Te kilka stron stanowi w planie Wielkiej próby swoiste kuriozum: jest dziwacznym, autobiograficznym naddatkiem, który z impetem rozbija projektowane w reportażu z Wójtowic socrealistyczne decorum. W planie całości Opowieści wrocławskich jest to natomiast być może najbardziej czytelny manifest zainteresowania autorki „sprawami najcodzienniejszymi”, który podważa priorytetowość i wiarygodność opowieści produkcyjnej.

    56Podsumowując: socrealistyczna rama Wielkiej próby jest w takim samym stopniu wątpliwa i koślawa, jak kreowana na poziomie fabuły wizja społeczeństwa robotniczego – inwalidów, którzy stali się, dzięki ufundowanym przez państwo protezom, pełnoprawnymi obywatelami. Tyleż w tej wizji empatii, co ironii. A sam tytuł utworu odsyła tyleż do próby charakterów wychowanków wójtowickiego ośrodka, co do literackich zabiegów samej Kowalskiej, „eksperymantującej” z językiem opowieści po zjeździe szczecińskim.

    Vox populi

    57Notatki wrocławskie stanowią „efekt odrzucenia nie tylko estetyki powieści agitacyjnej, ale i kompozycji powieściowej w ogóle”43. Celem tych kilkudziesięciu, w większości bardzo krótkich zapisków, tworzonych niejako na marginesie dwóch wcześniejszych tekstów (jak już pisałam, powstawały one przez cały okres pobytu Kowalskiej we Wrocławiu, w latach 1946–1954), jest uchwycenie momentu, w którym – odwołując się do słów samej Kowalskiej – „rozbitkowie bez życia”, „sami nieznajomi”, „ciągle wzrastająca masa ludzka jest jeszcze wciąż obca, anonimowa […] są to martwe ule z dzikimi pszczołami. Są ludzie. Nie ma społeczeństwa” [OW, 225]. Pisarka powraca więc do kalejdoskopowego, zindywidualizowanego trybu opisu wrocławskiej (mikro)społeczności, który uprawiała w Uliczce Klasztornej, ale tym razem rezygnuje z łączącej poszczególne obrazy rozbudowanej fabuły, nie zamyka się wyłącznie w sferze prywatności ani też w obrębie żadnej określonej (klasowo) grupy społecznej. Obrazy te łączy jedynie osoba samej autorki i miasto. „Z turysty przyglądającego się ludziom stawałam się człowiekiem żyjącym wśród ludzi” [OW, 145] – pisała w Wielkiej Próbie, ale to właśnie Notatki wrocławskie stanowią emanację owego „bycia wśród ludzi”: Kowalska przedstawia w nich wrocławski świat bez dystansu, niejako od środka, z perspektywy uważnej uczestniczki wydarzeń.

    58Zebrane w omawianym tomie zapiski stanowią efekt wędrowania po mieście, przyglądania się i wysłuchiwania opowieści przypadkowo spotykanych ludzi. Autorka rejestruje scenki rozgrywające się w tramwajach, w pociągach, na dworcowych i parkowych ławkach, na cmentarzu, w przychodniach i poczekalniach, w warzywniakach i sklepach obuwniczych, w pijalniach wód zdrojowych i nadodrzańskich knajpkach. Oddaje głos pasażerkom miejskich autobusów, spacerowiczkom, pacjentkom, lekarkom, sklepikarkom, barmankom, krawcowym i nauczycielkom, teściowym i narzeczonym, wrocławiankom i przybyłym do miasta po sprawunki chłopkom. W większości przywołuje słowa kobiet, lecz zdarzają się również wypowiedzi mężczyzn: aptekarza, zegarmistrza, cukiernika, grabarza, stolarza, dygnitarza, robotników budowlanych, nauczycieli, uczniów, Polaków i Niemców. Teksty poświęcone anonimowym bohaterom przeplatają się z autobiograficznymi relacjami z wizyt u znajomych, portretami przyjaciół, ludzi przewijających się przez dom Kowalskiej i obserwowanych przez kuchenne okno. W Notatkach… jest zawartych również kilka skomentowanych cytatów z prasy, nieliczne zapiski tematyzujące jedynie przestrzeń, oraz kilka nieco dłuższych opowiadań. Zakres treści poszczególnych całostek jest równie szeroki jak przekrój bohaterów i rozciąga się od opisów uciążliwości związanych z najazdem turystów chcących obejrzeć Wystawę Ziem Odzyskanych, problemów z dostępnością leków, punktualnością pociągów i plagą bezpańskich psów, przez utyskiwania nad powszechnym nieprzestrzeganiem zasad savoir-vivre’u i pretensjonalnością domorosłych miłośników filozofii Sartre’a, po tematy tak szczegółowe jak wada wymowy, wybór sukni ślubnej, uzależnienie od zakupów czy chociażby wytrzymałość sznurowadeł.

    59Wszystkie te marginalne, „sprawy najcodzienniejsze” Kowalska przedstawia pieczołowicie, z werystycznym zacięciem, z antykwaryczną dokładnością. Choć zawarte w książce zapiski są opatrzone datami i dotyczą głównie osobistych doświadczeń autorki, Notatki wrocławskie nie są typowym dziennikiem. Każdy zaobserwowany przez narratorkę drobiazg, zasłyszany dialog, podpatrzona sytuacja to dla niej tworzywo, z którego powstają obrazki w większości przypadków alegoryczne, puentowane zaskakującymi, czasami dowcipnymi, czasami moralizującymi puentami. Owe drobiny rzeczywistości pisarka obrabia oszczędnie, przy minimalnym zaangażowaniu środków stylistycznych i zredukowaniu narratorskiego komentarza, robi to jednak nadzwyczaj świadomie, kierując się pragnieniem, aby „każde zdanie opowiadania miało swoją utajoną konieczność, stawało się coraz bliższe ziszczeniu”44. Lapidarność i precyzja tych notatek tworzą efekt „naturalnej filozoficzności”45, która odsyła do znaczeń zdecydowanie bardziej uniwersalnych46, przy czym stosowana przez pisarkę strategia nie da się sprowadzić do taniego moralizatorstwa. Owszem, teksty te są niejednokrotnie przez Kowalską poddawane „ideologicznemu retuszowi”47, ale to nie ideologia jest stawką narracyjnych działań. Bereza, charakteryzując przekrojowo twórczość autorki Kandelabru efeskiego, pisze, że:

    W podpatrywaniu człowieka jest Kowalska po kobiecemu bezwzględna, rzeczowa, aż okrutna, aż przewrotnie złośliwa. Rzecz jasna, i bezwzględność, i okrucieństwo, i nawet złośliwość kryją w sobie bezsilne ludzkie współczucie, są formami odważnego i pełnego zrozumienia, są wyrazem tropienia rzeczy ostatecznych, szukania prawdy, jaki jest człowiek i jaki jest jego los […] wbrew takim czy innym pozorom Kowalska nie jest moralistką, powiedziałbym nawet, że jest to pisarka w swoisty sposób barbarzyńska. Sfera wartości bywa u niej tylko dodatkiem do fenomenów istnienia48.

    60Jeśli u Kowalskiej pojawia się populizm czy moralizatorstwo, to wynikają one nie tyle „z programów, ile z potrzeby identyfikacji z formą istnienia najbardziej – zawsze i wszędzie – autentyczną egzystencjalnie i społecznie”49. Po krótkim okresie „zewnętrznych fascynacji populistycznych” Kowalskiej, powiada krytyk, jej zaangażowanie szybko przekształciło się w „poczucie wspólnictwa ze wszystkimi”50. Notatki wrocławskie wpisują się w ten drugi obszar artystycznego doświadczenia pisarki. Można by było zatem powiedzieć, że perspektywę działań narratorskich w ostatniej części Opowieści wrocławskich określa nie populizm, ale vox populi. Pisarka powraca w nich do ulubionej przez siebie formy, którą będzie rozwijać i udoskonalać już w swojej dojrzałej twórczości51.

    Cudze słowa

    61Scalenie Uliczki Klasztornej, Wielkiej Próby i Notatek wrocławskich w jedną, opatrzoną zbiorczym tytułem książkę – przynajmniej jeśli wziąć pod uwagę omówione wyżej różnice genologiczne – może wydawać się nieco dziwne. Zaiste, teksty te do siebie nie przystają, są niekoherentne i nierówne stylistycznie. Opowieści wrocławskie łączy oczywiście tytułowe miejsce i czas akcji, który w każdym z tekstów zamyka się w pierwszej dekadzie powojnia. Jeśli więc potraktować książkę jako gest symbolicznego pożegnania miasta czy też domknięcia pewnego epizodu życiowego (i twórczego) autorki, to argument tematyczny okazuje się, jak sądzę, w zupełności wystarczający, a na pewno spycha kwestie gatunkowe na dalszy plan.

    62W mojej lekturze starałam się wskazać, że Opowieści wrocławskie można czytać również jako narrację o poszukiwaniu języka opowieści o doświadczeniu migracyjnym. W tym ujęciu Uliczka Klasztorna testowałaby modele powieści realistycznej i obyczajowej. Tak jak przedwojenna struktura społeczna odchodzi do lamusa, tak – zdaje się nam mówić (z przekąsem) Kowalska – języki wypracowane do jej opisu ulegają dewaluacji, przestają być adekwatne. Z kolei Wielka Próba w swej części pierwszej sprawdzałaby przydatność modelu opowieści mitologicznej, w pozostałych – modelu opowieści socrealistycznej. Te dwa tryby także okazują się nie do końca skuteczne. Notatki wrocławskie stanowiłyby efekt odrzucenia obu tych estetyk. Zawarty w nich zbiór kilkudziesięciu odprysków, nie połączonych ze sobą obrazków wrocławskiego życia, odzwierciedla proces formowania się społeczności miasta, ukazuje ludzki konglomerat, który jeszcze nie okrzepł. Autorka pisze swoje relacje na bieżąco, wskazując przez to mimowolnie, że proces ten jest wciąż niezakończony, trudno więc go ująć w jakiejś większej, skończonej formie, która by spełniała wymogi i funkcje (politycznej) „opowieści bazowej”.

    63Na zakończenie zaproponuję jednak inny, komplementarny względem powyższego klucz do odczytania Opowieści wrocławskich, który wykracza poza przyjęty tutaj linearny tryb lektury – chciałabym mianowicie powrócić na poziom języka sensu stricto, a dokładniej, do problemu jego deterytorializacji. Wspomniani wcześniej Deleuze i Guattari, pisząc o narracji mniejszej, wskazywali na splot czterech języków, które ją tworzą: języka wernakularnego (matczynego, ulicznego, codziennego); wehikularnego (oficjalnego, biurokratycznego, ogólnego), referencjalnego (kodującego „sens i kulturę”) oraz języka mitycznego (sakralnego). Przekładając ten podział na kategorie przestrzenne, wspomniani autorzy zauważają, że jeśli pierwszy z wymienionych języków określa sferę tutaj, to kolejne oznaczają istotne przesunięcia: język wehikularny odsyła do sfery wszędzie (wpisuje lokalność w większą, na przykład państwową, przestrzeń), język referencjalny konotuje sferę ponad (uruchamia szersze konteksty kulturowe), zaś język mityczny otwiera nas na sferę poza. Wszystkie te języki wzajemnie się wykluczają, tworząc wywrotowe napięcie, które rozbija spójność tekstowej przestrzeni (narracji) i uwypuklając tym samym nieoczywiste jej znaczenia52.

    64Uważam, że Kowalska nie tylko opisuje sprawy mniejsze (codzienne), ale czyni to właśnie językiem bliskim narracji mniejszej. Pisarka poszukuje bowiem „nie zużytego literacko języka”53. Te poszukiwania w kontekście Opowieści wrocławskich oznaczają zadłużanie się w cudzych językach – zróżnicowanych i niejednorodnych, w dużym stopniu wzajemnie się wykluczających. Po pierwsze – by posłużyć się (słuszną) intuicją Berezy:

    byłby to język tak zwanych prostych, szarych ludzi: owych zecerów, emerytowanych pocztowców, starych teściowych od domowego gospodarstwa, wysłużonych grabarzy, kucharek rencistek, słowem język prostych ludzi dzisiejszej społeczności. Można by powiedzieć, że Kowalska wykorzystuje ludowy język miejski54.

    65Po drugie, byłby to język nowej ideologii, wdzierający się do ówczesnej codziennej komunikacji (nowomowa, propagandowa retoryka osadnicza). Po trzecie – język szeroko rozumianej literatury: i tej pisarce najbliższej z racji jej klasycznego wykształcenia i zainteresowań, i tej nieco jej nieco dalszej, operującej kodem popkulturowym, charakterystycznym dla takich gatunków jak powieść obyczajowa, kryminał i romans; wreszcie tej, do której pisarka odnosiła się ze zdecydowaną rezerwą, czyli socrealistycznej. Po czwarte wreszcie, byłby to język mitu, zaktualizowany w pierwszej części Wielkiej próby i kilku notatkach. Żaden z tych idiomów nie jest dla Kowalskiej jej własnym: pierwszy nie jest nim z punktu widzenia klasowego, drugi – z ideologicznego, trzeci i czwarty – z estetyczno-poznawczego. Wszystkie razem wypełniają zdecydowanie większą część tekstowej materii Opowieści wrocławskich.

    66Ich wyodrębnienie w tych czterech (aż nazbyt) prostych punktach jest możliwe, jeśli użyć podstawowych narzędzi poetologicznych. W przypadku pierwszych dwóch obszarów zapożyczeń, które czerpią z tzw. „żywej mowy” (zasłyszanej, bieżącej, ze swojej natury nieliterackiej) Kowalska w sposób podręcznikowy posługuje się mową niezależną, zależną i pozornie zależną, a także wykorzystuje cytat (rozumiany jak najbardziej dosłownie – jako wyodrębniony w cudzysłowie fragment). W przypadku dwóch pozostałych obszarów, obejmujących już języki referencjalne (literackie, kulturowe), sprawa jest nieco bardziej skomplikowana, bo użycie cytatów odsyła tutaj do pojęcia intertekstualności. Skomplikowana o tyle, że pisarka w swoje teksty wplata presupozycje, atrybucje i anomalie odsyłające do innych tekstów kultury, reguł gatunkowych i norm stylistyczno-komunikacyjnych. Zarazem sprawa jest skomplikowana jedynie „nieco”, gdyż odesłania te – choć zgrabnie konstruowane – są stosunkowo łatwe do wykrycia, przyjmują kształt prostych stylizacji i parodii, a przez to projektują raczej egalitarną niż elitarną wspólnotę odbiorców. Jeśli więc w tekstach Kowalskiej pojawia się cytat, to raczej jawny niż ukryty, nie pozostawiający wątpliwości, skąd pochodzi, a przez to czytelnie sygnalizujący swój status „obcego elementu”.

    67W Opowieściach wrocławskich na najbardziej podstawowym poziomie paplanina „nowoczesnych” panien tworzy dwugłos z podgrodzieńskim nabożnym zaśpiewem staruszek, intelektualna fraza kresowej inteligencji przeplata się ze językiem lwowskich proletariuszy, a francuski akcent starej guwernantki z pionierskim żargonem ówczesnej prasy i młodych społeczników. Do tego wszystkiego Kowalska dorzuca „własne” komentarze: cytuje mitologie, pogrywa sobie z zasadami klasycznej poetyki, ale i (przede wszystkim) zachwyca się powracającym do życia miastem. Kolejne rozdziały i akapity jej opowieści nicują się, wskazując na zróżnicowane wymiary doświadczenia pojałtańskiej rzeczywistości, których – jak sugeruje tekst – nie da się opowiedzieć w jednym tylko języku. Obok pochwały codzienności, którą Kowalska tematyzuje w swoich opowieściach, to właśnie ich „osobliwa otwartość, niekonkluzywność i brulionowość”55 stanowi o wyjątkowości tekstu. Rozchybotany, wprawiony w ruch język odzwierciedla tranzytywny charakter przestrzeni, w której pisarka znalazła się po wojnie. Trudno tym samym nie zgodzić się, z tezą Kraskowskiej, która powiada, że zawarty w Opowieściach wrocławskich

    obraz osobliwego ludzkiego konglomeratu, jaki osadzał się we Wrocławiu przez kilkanaście powojennych lat, jest bodaj jedynym takim literackim świadectwem w powojennej literaturze polskiej i z perspektywy dzisiejszego czytelnika posiada wartość nieomal naukową56.

    68Wartość tego tekstu jest z pewnością nieprzeciętna. Co więc decyduje o tym, że zasadniczo pozostaje nieodkryta? Taki stan rzeczy może po części wynikać ze wspomnianego na początku niniejszego rozdziału faktu, że Kowalska przez pewien czas pozostawała partnerką Marii Dąbrowskiej, co zaciążyło na recepcji jej twórczości, po części zaś z tego, że Opowieści wrocławskie czytane dziś są (jeśli w ogóle) jako antologia, a nie jako całość.

    Notes de bas de page

    1 A. Kowalska, Opowieści wrocławskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1955, s. 17, 179, 305.Wszystkie pozostałe cytaty z tego tomu zaznaczam w tekście głównym [OW, nr strony].

    2 Zob. m.in. Z. Kubikowski, Wrocław literacki, Ossolineum, Wrocław 1962, s. 85; A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 16; J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 160.

    3 Zob. W. Browarny, Literacki pejzaż Śląska…, dz. cyt., s. 144; tegoż, Wrocław-niby-Warszawa. Topos wrocławskiej tożsamości w literaturze powojennej (rekonesans), w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 342; A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt.,s. 13–15.

    4 H. Bereza, Wybór, w: tegoż, Sposób myślenia. 1. O prozie polskiej, Czytelnik, Warszawa 1989, s. 120. (Tekst ten ukazał się pierwotnie pod tytułem Przypomnienie w „Tygodniku Kulturalnym” (1975 nr 27), a następnie został przedrukowany w tomie Związki Naturalne (H. Bereza, Powinowactwo z wyboru, w: Związki naturalne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1978).

    5 Tamże, s. 120.

    6 E. Kraskowska, Ludzie w ruchu. Turyści, tułacze i przesiedleńcy w pisarstwie Anny Kowalskiej, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 283. Por.: „Gdy Kowalska i Dąbrowska poznały się, wpadły w obopólny zachwyt. Poznanie Dąbrowskiej zbiegło się z kryzysem pomiędzy Kowalską a jej mężem. Ona chciała żyć i sama stanowić o sobie. On wolał w niej widzieć uczennicę. Przypuszczalnie na tym tle dochodziło do nieporozumień. Ale gdy Anna poznała Dąbrowską, dostała się do jeszcze gorszej niewoli” – M. Iwaszkiewicz-Wojdowska, Upupiona przez Dąbrowską, http://wyborcza.pl/1,76842,6096397,Upupiona_przez_Dabrowska.html (data dostępu: 10.04.2017).

    7 Zob. J. Kwiatkowski, Literatura dwudziestolecia, PWN, Warszawa 1990, s. 31, s. 250–259. Kowalscy napisali wspólnie następujące teksty: Catalina (1931), Mijają nas (1932), Złota kula (1933), Gruce (1936), Gąszcz (1961).

    8 Zob. m.in. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., K. Tomasik, Homobiografie, Krytyka Polityczna, Warszawa 2008; G. Borkowska, Maria Dąbrowska i Stanisław Stempowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.

    9 Zob. A. Kowalska, Dzienniki 1927–1969, Iskry, Warszawa 2008.

    10 Szczegółowo o okolicznościach przeniesienia się Kowalskich do Wrocławia zob. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt.

    11 Zob. J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt. s. 231.

    12 Na temat początków życia literackiego w powojennym Wrocławiu zob.: Z. Kubikowski, Wrocław literacki…, dz. cyt.; T. Mikulski, Temat Wrocław. Szkice śląskie, Ossolineum, Wrocław 1961.

    13 E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 298.

    14 M. Dąbrowska, Dzienniki powojenne 1945–1965, Czytelnik, Warszawa 1996, s. 403; cyt., za: E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 298.

    15 Więcej o rekwizycie antycznym w twórczości Kowalskiej (Kowalskich) zob.: E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 288–292.

    16 W. Browarny, Wrocław-niby-Warszawa…, dz. cyt., s. 342.

    17 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 14.

    18 Tamże, s. 28.

    19 Z. Kubikowski, Wrocław literacki…, dz. cyt., s. 85.

    20 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 13.

    21 A. Kowalska, Bejdula i paradnice. Opowiadania wybrane, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1961, s. 6.

    22 bell hooks, Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum, przeł. E. Majewska, Krytyka Polityczna, Warszawa 2013, s. 27.

    23 Tamże.

    24 bell hooks, Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, przeł. E. Domańska, „Literatura na Świecie” 2008, nr 1/2, s. 116.

    25 G. Deleuze, F. Guattari, Kafka: Ku literaturze mniejszej, przeł. A. Z. Jaksender, K. M. Jaksender, Eperons-Ostrogi, Kraków 2016.

    26 Tamże, s. 84–91.

    27 Andrzej Zawada pisze, że powieść Kowalskiej szybko zyskała sobie opinię wrocławskiej epopei, która przetrwała do lat. 70. Pogląd ten jednak „nie znajduje uzasadnienia w artystycznie skromnych walorach książki, która nie ma ani epickiego wymiaru, ani panoramicznych ambicji. Można przypuszczać, że długo podtrzymywana opinia o powieści Anny Kowalskiej jako o utworze odgrywającym rolę opowieści założycielskiej, literackiego mitu fundacyjnego, nie oznaczała, iż ta niewielka opowieść istotnie spełnia się w owej roli. Trwałość pamięci o istnieniu Uliczki Klasztornej, pamięci, której nie towarzyszyło ponawianie lektury – bibliografie nie odnotowują wznowień – oznaczała raczej żywotność czytelniczego oczekiwania na literackie odbicie powszechnego doświadczenia” –A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 48.

    28 H. Bereza, Wybór…, dz. cyt., s. 130.

    29 T. Walas, Literatura (kultura) jako selekcja…, dz. cyt., s. 288.

    30 Tamże.

    31 A. Kowalska, Przedsłowie do pierwszego wydania, w: tejże, Uliczka Klasztorna, Państwowy Instytut Wydawniczy 1964, s. 6.

    32 J. Kwiatkowski, Literatura dwudziestolecia…, dz. cyt., s. 31–32.

    33 Tamże.

    34 Por. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt.

    35 Wymownie dowodzi tego m.in. fakt, że w Słowniku realizmu socjalistycznego pod hasłem „Ziemie Odzyskane” widnieje odnośnik do hasła „awans społeczny” właśnie. Zob. Słownik realizmu socjalistycznego, red. Z. Łapiński, W. Tomasik, Universitas, Kraków 2004, s. 420.

    36 O poglądach politycznych A. Kowalskiej zob. H. Bereza, Wybór…, dz. cyt.

    37 Zrekonstruowane na łamach powieści Karłowice to willowa dzielnica Wrocławia, jedno z miast-ogrodów, zamieszkałe przed wojną przez elity intelektualne Breslau. Po wojnie jako jeden z nielicznych niezniszczonych obszarów miasta, została zasiedlona głównie przez polskich akademików, urzędników i artystów. W powojennej topografii miasta Karłowice stanowiły zatem swoistą enklawę komfortu i prestiżu, a ich nowi mieszkańcy zadecydowali o kulturowej i klasowej ciągłości miejsca. Za zasygnalizowanie mi tej kwestii dziękuję bardzo prof. dr hab. Wojciechowi Browarnemu.

    38 Podobieństwo do powieści reprezentujących ten gatunek, takich jak Anielcia i życie H. Boguszewskiej (1938) czy Dni powszednie państwa Kowalskich M. Kuncewiczowej (1938), czyli utworów „o niewielkich, ściśle utylitarnych ambicjach”, które dotyczyły „kultury życia codziennego” (J. Kwiatkowski, Literatura dwudziestolecia…, dz. cyt., s. 258) polega również na tym, że Uliczka Klasztorna – tak jak wspomniane powieści – była pisana na potrzeby emisji radiowej i zachowała specyficzny dialogowy charakter (Por. A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 14)

    39 Warto tu zwrócić uwagę na paradoksalny fakt: w wymienionych wyżej tekstach krytycznych pisanych z perspektywy regionalistycznej, Wielka Próba jest jednogłośnie określana mianem tekstu socjalistycznego. Z kolei w cytowanych wyżej studiach nad literaturą socrealizmu tytuł ten nie pojawia się właściwie w ogóle. Jedynie Zbigniew Jarosiński wspomina o tym, że książka owa jest przykładem tego, jak „socrealizm wydawał się przeżerać całą literaturę”. „Niezmiernie rzadkie były w tych latach utwory, na których nie ciążył stempel socrealistyczny. Nawet pisarze, którzy z jego programem nie mieli nic wspólnego, nadawali swym utworom tonację afirmatywną i nie potrafili się powstrzymać przed wytwarzaniem pozytywnych bohaterów. Widać to dobrze np. w Wielkiej Próbie Anny Kowalskiej” – Z. Jarosiński, Nadwiślański socrealizm, Instytut Badań Literackich, Warszawa 1999, s. 94.

    40 Por. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 299–300.

    41 Tamże, s. 302.

    42 Strategia ta przypomina późniejsze użycia nowomowy w rozrachunkowych powieściach odwilżowych – zob. J. Detka, Socrealizm jako cudze słowo (przykład: Hłasko), w: Socrealizm. Fabuły, komunikaty, ikony, red. K. Stępnik, M. Piechota, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Ckłodowskiej-Curie, Lublin 2006, s. 103–114.

    43 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 28.

    44 H. Bereza, Wybór…, dz. cyt., s. 124.

    45 Tamże, s. 122.

    46 „Miniaturom Kowalskiej zarzucano, że „niewiele niestety mają wspólnego z Dolnym Śląskiem […] równie dobrze mogłyby to być notatki krakowskie” – J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 160. Por. A. Mostowicz, Sprawy najważniejsze, „Zeszyty Wrocławskie” 1948, nr 2, s. 155.

    47 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 28.

    48 H. Bereza, Wybór… ,dz. cyt., s. 125‒127.

    49 Por.: „Na te poszukiwania wywarł wpływ ówczesny klimat literacki, w wypadku Kowalskiej jednak wpływu tego nie należy przeceniać” – Tamże, s. 121.

    50 Tamże.

    51 Warto zwrócić uwagę, że Kowalska uważała Notatki… za najważniejszy ze wszystkich swoich wrocławskich tekstów i zdecydowała się je przedrukować w tomie opowiadań wybranych pod tytułem Bejdula i Paradnice (Państwowy Instytut Wydawniczy 1961).

    52 G. Delueze, F. Guattari, Kafka – ku literaturze mniejszej…, dz. cyt., s. 112–114.

    53 H. Bereza, Wybór…, dz. cyt., s. 124.

    54 Tamże.

    55 Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 299.

    56 Tamże, s. 295.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 A. Kowalska, Opowieści wrocławskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1955, s. 17, 179, 305.Wszystkie pozostałe cytaty z tego tomu zaznaczam w tekście głównym [OW, nr strony].

    2 Zob. m.in. Z. Kubikowski, Wrocław literacki, Ossolineum, Wrocław 1962, s. 85; A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 16; J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 160.

    3 Zob. W. Browarny, Literacki pejzaż Śląska…, dz. cyt., s. 144; tegoż, Wrocław-niby-Warszawa. Topos wrocławskiej tożsamości w literaturze powojennej (rekonesans), w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 342; A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt.,s. 13–15.

    4 H. Bereza, Wybór, w: tegoż, Sposób myślenia. 1. O prozie polskiej, Czytelnik, Warszawa 1989, s. 120. (Tekst ten ukazał się pierwotnie pod tytułem Przypomnienie w „Tygodniku Kulturalnym” (1975 nr 27), a następnie został przedrukowany w tomie Związki Naturalne (H. Bereza, Powinowactwo z wyboru, w: Związki naturalne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1978).

    5 Tamże, s. 120.

    6 E. Kraskowska, Ludzie w ruchu. Turyści, tułacze i przesiedleńcy w pisarstwie Anny Kowalskiej, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 283. Por.: „Gdy Kowalska i Dąbrowska poznały się, wpadły w obopólny zachwyt. Poznanie Dąbrowskiej zbiegło się z kryzysem pomiędzy Kowalską a jej mężem. Ona chciała żyć i sama stanowić o sobie. On wolał w niej widzieć uczennicę. Przypuszczalnie na tym tle dochodziło do nieporozumień. Ale gdy Anna poznała Dąbrowską, dostała się do jeszcze gorszej niewoli” – M. Iwaszkiewicz-Wojdowska, Upupiona przez Dąbrowską, http://wyborcza.pl/1,76842,6096397,Upupiona_przez_Dabrowska.html (data dostępu: 10.04.2017).

    7 Zob. J. Kwiatkowski, Literatura dwudziestolecia, PWN, Warszawa 1990, s. 31, s. 250–259. Kowalscy napisali wspólnie następujące teksty: Catalina (1931), Mijają nas (1932), Złota kula (1933), Gruce (1936), Gąszcz (1961).

    8 Zob. m.in. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., K. Tomasik, Homobiografie, Krytyka Polityczna, Warszawa 2008; G. Borkowska, Maria Dąbrowska i Stanisław Stempowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999.

    9 Zob. A. Kowalska, Dzienniki 1927–1969, Iskry, Warszawa 2008.

    10 Szczegółowo o okolicznościach przeniesienia się Kowalskich do Wrocławia zob. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt.

    11 Zob. J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt. s. 231.

    12 Na temat początków życia literackiego w powojennym Wrocławiu zob.: Z. Kubikowski, Wrocław literacki…, dz. cyt.; T. Mikulski, Temat Wrocław. Szkice śląskie, Ossolineum, Wrocław 1961.

    13 E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 298.

    14 M. Dąbrowska, Dzienniki powojenne 1945–1965, Czytelnik, Warszawa 1996, s. 403; cyt., za: E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 298.

    15 Więcej o rekwizycie antycznym w twórczości Kowalskiej (Kowalskich) zob.: E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 288–292.

    16 W. Browarny, Wrocław-niby-Warszawa…, dz. cyt., s. 342.

    17 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 14.

    18 Tamże, s. 28.

    19 Z. Kubikowski, Wrocław literacki…, dz. cyt., s. 85.

    20 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 13.

    21 A. Kowalska, Bejdula i paradnice. Opowiadania wybrane, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1961, s. 6.

    22 bell hooks, Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum, przeł. E. Majewska, Krytyka Polityczna, Warszawa 2013, s. 27.

    23 Tamże.

    24 bell hooks, Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, przeł. E. Domańska, „Literatura na Świecie” 2008, nr 1/2, s. 116.

    25 G. Deleuze, F. Guattari, Kafka: Ku literaturze mniejszej, przeł. A. Z. Jaksender, K. M. Jaksender, Eperons-Ostrogi, Kraków 2016.

    26 Tamże, s. 84–91.

    27 Andrzej Zawada pisze, że powieść Kowalskiej szybko zyskała sobie opinię wrocławskiej epopei, która przetrwała do lat. 70. Pogląd ten jednak „nie znajduje uzasadnienia w artystycznie skromnych walorach książki, która nie ma ani epickiego wymiaru, ani panoramicznych ambicji. Można przypuszczać, że długo podtrzymywana opinia o powieści Anny Kowalskiej jako o utworze odgrywającym rolę opowieści założycielskiej, literackiego mitu fundacyjnego, nie oznaczała, iż ta niewielka opowieść istotnie spełnia się w owej roli. Trwałość pamięci o istnieniu Uliczki Klasztornej, pamięci, której nie towarzyszyło ponawianie lektury – bibliografie nie odnotowują wznowień – oznaczała raczej żywotność czytelniczego oczekiwania na literackie odbicie powszechnego doświadczenia” –A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 48.

    28 H. Bereza, Wybór…, dz. cyt., s. 130.

    29 T. Walas, Literatura (kultura) jako selekcja…, dz. cyt., s. 288.

    30 Tamże.

    31 A. Kowalska, Przedsłowie do pierwszego wydania, w: tejże, Uliczka Klasztorna, Państwowy Instytut Wydawniczy 1964, s. 6.

    32 J. Kwiatkowski, Literatura dwudziestolecia…, dz. cyt., s. 31–32.

    33 Tamże.

    34 Por. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt.

    35 Wymownie dowodzi tego m.in. fakt, że w Słowniku realizmu socjalistycznego pod hasłem „Ziemie Odzyskane” widnieje odnośnik do hasła „awans społeczny” właśnie. Zob. Słownik realizmu socjalistycznego, red. Z. Łapiński, W. Tomasik, Universitas, Kraków 2004, s. 420.

    36 O poglądach politycznych A. Kowalskiej zob. H. Bereza, Wybór…, dz. cyt.

    37 Zrekonstruowane na łamach powieści Karłowice to willowa dzielnica Wrocławia, jedno z miast-ogrodów, zamieszkałe przed wojną przez elity intelektualne Breslau. Po wojnie jako jeden z nielicznych niezniszczonych obszarów miasta, została zasiedlona głównie przez polskich akademików, urzędników i artystów. W powojennej topografii miasta Karłowice stanowiły zatem swoistą enklawę komfortu i prestiżu, a ich nowi mieszkańcy zadecydowali o kulturowej i klasowej ciągłości miejsca. Za zasygnalizowanie mi tej kwestii dziękuję bardzo prof. dr hab. Wojciechowi Browarnemu.

    38 Podobieństwo do powieści reprezentujących ten gatunek, takich jak Anielcia i życie H. Boguszewskiej (1938) czy Dni powszednie państwa Kowalskich M. Kuncewiczowej (1938), czyli utworów „o niewielkich, ściśle utylitarnych ambicjach”, które dotyczyły „kultury życia codziennego” (J. Kwiatkowski, Literatura dwudziestolecia…, dz. cyt., s. 258) polega również na tym, że Uliczka Klasztorna – tak jak wspomniane powieści – była pisana na potrzeby emisji radiowej i zachowała specyficzny dialogowy charakter (Por. A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 14)

    39 Warto tu zwrócić uwagę na paradoksalny fakt: w wymienionych wyżej tekstach krytycznych pisanych z perspektywy regionalistycznej, Wielka Próba jest jednogłośnie określana mianem tekstu socjalistycznego. Z kolei w cytowanych wyżej studiach nad literaturą socrealizmu tytuł ten nie pojawia się właściwie w ogóle. Jedynie Zbigniew Jarosiński wspomina o tym, że książka owa jest przykładem tego, jak „socrealizm wydawał się przeżerać całą literaturę”. „Niezmiernie rzadkie były w tych latach utwory, na których nie ciążył stempel socrealistyczny. Nawet pisarze, którzy z jego programem nie mieli nic wspólnego, nadawali swym utworom tonację afirmatywną i nie potrafili się powstrzymać przed wytwarzaniem pozytywnych bohaterów. Widać to dobrze np. w Wielkiej Próbie Anny Kowalskiej” – Z. Jarosiński, Nadwiślański socrealizm, Instytut Badań Literackich, Warszawa 1999, s. 94.

    40 Por. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 299–300.

    41 Tamże, s. 302.

    42 Strategia ta przypomina późniejsze użycia nowomowy w rozrachunkowych powieściach odwilżowych – zob. J. Detka, Socrealizm jako cudze słowo (przykład: Hłasko), w: Socrealizm. Fabuły, komunikaty, ikony, red. K. Stępnik, M. Piechota, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Ckłodowskiej-Curie, Lublin 2006, s. 103–114.

    43 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 28.

    44 H. Bereza, Wybór…, dz. cyt., s. 124.

    45 Tamże, s. 122.

    46 „Miniaturom Kowalskiej zarzucano, że „niewiele niestety mają wspólnego z Dolnym Śląskiem […] równie dobrze mogłyby to być notatki krakowskie” – J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 160. Por. A. Mostowicz, Sprawy najważniejsze, „Zeszyty Wrocławskie” 1948, nr 2, s. 155.

    47 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 28.

    48 H. Bereza, Wybór… ,dz. cyt., s. 125‒127.

    49 Por.: „Na te poszukiwania wywarł wpływ ówczesny klimat literacki, w wypadku Kowalskiej jednak wpływu tego nie należy przeceniać” – Tamże, s. 121.

    50 Tamże.

    51 Warto zwrócić uwagę, że Kowalska uważała Notatki… za najważniejszy ze wszystkich swoich wrocławskich tekstów i zdecydowała się je przedrukować w tomie opowiadań wybranych pod tytułem Bejdula i Paradnice (Państwowy Instytut Wydawniczy 1961).

    52 G. Delueze, F. Guattari, Kafka – ku literaturze mniejszej…, dz. cyt., s. 112–114.

    53 H. Bereza, Wybór…, dz. cyt., s. 124.

    54 Tamże.

    55 Kraskowska, Ludzie w ruchu…, dz. cyt., s. 299.

    56 Tamże, s. 295.

    Wielkie poruszenie

    X Facebook Email

    Wielkie poruszenie

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Wielkie poruszenie

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Siewior, K. (2018). 5 Margines i cudzysłów: narracje migracyjne Anny Kowalskiej. In Wielkie poruszenie (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4690
    Siewior, Kinga. « 5 Margines i cudzysłów: narracje migracyjne Anny Kowalskiej ». In Wielkie poruszenie. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4690.
    Siewior, Kinga. « 5 Margines i cudzysłów: narracje migracyjne Anny Kowalskiej ». Wielkie poruszenie, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4690.

    Référence numérique du livre

    Format

    Siewior, K. (2018). Wielkie poruszenie (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4493
    Siewior, Kinga. Wielkie poruszenie. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4493.
    Siewior, Kinga. Wielkie poruszenie. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4493.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement