4 Projekt epopeja – niedostatki i aporie pojałtańskiej genologii (wizja lokalna)
p. 125-163
Texte intégral
1Za jedno z niewątpliwie najważniejszych ustaleń kulturowych badań genologicznych uznaje się dziś zwrot w kierunku dwutorowej analizy gatunku, uwzględniającej społeczne uwarunkowania procesów jego powstawania, upowszechniania i konwencjonalizacji. Z jednej strony we współczesnej genologii na pierwszy plan wysuwa się problematyka zależności między określonymi gatunkami a instytucjami kulturowymi i politycznymi, które przyczyniają się do ich zaistnienia i cyrkulacji w danym polu literackim, z drugiej – koniecznością okazuje się rozpatrywanie zakresów sprawczości gatunków w tworzeniu owych zjawisk oraz w umacnianiu określonych konwencji społecznych. W perspektywie kulturowej gatunek staje się więc pojęciem rekursywnym, które nie tylko określa dany utwór i sygnalizuje główne punkty wyjścia jego możliwych interpretacji, lecz także ustanawia sytuację odbiorczą; reakcję czytelnika na pojawienie się tegoż utworu. Oprócz funkcji regulatywnej (działającej na poziomie poetyki tekstu), gatunkom zostaje zatem przypisana również funkcja konstytutywna, która określa sposoby ich oddziaływania na poziomie szeroko rozumianej socjologii literatury.
2Zanurzenie gatunków w świecie społecznym prowadzi do zasadniczego przesunięcia w definiowaniu samej gatunkowości: obecnie oznacza ona już nie tyle określone gramatyki tekstu, co „całokształt sposobów kolektywnej orientacji w rzeczywistości”1, „specyficzny światopogląd” i „estetycznie kodowaną porcję społecznej wiedzy”2 lub też, podsumowując za Romą Sendyką, „społecznie nacechowany subkod kultury, mający swą «ideologię», siłę oddziaływania i zakres «władzy»”3. Formy literackie stanowiły i niezmiennie stanowią nośniki rozmaitych ideologicznych treści, na co wskazują rozległe (i doskonale już opisane) sieci współzależności między epiką a narodem, dramatem a Kościołem, pieśniami trubadurów a dworem czy powieścią a kapitalizmem4. Jednocześnie miara „ideologizacji” konkretnych realizacji tekstowych gatunku każdorazowo jest inna: wynika z warunkowanych lokalnie kontekstów historycznych, jest uzależniona od zmiennych definicji funkcjonalności i statusu literatury w danej społeczności i obowiązujących w jej ramach koncepcji estetycznych; nie bez wpływu na nią pozostają także indywidualne postawy i wybory autorskie.
3Sygnalizowane rozumienie gatunkowości stanowi ramę dla rozważań, których podejmę się w niniejszym rozdziale. Na samym ich wstępie chcę opuścić cudzysłów, którym władza bywa w studiach genologicznych opatrywana, i potraktować ją jak najbardziej dosłownie. Będzie mnie bowiem interesować pojałtańska genologia rozumiana jako projekt krytyczno–(geo)poetologiczny, dotyczący terytoriów włączonych w granice Polski po 1945 roku, ukierunkowany na poszukiwanie takiej formy literackiej, która adekwatnie postaciowałaby tuż powojenne doświadczenia migracji na pojałtański zachód, a zarazem projekt ściśle uzależniony od dedykowanej owym przestrzeniom polityki miejsca prowadzonej przez instytucje ówczesnej (ludowej, komunistycznej, peerelowskiej) władzy.
Idée fixe
4Stopień interesującej mnie tutaj korelacji polityki i genologii najlepiej odda pewna okolicznościowa wypowiedź Edwarda Gierka5 – wiosną 1959 roku, na inauguracji odbywającego się w górnośląskim Świerklańcu II Zjazdu Pisarzy Ziem Zachodnich mówił on tak:
Czy może być coś bardziej frapującego dla pisarza, jak wzięcie na warsztat twórczy wielkiej epopei naszego narodu – epopei, jaką było zaludnienie, objęcie w posiadanie odwiecznie polskich ziem piastowskich? Czy dużo jest w historii przykładów podobnej prężności narodu? […] Czy istnieje dla pisarza-społecznika doskonalsze laboratorium twórcze, bardziej skondensowany i przejrzysty materiał obserwacyjny – niż narastający na naszych oczach pełen konfliktów proces tworzenia się nowego, specyficznego społeczeństwa na Ziemiach Zachodnich? […] Kraj nasz czeka na dzieła literackie, które w pełni, wszechstronnie, na miarę naszej epoki oddadzą rzeczywistość Ziem Zachodnich, które ukażą bohaterów tej narodowej epopei, które naszym dzieciom i wnukom przekażą ogrom przełomu, jaki dokonał się tutaj w połowie XX wieku6.
5Ówczesny pierwszy sekretarz Komitetu Wykonawczego PZPR w Katowicach uczestniczył w spotkaniu tytularnie – z ramienia władz województwa, które ugościło twórców i krytyków debatujących nad kształtem i kierunkiem rozwoju literatury poświęconej ziemiom anektowanych. Ale jego wypowiedź można potraktować także jako zgrabną definicję polskiego (powojennego) wariantu tego, co Timothy Brennan nazwał niegdyś „narodową tęsknotą za formą”7. Co więcej, w sposób jasny i zwięzły oddają one sedno owej tęsknoty: stawką pojałtańskiej literatury migracyjnej była epopeja.
6Gierek w swoich okolicznościowych intuicjach genologicznych nie był oczywiście ani odosobniony, ani szczególnie odkrywczy. Na gruncie literaturoznawczym o stworzenie epopei apelowano nieprzerwanie od 1945 roku. Zbigniew Kubikowski zauważa, że na łamach czasopism takich jak (katowicka) „Odra”, „Kuźnica” czy „Odrodzenie” od pierwszych ich numerów:
przewijał się nieustannie formułowany, coraz ostrzej, z coraz większą pasją, program dla literatury. Żądano od pisarzy, aby stali się nie tylko obserwatorami, ale też epikami dokonujących się nad Odrą procesów, żądano od nich książek o wielkim, historycznym akcie połączenia polskich ziem – i to zaraz, z rosnącą niecierpliwością. Wołali o te książki publicyści, działacze, wołali też sami pisarze8.
7W latach 60. Jacek Łukasiewicz i Zbigniew Zielonka ujmowali sprawę następująco:
Ogromny tygiel, w którym destyluje się nowe społeczeństwo, jest szczególnym przedmiotem literackiej obserwacji. Mówi się o wielkiej epice, jaka zrodzić się winna z podjęcia tematu procesów migracyjnych i wzajemnego zżywania się ludzi pochodzących z różnych środowisk, obarczonych rozmaitymi tradycjami kulturalnymi, nawykami, przywiązaniami, z konfliktów i dramatów ludności przybyłej i ludności od wieków tu mieszkającej. Oto gotowe tematy dla pisarza mającego ambicje nakreślenia epickiego obrazu Polski współczesnej9.
8W latach 70. Witold Nawrocki pisał z kolei: „nic dziwnego, wielka jazda na zachód, procesy osiedleńcze, pierwsze konflikty i tarcia – to był klimat wielkiej przygody, niecodziennego wydarzenia. W tym tkwiła szansa na wielką powieść epicką”10. Chociaż w ostatniej konstatacji pobrzmiewa już nuta rozczarowania, to prób reanimacji tej szansy nie przerwano właściwie do początku lat 80. Symbolicznym gestem wiary w słuszność obrania takich pozycji genologicznych stała się ostatnia wydana przed 1989 rokiem antologia opowiadań o tematyce osadniczej, współredagowana właśnie przez Nawrockiego, a zatytułowana nie inaczej jak Początek epopei (1981)11.
9O sile oddziaływania tak profilowanej poetyki normatywnej najlepiej może zaświadczyć fakt, że nawet jeśli epopei się nie pisało, to wypadało się do tej akurat formy ustosunkować, czy też raczej usprawiedliwić jej nieobecność. Przykładowo, Anna Kowalska już w 1949 roku, w przedmowie do Uliczki klasztornej, uznawanej za pierwszą powieść wrocławską, skromnie zaznaczała że
nie został [w niej – przyp. K. S.] przedstawiony całokształt przemian, którym ulegli wrocławianie w ciągu tego czasu, ani obraz ogromnego wysiłku, który wydźwignął miasto z martwoty gruzów. Epopeja wrocławska czeka na swojego autora. Może zresztą wymagałaby nie tylko świetnego pióra, ale i większego oddalenia w czasie od opisywanych wydarzeń12.
10Pojęcie eposu fluktuowało jednak przede wszystkim w licznych wypowiedziach analityczno-interpretacyjnych jako zadziwiająco trwały punkt odniesienia (recenzenckiej) poetyki opisowej. I tak Nawrocki wespół z Feliksem Fornalczykiem konsekwentnie określali Eugeniusza Pauksztę mianem „epika polskiego zachodu”13, choć zarazem klasyfikowali go jako twórcę literatury popularnej. Sam zaś Nawrocki o powieści Ireny Dowgielewiczowej, że „czułość i chłonność wyobraźni pisarki na refleksy wielkiej historii w życiu małym zadecydowała o kształcie powieści Krajobraz z topolą. […] Jest to powieść zakrojona epicko, wedle wzorca Nocy i dni”14, a o postaciach zamieszkujących świat opowiadań Henryka Worcella powiadał iż „są […] oni – choć dzieje ich rozpisał autor w kilku książkach – bohaterami wielkiego eposu o polskim Zachodzie, na który czekaliśmy i ciągle czekamy, świadomi roli i znaczenia tych ziem i tam następujących przemian w dziejach ziemi i narodu”15. Wtórowali mu Jan Józef Lipski, który twórczość autora Parafian definiował jako „zarys epopei”16, oraz Jerzy Pluta, który nazwał ją „okruchami epopei”17. Tadeusz Budrewicz w podobnym tonie opisywał z kolei twórczość Zygmunta Trziszki, podkreślając, że mamy w niej do czynienia ze „skrawkami osiedleńczej epopei rozrzuconej w kilku książkach” i zaznaczając, iż „dopiero z tak scalonej lektury widać ów rys epicki, pokazanie grupy społecznej w wielkiej chwili historycznego zakrętu dziejów”18. Zdzisław Hierowski o Ziemi, „powieści repatrianckiej” Jana Brzozy pisał natomiast: „to, co kiedyś zamknie się w prostym statystycznym stwierdzeniu faktu przesiedlenia tylu a tylu ludzi na nowe tereny, tutaj wypełnione jest żywą treścią ludzkich losów i przeżyć. Ocieramy się tu o temat na miarę epopei, który nie zrodzi już wprawdzie nowego Pana Balcera w Brazylii, ale jest materiałem na dzieło powieściowe wielkiej miary”19.
11Sądzę, że wypowiedzi te stanowią reprezentatywną próbkę nastrojów genologicznych w obrębie dyskursu literatury pojałtańskich migracji. Pojęcie eposu (i jego derywaty) cieszyło się w bieżących wypowiedziach peerelowskiej krytyki literackiej dużą frekwencyjnością, stanowiąc ważny element orientujący i identyfikujący poszczególne teksty. Z tego też powodu przegląd formuł dyskursywnej obecności owego słowa-wytrychu można potraktować jako poręczny punkt wyjścia do rekonstrukcji głównych cech omawianego nurtu. Epopeja będzie więc dla mnie swego rodzaju azymutem, który pozwoli w sprawozdawczym trybie usystematyzować kilka podstawowych faktów związanych ze specyfiką i rozwojem pojałtańskiej literatury migracyjnej20.
12Taka perspektywa stwarza jednak trudności. Uznając przytoczone wyżej wypowiedzi za modelowe dla postulatywno-opisowej linii rozpatrywania omawianego nurtu, jednocześnie trudno się oprzeć wrażeniu, że są one w pewien sposób karykaturalne. Kategoria eposu (wielkiej epiki) nie przystaje do omawianych utworów, kreślone przez przytoczonych krytyków paralele historyczno-literackie z dzisiejszej perspektywy wydają się kuriozalne i stanowią bardziej wyraz natręctwa myśli podporządkowanego zaklinaniu zastanego stanu rzeczy niż wnikliwej pracy interpretacyjnej. W interesującym mnie przypadku epopeja okazuje się kategorią bądź to prospektywną, bądź warunkową, ale na dobrą sprawę w większości przypadków oksymoroniczną (względem przedmiotu opisu). Epos przesiedleńczy nigdy bowiem nie powstał, lecz zastygł w przestrzeni dyskursywnej jako „fanaberia […] szlachetny mit zapładniający dyskusje, półprawda zmyślona przez krytyków”21.
13Mój namysł będzie zatem w zasadzie dotyczył niemożliwości realizacji projektowanego w krytycznych wypowiedziach wzorca gatunkowego. Owa nieosiągalność wynika częściowo z przesłanek o ogólniejszym charakterze, błyskotliwie opisanych między innymi przez Kazimierza Wykę i Tomasza Burka, a związanych z trwałym powojennym kryzysem i rozpadem tradycyjnych form epickich w obliczu doświadczenia wojny22. W równej mierze spowodowały ją jednak zdecydowanie bardziej „lokalne” i doraźne uwarunkowania pojałtańskiego pola literackiego – liczne jego niedostatki, niedociągnięcia, ograniczenia i prowizoryczność. Co ciekawe, mimo że zręby formułowanego katalogu (około)literackich wypaczeń i wołanie o ich korektę pojawiły się już w czasach odwilży, to nie za wiele w tej kwestii udało się naprawić i zdziałać, a migracyjne fabuły niezmiennie zastygały w pośledniejszych schematach narracyjnych. Najważniejsze z takich zastępczych (względem projektowanej epopei) formuł opowieści postaram się pokrótce omówić w dalszych częściach niniejszego rozdziału. Oprócz czynników o charakterze zewnętrznym, kwestią godną przemyślenia jest dla mnie także dysfunkcjonalność pojałtańskiego dyskursu, zawiązana na (do pewnego stopnia wykluczających się) założeniach natury gatunkowej, które wynikają z jego silnego upolitycznienia. Stawiam wstępną tezę, że jego dynamika (i wspomniana dysfunkcjonalność) opiera się na chiazmatycznym i aporycznym ruchu między tym, co epopeiczne, a tym, co powieściowe.
14Nim jednak wytłumaczę, na czym zasadza się owo nader ogólnikowe rozróżnienie, spróbuję się zastanowić, czy owo „wołanie o epopeję”23 aby faktycznie było jedynie podszytą anachronicznym myśleniem krytyczno-literacką fanaberią? Pod pewnymi względami – szczególnie jeśli brać pod uwagę podstawowe funkcjonalności eposu – taki postulat wydaje się całkiem uzasadniony.
Przełom i pragnienie monumentalności
15Aby doprecyzować: we wspomnianych nawoływaniach o pojałtańską epopeję nie szło – ma się rozumieć – o epopeję w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz raczej o wielką powieść epicką albo, mówiąc jeszcze ściślej, o powieść o cechach epopeicznych. Do tego, jak ów zmieszany gatunek należałoby dokładnie ujmować, jeszcze powrócę, tymczasem zasygnalizuję pierwszą jego cechę dystynktywną: monumentalność, trzeba tu dodać: monumentalność definiowaną na sposób epicki właśnie. Theodore L. Steinberg utożsamia ją z wielkością, tą zaś z kolei proponuje rozpatrywać na dwa sposoby: po pierwsze, chodziłoby o szeroki zakres „optyczny” narracji, wynikającą z podejmowania „wielkich tematów” panoramiczność, która przekłada się na swego rodzaju „całościowość”, czyli „encyklopedyczność”24 świata przedstawionego. Nie bez znaczenia – jako wymierny efekt agregacji motywów –pozostawałaby tu także objętość tekstu. Po drugie, owa wielkość łączyłaby się z majestatycznością i wagą (grandeur and importance), którą określa specyficzna aura, zdolna wywoływać u czytelnika szczególnego rodzaju przyjemność z lektury. Zdaniem omawianego badacza, takie odczucie wiąże się z umacnianiem wiary w wartość ludzkich dokonań i dostojność człowieczeństwa, które są efektem nie tylko podejmowania w tekście tematyki wiekopomnych (z punktu widzenia cywilizacyjnego) wydarzeń, lecz przede wszystkim problematyzacji stosunku bohaterów do kwestii własnej śmiertelności i ich relacji ze wspólnotą. To zaś bezpośrednio oznacza aktualizację kodu heroicznego25.
16W rozumieniu majestatyczności Steinberga można dostrzec echa tego, co Friedrich Nietzsche w swoich rozważaniach o życiu na usługach historii określił niegdyś mianem historii monumentalnej. Przypomnijmy:
Aby wielkie momenty w walce prowadzonej przez jednostki tworzyły łańcuch, aby łączyły się w szczytny pochód ludzkości przez stulecia, aby dla mnie te wzloty dawno minionych momentów nadal tchnęły życiem, blaskiem i wielkością – oto główna myśl wiary w człowieczeństwo, wyrażająca się w postulacie historii monumentalnej26.
17Niemiecki filozof wyróżniał trzy rodzaje historii: antykwaryczną, krytyczną i monumentalną. Ta ostatnia miałaby dominować nad pozostałymi, gdyż przedstawia przeszłość jako „godną do naśladowania, możliwą do naśladowania i powtarzalną”27, Nietzsche czyni z niej „lek przeciwko rezygnacji”28, nadający sens teraźniejszości, środek, który wręcz „popycha odważnych do zuchwalstwa”29. Monumentalność jest więc dla niego strategią przedstawienia, która dysponuje ogromną mocą performatywną; nie historią samą w sobie, ale szczególnego typu relacją zapośredniczenia między doświadczeniem historycznym a narracją. W związku z tym, jak zauważyła niedawno Teresa Walas, kategorii tej należałoby przypisywać szersze zastosowania. Jej zdaniem monumentalność może pracować nie tyle w sytuacji obcowania z odległą przeszłością, ale także w kontekście „płytkiego jedynie dystansu, jaki w teraźniejszości żłobi sam akt poznawania i przedstawiania”30. Rozpatrywana jako model reprezentacji, staje się jednym z bardziej poręcznych – żeby nie powiedzieć uniwersalnych – narzędzi literackiego postaciowania rzeczywistości. Monumentalny tryb narracyjny charakteryzuje przede wszystkim skłonność do wyselekcjonowywania z rzeczywistości takich wydarzeń, które powszechnie uważane są za doniosłe (moralnie, politycznie czy społecznie) oraz takich postaci, które otaczane są szeroko rozumianą czcią, zasłużyły się dla wspólnoty bądź też pełniły istotne role społeczne (bohaterów narodowych, wodzów, ale także ofiar i innych jednostek wyróżniających się swoim poświęceniem lub męstwem). Treści tego typu mają bowiem „zdolność do stymulowania pokrewnych im, czy wręcz na nich wzorowanych ludzkich zachowań”31. Model monumentalny spełnia zatem funkcje wspólnotowe: wytwarza wzorce wielkości oraz reprezentuje to, „co potężne, co lśni blaskiem wielkości, co porusza i porywa, co więc skłania do naśladowania i pobudza życie do rozkwitu”32.
18Wspomniana selektywność przekłada się ściśle na formę literacką – narracja monumentalna preferuje gatunki wysokie: tragedię i epopeję właśnie. Co jednak równie ważne, bardzo łatwo może się przekształcić w pospolite formy stereotypizujące, takie jak powieść dydaktyczna, melodramat czy ideologiczna powieść z tezą. Janusowość monumentalnych narracji wynika z tego, że wybierając z dziejów tylko to, co pokrzepiające, zakrywają one inne rodzaje historii. A przez to reprezentowane przez nie wydarzenia nader często ulegają prostej mitologizacji i ideologizacji (przekształcając się tym samym w doraźne narzędzia polityczne). Jak ostrzegał już Nietzsche:
[Historia monumentalna – K. S.] zawsze będzie zestawiała, uogólniała i wreszcie utożsamiała rzeczy różne, zawsze będzie zacierała odmienność motywów i bodźców, aby kosztem causae zmonumentalizować effectus, to jest przedstawić jako wzór godny naśladowania; jakoż z niewielką przesadą można tę historię, w miarę możliwości abstrahującą od przyczyn, nazwać zbiorem „efektów samych w sobie”, wydarzeń, które są w każdym czasie efektowne […]. Bywają czasy, które niezdolne są w ogóle rozróżniać między monumentalną historią a mityczną fikcją: ponieważ z obu tych światów można czerpać dokładnie te same podniety33.
19Stawianie znaku równości między opowieściami o ważnych dla jednostek i społeczeństw wydarzeniach a mitycznymi fikcjami prowadzi wprost do problematyki pamięci zbiorowej i kulturowej; można powiedzieć, że ustanawia ich domenę. Pogłosy Nietzcheańskiej monumentalności wybrzmiewają zresztą głośno w polu kulturowych badań nad pamięcią. Kategorią tą posługuje się między innymi Astrid Erll, przedstawiając propozycję koncepcji retoryki tekstów zbiorowych. Inspirując się „klasyczną” już tezą o tym, że gatunki i strategie narracyjne warunkują określone strategie odbiorcze i kontekst społeczny swoich wystąpień, badaczka stara się określić wpływ genologii na procesy kolektywnego pamiętania. Przy tym nie zakłada istnienia żadnej gotowej i zamkniętej poetyki pamięciowej, ale wskazuje, że pewne uruchamiane w danym kontekście historycznym cechy formalne mogą skutecznie wspomagać społeczne mechanizmy budowania pamięci zbiorowej: umożliwiają kanonizację danych wydarzeń, idei i tekstów kultury bądź też – prowadzą do ich odrzucenia. Erll wśród czterech trybów narracji pamięciowej wyróżnia model monumentalny, który przekształca dane teksty kultury w „media podtrzymujące tradycję, formułujące i ustanawiające wiążące znaczenia”34. To z kolei staje się możliwe za sprawą zakresów rozwiązań charakterystycznych dla pisarstwa historycznego, mitów i rytuałów, archaizacji i uruchamiania myślenia magicznego, symbolizacji i alegoryzacji. W praktyce pamięciowa poetyka monumentalna sprowadza się więc do preferowania perspektywy zbiorowej, nadużywania figury bohatera typowego i narratora-kronikarza, silnego osadzenia narracji w planie kosmologicznym postrzeganym jako system reprezentacji (w którym wyraźnie zostają odróżnione figury tożsamości i inności), wreszcie – do wyraźnych, intertekstualnych odniesień do kanonu narodowego. Podobnie jak w przypadku propozycji Walas, pamięciowymi gatunkami bezpośrednio spowinowaconymi z monumentalnością byłyby tu te, które sytuują się w wysokiej mimesis.
20Epopeja jest zatem gatunkiem ukierunkowanym na przeszłość, jednak taką, która, dopowiadając za Assmannem, w geście narratywizacji „zostaje przeformułowana w historię fundacyjną, czyli mit”35. Ten zaś należałoby postrzegać nie jako fikcję, ale jako referencyjną konstrukcję obligatoryjną: „są to zdarzenia, o których w żadnym wypadku nie wolno zapomnieć”36 – uważa cytowany już badacz. W pisarstwie epopeicznym nie idzie o mity lub mirabilia per se, lecz o kodyfikację pamięci. To z kolei decyduje o tym, że „gatunek taki jak epos nie należy do metahistorycznych uniwersaliów, lecz pozostaje związany ze szczególnymi czynnikami społecznymi i politycznymi”37. Ujmując rzecz dokładniej, badaczowi idzie o czynniki związane z kryzysem (wyczerpaniem) danego wzorca tożsamości zbiorowej oraz o to, co po owym kryzysie następuje, a wiąże się ze zjawiskiem etnogenezy albo stanowią element procesów wynajdywania tradycji. Analizując okoliczności powstania eposów homeryckich, autor Pamięci kulturowej dowodzi, że powstały one w schyłkowym okresie epiki heroicznej, kiedy to krystalizowało się nowe rozumienie greckości, związane z intensyfikacją ruchu kolonizatorskiego. W wyniku ekspansji terytorialnej, greckie społeczeństwo gwałtownie się różnicowało, ale zarazem konsolidowało pod szyldem panhelleńskości: „grecka społeczność zaczęła postrzegać siebie jako całość, mimo wszystkich różnic plemiennych i stanowych, i na przekór zmiennym warunkom politycznym i społecznym”38. Istotnym tego motorem stał się właśnie tekst Homera:
Przeszłość heroiczna tworzy scenariusz historii, przez który arystokracja IX i VIII wieku doświadcza samej siebie i samą siebie gloryfikuje. Zaadoptowawszy Homerową opowieść, uczyniła ją własną przeszłością, by wywodzić swoje genealogie od trojańskich bohaterów i ich dziejów. A więc za pomocą atrybutu wiekowości i przez heroiczne wywyższenie przedstawiono epokę mykeńską jako inną, kompletnie różną od współczesnego świata zwykłych śmiertelników. Z drugiej jednak strony uznawano ją za pamiętaną i zamieszkaną przeszłość i uczyniono fundamentem genealogicznej autoinscenizacji i autodefinicji arystokratów. To typowy przypadek konstruowania ciągłości mimo zerwania39.
21Przeszłość heroiczna to historia monumentalna. Jej uruchomienie jest gestem identyfikacyjnym, wspólnotowym, a zarazem komunalistycznym – tekst Homera działał przede wszystkim jako (skuteczne) medium pamięci fundacyjnej. Assmann powiada, iż „dzieło [Homera – przyp. K. S.] miało przetrwać macierzystą wspólnotę pamięci i dać początek pamięci innej i nowej”40 – adekwatnej dla panhelleńskiej, ponadlokalnej, a można powiedzieć, że do pewnego stopnia także hegemonicznej (imperialnej), wizji greckiej tożsamości zbiorowej jako koherentnej całości41.
22W epoce nowoczesności zadania tekstów fundacyjnych spełnia powieść i przez pryzmat jej udziału w tworzeniu wspólnot wyobrażonych czy też w pisaniu narodu, z całą pewnością można by było epicką monumentalność opisać42. Imię Homera pojawia się tutaj jednak nieprzypadkowo – po pierwsze dlatego, że przypisywane mu eposy ustanawiają paradygmat pisarstwa monumentalnego – chociaż każda późniejsza próba stworzenia epopei zawsze już będzie na swój sposób idiosynkratyczna, to właśnie owa antyczna afiliacja stanowi podstawę jakichkolwiek porównań, które dysponują mocą rozstrzygającą o tym, czy dany tekst nosi znamiona epopeiczności43. Po drugie, przykład Iliady jasno pokazuje, na czym polega wprawienie w ruch mechanizmów monumentalizujących i czemu ten ruch (w rozmaitych kontekstach historycznych) służy, dowodząc przy tym jego nieprzerwanej aktualności. Konstruowanie ciągłości w momencie zerwania, autoidentyfikacja zbiorowości w oparciu o ideę historycznego początku konstytuującego się w majestatycznej przeszłości, oraz czynienie z tegoż początku znaku, który w założeniu ma przetrwać w pamięci kulturowej jako nieodmienny (wieczny) wzór tożsamości – wszystkie te działania są zasadniczo niezmienną na przestrzeni dziejów reakcją na moment kryzysu następujący w obliczu wyczerpania się dotychczasowych modeli tożsamościowych.
23Zmiany zachodzące w Polsce po 1945 roku – budowę nowego, socjalistycznego i postmigracyjnego społeczeństwa w przesuniętych na zachód granicach – bez wątpienia należy uznawać za moment takiego właśnie kryzysu. Jak słusznie zauważył Andrzej Zawada, sytuacja ta wywołała naglącą potrzebę stworzenia nowej „opowieści bazowej” (Basiserzahlung)44 – narracji elementarnej, założycielskiej, fundacyjnej, legitymizującej lub monumentalnej właśnie. Opowieść ta, jako „dominująca w swojej współczesności literacka wersja przeszłości”45, miała przenosić to, co lokalne – a więc co związane z zasiedlaniem terytoriów zaanektowanych – w wymiar uniwersalny, uczynić z doświadczeń migracji nieodzowny element polskiej świadomości narodowej. Tak też trzeba by rozumieć przywołany wcześniej, wtórujący głosom krytyki literackiej apel Gierka.
24Jednak wspominam tutaj eposy Homera również dlatego, że jeśli założyć, iż stanowią one nieunikniony punkt odniesienia (podstawę porównania decydującą o efekcie epopei w ogólności), to wrażenie karykaturalności sygnalizowanej wyżej „normatywnej” poetyki pojałtańskich powieści migracyjnych wydaje się tym silniejsze. Zawada w kontekście prób napisania wrocławskiej epopei przesiedleńczej z przekąsem konstatuje, że „jeżeli podobnego rozumowania nie potrafimy uwolnić od bliskiego towarzystwa ironii, to tylko dlatego, że wzorem dystansu wciąż pozostaje dla literatury Homer”46. Jak duży to dystans, pokaże krótki przegląd pojałtańskiej produkcji literackiej.
Miary dystansu: (soc)realizm, regionalizm i literatura popularna
25Wytyczanie genologicznych miar odległości winna jestem rozpocząć od niezbędnej, aczkolwiek siłą rzeczy przyśpieszonej, periodyzacji pojałtańskiej literatury migracyjnej. Jej rozwój wyznaczają cezury wydarzeń politycznych, które dzielą ją na dwa podstawowe okresy: przedpaździernikowy (do 1956 roku) oraz popaździernikowy (lata 1946–1989), ale w przypadku konkretnych regionów i współczesnych ujęć regionalistycznych owe cezury będą ulegać pewnym przesunięciom i doprecyzowaniom47. Godna uwagi w tym kontekście jest przede wszystkim propozycja Joanny Szydłowskiej, najtrafniej oddająca zniuansowanie omawianego nurtu. Badaczka wyróżnia jego cztery podstawowe etapy: fundacyjny (1945–1948), regresywny (1949 –1956), kreatywnej „reanimacji” tematu (1956–1970) oraz jego wygaszania (1970–1989)48.
26W najwcześniejszym z nich dominowały formy niefikcjonalne49, warto jednak przypomnieć, że już w roku 1948 ukazał się Trud ziemi nowej Eugeniusza Paukszty – pierwsza „panoramiczna” współczesna powieść poruszająca tematykę migracyjną, której akcja rozgrywa się w scenerii mazurskiej50. Książka ta – wyrastająca bezpośrednio z historiozoficznej doktryny powrotu do „piastowskiej macierzy”, stymulowanej (nader żywotną w tużpowojennym w społeczeństwie) ideą „odwiecznego antagonizmu” polsko-niemieckiego i podszytej wizją socjalizmu jako (właśnie się realizującej) utopii sprawiedliwości społecznej – zarysowała główne (i trwałe) kontury narracji poświęconej kulturowemu oswajaniu pojałtańskich przestrzeni. Co istotne, w tym samym mniej więcej czasie ukazały się także Fundamenty Jana Pytlakowskiego (1948) – pierwsza powieść produkcyjna, której akcja toczy się również na terytoriach pojałtańskich, tyle tylko, że w scenerii miejskiej – we wrocławskiej fabryce Pafawag. Te dwie wydawnicze premiery pozostają ze sobą w ścisłym związku – w latach 40. i 50. nurt migracyjny został bowiem wchłonięty przez socrealizm, który na dekadę właściwie zablokował jego rozwój. Jak zauważa Szydłowska, socrealizm „w sensie światopoglądowym realizuje zasadę odwrotu od tematu okcydentalnego (problemowa dekompozycja, neutralizacja konfliktów). Tak więc, zanim powstający dopiero topos okrzepł, zaprzeczył mu stalinizm”51. Przy czym regres tematyki stricte migracyjnej w pierwszej powojennej dekadzie nie oznaczał zupełnego zniknięcia przestrzeni anektowanych z literatury. Wręcz przeciwnie: po Fundamentach temat dolnośląskiego przemysłu podejmą również między innymi Jan Wilczek w Numer 16 produkuje (1949) i Wojciech Żukrowski w Mądrych ziołach (1951), z kolei Nina Rydzewska w Ludziach z Węgla (1951) przedstawi wałbrzyską kopalnię, Andrzej Braun akcję swoich Lewantów (1952) umieści w gdańskiej stoczni, zaś stocznię szczecińską przedstawi Maria Boniecka w Nad wielkim Zalewem (1950). Mamy więc w tamtym czasie do czynienia ze zjawiskiem, które Wojciech Browarny nazywa „socrealizmem z dygresjami” (regionalistycznymi i migracyjnymi), funkcjonującymi w dalekim tle opowieści52.
27Rok 1956 po raz kolejny wpisuje nurt migracyjny w ogólniejsze ramy przemian peerelowskiego pola literackiego. W jego obrębie pojawiają się wówczas dwie ważne powieści: wstrzymywana wcześniej przez cenzurę Ziemia Brzozy (1956) oraz (rzadziej wskazywana przez badaczy) Plebania z magnoliami Stanisława Grochowiaka (1956). Pierwsza z nich zawiera rozbudowany opis „repatrianckiej” podróży, w której uwidaczniają się tragizm wykorzenienia i trudności związane z pierwszą fazą aklimatyzacji w nowym (zachodnim) krajobrazie kulturowym, druga również rozgrywa się w tranzytywnej przestrzeni dworca i pociągu, aczkolwiek postaciuje czas nie tużpowojenny, ale realia odwilżowe: przedstawia jednostki po dziesięciu latach funkcjonowania na „gorzkiej ziemi”, głównie problem emocjonalnej obcości i „złamanych” osadniczych biografii53. Erupcja rewizyjnych narracji następuje jednak już w kolejnej dekadzie, wraz z wydaniem najbardziej udanych w dorobku Paukszty powieści: Wrastanie, (1964), Po burzy jest pogoda (1966), Przejaśnia się niebo (1967), a przede wszystkim skromniejszych rozmiarowo, ale niewątpliwie ciekawszych formalnie i tematycznie tomów opowiadań: Bóg, wilki i ludzie Henryka Panasa (1960), Parafianie (1960) i Najtrudniejszy język świata (1965) Henryka Worcella, Wielkie świniobicie (1965) i Żylasta ręka ojca (1967) Zygmunta Trziszki i Spotkania w Wolkenbergu Katarzyny Suchodolskiej (1966); a także takich powieści jak: Wyspiarze Leszka Proroka (1961), Żarówka Tadeusza Mikołajka (1961), Pierwszy rozdział Ryszarda Cabaja (1962); Pojedynek z pamięcią Barbary Nawrockiej (1962), Toast Józefa Hena (1964), Agnieszka, córka Kolumba Wilhelma Macha (1965), Krajobraz z topolą Ireny Dowgielewiczowej (1966), Grzesznicy Panasa (1966), Ziemia Obiecana Dionizego Sidorskiego (1966), Dzień siódmy i znowu pierwszy Ryszarda Liskowackiego (1967) czy Krańce pamięci Bohdana Dzitki (1967). Do tej listy z pewnością należałoby dodać inne tytuły, jednak zamykając ją w tym miejscu i traktując jako reprezentatywną, trzeba zaakcentować fakt, że dla większości wyliczonych tu autorów i autorek doświadczenie migracyjne było bezpośrednim ich udziałem. Zmiana jakościowa, która zaszła w latach 60., polegała więc na tym, że proza ta, związana w dużej mierze z poetyką małego realizmu, będąca odzwierciedlaniem określonego momentu historycznego, w którym powstała, indywidualizuje przesiedleńcze doświadczenie i intymizuje perspektywę oglądu zachodniokresowej rzeczywistości. Ponadto, cenzura poluzowała się na tyle, że możliwe stają się w niej śmielsze próby wyrażenia trawiących osadnicze społeczności dylematów etnicznych (na przykład w prozie Panasa i Proroka) oraz podjęcia kwestii natury klasowej (proza Trziszki).
28Lata 70. to okres powolnego wygaszania nurtu pojałtańskiej literatury migracyjnej54. Z jednej strony podpisany w grudniu 1970 roku roku układ między rządami Polskiej Republiki Ludowej i Republiki Federalnej Niemiec, w którym oficjalnie uznano granice na Odrze i Nysie, odgórnie rozwiązał problem potrzeby dyskursywnej legitymizacji polskości przyłączonych terytoriów. Z drugiej strony, inicjatywy takie jak zorganizowane przez Jerzego Ludwińskiego we Wrocławiu w 1970 roku Sympozjum Plastyczne (i powstały w jego ramach w 1972 roku „Żywy Pomnik ARENA” Jerzego Beresia) zwiastowały nadejście nowej poetyki ekspresji doświadczenia migracyjnego. Te polityczne i artystyczne wydarzenia należy przy tym postrzegać raczej przez pryzmat naddanej im wartości symbolicznej niż jako czynniki bezpośrednio determinujące kształt pojałtańskiego pola literackiego. Wydaje się, że wszystko, co najważniejsze do powiedzenia w tak zwanym temacie zachodnim, zostało powiedziane w połowie lat 60 – w kolejnym dziesięcioleciu na mapie pojałtańskiej prozy migracyjnej pojawi się już mniej interesujących książek i debiutów. Uwagę zwraca w tym okresie przede wszystkim dylogia Ptasi gościniec (1973) i powieść Babie lato (1974) Haliny Auderskiej oraz Szyld pisany antykwą lubuskiego pisarza Janusza Olczaka (1977) – utwory dyskutujące z postulatami epopeizacji prozy migracyjnej – oraz Homunculus z tryptyku Britty Wuttke (1977) i twórczość Erwina Kruka – teksty pisane z punktu widzenia tzw. ludności autochtonicznej55.
29Wyliczone powyżej w porządku chronologicznym zjawiska przekładają się na cztery podstawowe tendencje organizujące kształt pojałtańskich narracji. Omówienie pierwszej z nich przytoczę za Zbigniewem Kubikowskim, który w 1963 roku przedstawił dwa wzory powieści w obrębie omawianego nurtu. Oto „wzór numer 1”:
Współczesny osadnik (może być wojskowy, mamy tu wtedy od razu załatwioną sprawę walki o wyzwolenie) zgodnie ze swą nazwą osiedla się. W jego otoczeniu znajdują się szabrownicy, ludzie nieuczciwi, starający się wyciągnąć z powojennego rozgardiaszu maksimum korzyści, aby po wzbogaceniu się wrócić na „stare ziemie”. W otoczeniu osadnika są też ludzie uczciwi, ale chwiejni, niepewni swoich racji, swoich decyzji. Wreszcie Niemcy: uczciwi, oszukani przez hitleryzm, i nieuczciwi, związani z Wehrwolfem. Może też być dziewczyna, najlepiej autochtonka, którą ludzie nieuczciwi krzywdzą świadomie, uczciwi, ale chwiejni, krzywdzą chwiejnie, uczciwi całkowicie, po początkowych nieporozumieniach, postępują całkowicie uczciwie. Przy sposobności zaleca się rozciągnąć problem dziewczyny na całą grupę autochtonów w osadzie, wsi, mieście. Wreszcie ostatni przepis: osadnicy pochodzić muszą ze wszystkich stron świata (w tym celu rozdaje im się wileński przyśpiew, lwowskie „ta joj”, warszawskie „rany boskie”).
Rozstawiwszy w ten sposób figury, zmierzamy już bezpośrednio do zamierzonego celu. Jest nim rozładowanie sprzeczności, integracja, powstanie nowego, jednolitego społeczeństwa, kompromitacja postaw temu procesowi przeciwnych56.
30Poza wariantem współczesnym, krytyk wyznacza „wzór numer 2” – wzór historyczny, który jednak ostatecznie sprowadza się do wzoru pierwszego, a brzmi następująco: „piastowski książę pragnie powrotu swojego księstwa w granice polski, jego zamiary niszczy sytuacja. Książę odchodzi lub załamuje się, ale pozostaje lud. Lud jest oczywiście reprezentowany przez bohatera drugiego planu powieści; prapraprawnuczka tego bohatera wyjdzie kiedyś za mąż za osadnika”57. Zdaniem Kubikowskiego oba te wzory łączy „wznosząca” struktura fabularna58 oraz fakt, że bazują one na schematach literatury popularnej, a konkretniej – operują stylistyką znaną z amerykańskiego westernu, z charakterystycznym dla niej apriorycznym kształtowaniem bohaterów podług manichejskiego podziału na tych jednoznacznie dobrych i tych jednoznacznie złych; dodatkowo schemat ten często zostaje uzupełniony o ramy fabuły romansowej. Tak jak w przypadku narracji westernowej, powieści te wyrażają „potoczny mit”, związany ze zdobywaniem nieznanej krainy, walką z bezprawiem oraz z postępującą w jej trakcie integracją społeczną. Osadzenie akcji w ściśle określonej geograficznie przestrzeni sprawia, że mamy w przypadku owych narracji do czynienia z legendą lokalną, która decyduje o regionalnym charakterze tekstu (Kubikowski utożsamia wprost literaturę migracyjną z utylitarnym i wsobnym regionalizmem)59. W przeciwieństwie do wzorca amerykańskiego, próby jego eksploatacji w warunkach polskich nie zaowocowały tekstami, które stanowiłyby coś więcej niż tylko „przykładną, regionalną ramotkę”60. Przegląd stanu pojałtańskiej prozy migracyjnej na rok 1963 skłania krytyka do wysunięcia tezy, że wciąż jeszcze znajduje się się ona w fazie bezkrytycznej absorbcji motywów popkulturowych, aczkolwiek pojawiają się już pierwsze sygnały zmian, które zapewnią książkom o tematyce zachodniej znaczące miejsce w historii literatury.
31Z perspektywy kilkudziesięciu lat wydaje się jednak, że zaproponowane przez Kubikowskiego matryce w późniejszych okresach nie straciły aktualności, a i przywołana wyżej ich charakterystyka stanowi być może jeden z najzgrabniejszych i najtrafniej punktujących kształt pojałtańskiej prozy migracyjnej opisów.
32Istnieją jednak jeszcze dwa inne wzory: (3) chronologicznie wcześniejszy, produkcyjny (socrealistyczny) oraz (4) późniejszy, który określiłabym mianem małorealistycznego. Pierwszy z nich Halina Tumolska charakteryzuje tak:
osadnik z Polski centralnej bądź Polak powracający z Niemiec, czy też repatriant ze wschodu, przybywał na Ziemie Zachodnie i, niezrażony trudnościami, zabierał się do pracy gdzieś na wielkiej budowie, przy odgruzowywaniu miasta, zakładaniu spółdzielni produkcyjnej, odminowywaniu terenu. Nierzadko autor wyposażał swoich bohaterów w nadzwyczajną świadomość patriotyczną i historyczną61.
33W tym wariancie okoliczności, które sprowadzają bohatera na pojałtański zachód, są oczywiście mniej istotne niż jego obywatelska i światopoglądowa przynależność, a westernowy schemat walki między dobrem a złem przekłada się bezpośrednio na starcie między socjalistycznym przodownikiem pracy a kapitalistycznym dywersantem. Takie przesunięcie akcentów jest skutkiem upowszechniania się po 1949 roku doktrynalnego realizmu. W przypadku pojałtańskiej prozy migracyjnej (tak w jej „popularnym”, jak i w założeniu ambitniejszym wydaniu) dziesięcioletni epizod socrealistyczny rzuca jednak o wiele dłuższy cień na późniejsze realizacje prozy opowiadającej o pojałtańskich migracjach niż to ma miejsce w przypadku innych powojennych nurtów. Pierwszym długofalowym skutkiem regresu tematu okazało się nieuchronne i bezpowrotne „przerwanie pewnej linii epiki narodowej, takiej, jaką reprezentował Żeromski”62. Przerwanie – dodajmy – na tyle skuteczne, że po 1956 roku nie powstał właściwie żaden tekst próbujący wyraźniej nawiązać do tradycji przedwojennej. Wręcz przeciwnie: to wypracowana w okresie socrealizmu strategia narracyjna, w której człowieka traktuje się jako ilustrację apriorycznie zarysowanych problemów, okazała się najtrwalszym punktem odniesienia w tekstach pisanych po odwilży – nierzadko realizują więc one formułę „socrealizmu długiego trwania”. Drugim istotnym skutkiem dekady panowania doktrynalnego realizmu było utrwalone w jej trakcie, a pokutujące w całej późniejszej pojałtańskiej literaturze migracyjnej przekonanie, że „wszelka lokalność powinna mieć charakter drugoplanowy i ustępować przed perspektywą uniwersalistyczną, a przynajmniej ogólnonarodową”63. W okresie regresu tematu zostanie zatem na niego założony klincz, w którym pojałtański dyskurs migracyjny będzie tkwił niemalże nieprzerwanie, polegający na tym, że będzie to twórczość o charakterze regionalnym, której odgórnie wyznacza się cel przekroczenia własnej regionalności64. Trzeci wreszcie skutek wiąże się z mechanizmami cenzury i autocenzury wynikającymi z całkowitego podporządkowania literatury celom politycznym, które w okresie socrealizmu się ustaliły. Problem ten dobrze ilustrują autokrytyczne w tonie słowa Hierowskiego:
Sprawa odbicia problematyki ziem zachodnich w literaturze nie jest jednak sprawą liczby pisarzy, którzy się tą problematyką w sposób twórczy interesowali, nie jest również sprawą liczby książek, które wyszły spod ich pióra. Nie jest to także sprawa rangi i typowości konfliktów, które w tych książkach znalazły odzwierciedlenie. […] Temat ziem zachodnich był w pełnym tego słowa znaczeniu tematem politycznym i pod niejednym względem charakter ten zachowuje nadal. Z tego też powodu podlegał licznym ograniczeniom, obowiązującym przez szereg lat powszechnie, nie tylko w zastosowaniu do tej tematyki. […] Sprowadzenie trudności pisarza do tych jedynie ograniczeń byłoby jednak łatwym uproszczeniem. U wielu uczciwych, oddanych sprawie ziem zachodnich pisarzy działa ponadto silna cenzura wewnętrzna, dobrowolnie przyjęte wędzidła i hamulce. Niektóre (z książek – przyp. K.S.) przechodziły potężny magiel redakcyjny, poddawane były przeróżnym zabiegom, które preparowały i trzebiły książkę ze wszystkiego, co śmielsze i ciekawsze, a w rezultacie przetrzymywały książkę w szufladach wydawniczych po kilka lat. Powieść traktowano jako publicystykę […] To sprawiło, że obraz życia na ziemiach zachodnich odtworzony w nich został w jakichś małych wymiarach, nieproporcjonalnych do wagi i niezwykłości procesów, które się tutaj rozgrywały. […] Powiedziałbym, że jest to obraz nieśmiały jeszcze i anemiczny, o stuszowanych akcentach dramatycznych, stępionych i złagodzonych konfliktach, mało odkrywczy, bardziej natomiast ilustracyjny65.
34W przypadku pojałtańskiej literatury migracyjnej prezentowana w powyższym fragmencie wizja nie straciła racji bytu – założone przez krytyka rozmaite (zewnętrzne i wewnętrzne) hamulce wciąż działały sprawnie. Najlepiej być może świadczy o tym fakt, że zaprezentowane wyżej tezy Hierowski wygłosił na pierwszym Zjeździe Pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych. Zjazdów takich w latach 1958–1970 odbyło się w sumie trzynaście66. Fakt ten stanowi paradoks – rewizja poszczecińskiej formuły pisania odbywała się w ramach przyjętej w okresie socrealizmu zjazdowej (upolitycznionej, odgórnej) formuły animowania twórczości literackiej, która nie zlikwidowała problemu (auto)cenzury i ideologizacji tekstu, lecz jedynie go przemieściła, zachowując przy tym „anemiczny” obraz doświadczenia pojałtańskich migracji.
35Jak wspominałam, po 1965 roku (a przede wszystkim w latach 60.) pojawia się proza rewidująca ustalenia socrealizmu i krytyczna wobec popularnych schematów, o których pisał Kubikowski. W tekstach takich autorów jak Worcell, Trziszka, Suchodolska czy Dowgielewiczowa chodzi już nie tyle o zakorzenienie w dyskursie, co w codzienności i (indywidualnej) pamięci. Przesunięcie to jest godne uwagi przede wszystkim dlatego, że owe utwory do pewnego stopnia decentralizują dotychczasowy układ treści, niejako „oddolnie” otwierają nowe obszary tematów: opisują doświadczenie tak migrantów, jak i migrantek, perspektywę chłopską i inteligencką, wiejską i miejską, sygnalizują problemy wrastania w obcą kulturowo przestrzeń, ale także w zróżnicowaną etnicznie i klasowo polską społeczność, wreszcie – wskazują na trudności z asymilacją do nowej rzeczywistości politycznej. Kolejni autorzy poddają w swoich tekstach krytycznej refleksji iluzje „«młodości» lub też bezkonfliktowej wizji polskiego Zachodu”67, w jakich przystało im funkcjonować (w przypadku autorów młodszych – dorastać) właściwie przez cały początek pojałtańskiego dwudziestolecia. Zarazem chcę jeszcze raz podkreślić, że owo przepracowywanie doświadczeń tego dwudziestolecia odbywało się w obrębie niezmiennej „siatki ideologicznej, zbudowanej na poczuciu oczywistości niemieckiej winy, a przede wszystkim moralnej racji do terenów zachodnich”68. Mowa więc jedynie o pewnym rozluźnieniu, które przybrało formułę „wielki temat – mały realizm”69. A ten – i to jest czwarta z tendencji, która wyłania się z przemian pojałtańskiego pola literackiego – to proza z założenia problematycznie „anemiczna”. Jak zauważa Walas, formy małorealistyczne podlegają nieco łagodniejszej, ale wciąż obowiązującej presji ideologicznej; podporządkowane „rozpatrywaniu małych dramacików”70 tworzą raczej jałowe i bezbarwne reprezentacje rzeczywistości. To teksty „artystycznie na ogół słabe, problemowo dość miałkie i nużące w lekturze, które – poza krytyką literacką – nie pozostawiły trwalszego śladu w pamięci kultury i znikają z niej powoli także w swej materialnej postaci, wyprzedawane za złotówkę przez miejskie i powiatowe biblioteki”71.
36Sygnalizowana prawidłowość sprawdza się doskonale w przypadku pojałtańskiej prozy migracyjnej lat 60. Tekstom z tego okresu stanowią zaczątki dyskusji ze schematyzmem, szczególnie jeśli zestawić je z najbardziej poczytnymi powieściami nurtu – myślę tutaj przede wszystkim o niesłychanie bogatej twórczości Eugeniusza Paukszty, który najgłębiej eksploatując wzmiankowane przez Kubikowskiego wzory, nigdy zdecydowanie ich nie przekroczył. Jednocześnie, gdy za płaszczyznę porównania przyjąć szersze pole powojennej literatury, trudno tym utworom przypisać status tekstów kanonicznych (jakkolwiek by kanonu nie definiować). Z dzisiejszej perspektywy zasilają one ten sam, co Paukszta czy proza socrealistyczna, zbiór pojałtańskich narracji minorum gentium, artystycznie „wtórnych (peryferyjnych) wobec głównego nurtu dokonań literatury polskiej”72. Z jednej strony ramy tego zbioru wyznacza regionalizm, w którym pokładano ambicje z założenia nieregionalne i który korzystał z form charakterystycznych dla literatury popularnej, jaką z założenia proza pojałtańska być nie miała; z drugiej – nacisk na kolejne narracje wywiera socrealizm, który z czasem naturalnie przekształca się w formy małorealistyczne.
37Pozostaje zadać pytanie, gdzie w tym wszystkim jest wymarzony przez krytyków epos? W świetle opisanych powyżej tendencji nie będzie przesadą stwierdzenie, że jego nieobecność wynika z nieodpowiedniego wyboru drogi od założeń do praktyki, drogi, która biegnie przez formuły artystycznego wyrazu zdecydowanie bliższe niskiej mimesis. Poza tym wydaje się, że w tak niejednorodnym, ale determinowanym przez ideologię dyskursie, wielka epika jest po prostu niemożliwa73. W tym miejscu narzucają się jednak pytania sformułowane niegdyś przez Łukasiewicza i Zielonkę:
Nie ma dotychczas wielkiego eposu o ziemiach odzyskanych. Dlaczego? Czy dlatego że – jak sądzą niektórzy – ten typ środowiskowej epiki się przeżył? Mamy aż nadto przykładów w literaturze światowej, że tak nie jest. Z jednej strony Szochołow, z drugiej Faulkner. Czy dlatego, że temat się nie uleżał, nie ucukrzył, nie powstała jeszcze perspektywa? Czy wynika to z braku ambicji, z niemierzenia aż tak wysoko? Wiele ambitnych książek, jakie wydała proza polska w ostatnich latach, przeczy temu. Czy istnieją inne trudności, imponderabilia, które spowodowały nienapisanie wymarzonego eposu?74
38Prowokacyjnie rzecz ujmując, twórczość Faulknera to wszak dowód na to, że proza klasyfikowana jako regionalna może przybrać kształt noblowskiej epiki. Z kolei twórczość Szochołowa dowodzi, że taka epika możliwa bywa także w ramach silnej ideologizacji pola literackiego. Zaś w samej powojennej literaturze polskiej mamy przykłady powieści, które śmiało można określić mianem dobrze skrojonych na epicką miarę – by nie szukać daleko, wystarczy wspomnieć dzieła wyrosłe z tego samego co proza pojałtańska trzonu doświadczeniowego, ale poświęcone tematyce kresowej75. Trudno wreszcie założyć, że dyskurs pojałtański dziwnym trafem przyciągnął wyłącznie pisarzy nieutalentowanych. Być może faktycznie chodzi więc jeszcze o jakieś inne imponderabilia?
39W kolejnej części tego rozdziału chcę pójść tym tropem i zastanowić się nad jeszcze jedną z możliwych przyczyn tego niepowodzenia, mianowicie nad założeniami eposu jako gatunku literackiego. Wgląd w klasyczne rozpoznania genologiczne pozwoli mi ukazać kwestie upolitycznienia literatury pojałtańskich migracji w nieco innym niż do tej pory świetle, uwypuklającym pewien tkwiący w jej założeniach paradoks.
Regulowanie lornetki
40Epos jest zjawiskiem historycznym w takim sensie, że moment jego wystąpienia zawsze warunkują określone czynniki społeczno-kulturowe. Same jego światy przedstawione trzeba natomiast uznawać za radykalnie ahistoryczne. Michaił Bachtin ujmuje tę kwestię następująco: „czas eposu jako całości nie sytuuje się w rzeczywistym procesie historycznym, nie wchodzi on w relacje z teraźniejszością i przyszłością, zamyka w sobie, rzec można, całą pełnię czasów”76.
41Kluczowe okazuje się tutaj rozróżnienie między przeszłością, którą rosyjski literaturoznawca określa mianem „zwykłej”, a przeszłością absolutną, będącą na ogół rezultatem absolutnego dystansu epickiego. Przeszłość absolutna to bohaterskie dzieje narodu, świat „początków” i „szczytów”, zamieszkały przez jego ojców, „pierwszych” i „najlepszych”. Z kolei to pierwszeństwo wyraża nie tyle pewien porządek czasu, ile zamkniętą i idealną hierarchię wartości: „w tej przeszłości wszystko było dobre, zaś wszystko, co naprawdę dobre («pierwsze»), istniało wyłącznie w tej przeszłości”77. Takie przekonanie wyrasta z tradycji narodowej, legend i mitów, mających status źródeł wiedzy powszechnej i niepodważalnej.
42Dla Bachtina epopeiczny obraz przeszłości jawi się jako święty, bezwzględny, samowystarczalny i skończony – w podwójnym znaczeniu jego zamkniętości i całościowości. W zbliżony sposób postrzega go także György Lukács, który pisząc o greckich epopejach jako obrazie transcendentalnej topografii antycznego ducha, określa go mianem świata totalnego; rzeczywistość przedstawioną w eposach traktuje jako świat oparty na „więzi strukturalnej, warunkującej i całość życiowych doświadczeń, i ich poetyckie ukształtowania”; świat „wypełniony znaczeniami, które można uchwycić”78; a wreszcie – świat wyrażający „doskonałą, wewnętrzną zgodę”, „jedną stronę paradoksu”, „ruch adekwatności” bytu i losu79. Epopeja jako perfekcyjna transcendentalna „spójnia” (jak chce Lukács) czy też „całkowite zrośnięcie” aksjologiczne (jak powiada Bachtin) nie jest przy tym pozbawiona ograniczeń, gdyż siłą rzeczy ogałaca wydarzenia i ich bohaterów z jakichkolwiek różnic jakościowych; biorąc w niewolę swój przedmiot, staje się na dobrą sprawę gatunkiem całkowicie przewidywalnym. Skończoność konstrukcji świata przedstawionego i dedykowanych mu wartości skutkuje zamknięciem postaci w rygorystycznych, nieprzekraczalnych ramach raz danej tożsamości, ich pełnym uzewnętrznieniem i powierzchownością. Bohater epopei nie posiada żadnej inicjatywy ideologicznej ani językowej, jest nieuniknionym produktem jednojęzycznej (Bachtin) i jednorodnej (Lukács) rzeczywistości80 – przyjmuje z góry narzucony światopogląd i jego język, najczęściej oficjalny. Z tych też względów epopeja stanowi przede wszystkim formę antycypacyjno-podawczą.
43Aby obraz przeszłości nabrał epickości, musi wyraźnie odstawać od współczesności autora tekstu i jego czytelników. Absolutny dystans epicki skutkuje takim ulokowaniem czasu zdarzeń, które stawia autora w pozycji pełnego respektu i pokory potomka bohaterów utworu81. Co za tym idzie, granica tekstu wyraźnie odgradza nie tylko przeszłość od teraźniejszości autora i czytelników, lecz także od ich osobistego doświadczenia oraz od „osobistej inicjatywy w jego rozumieniu i interpretacji, od nowych punktów widzenia i ocen”82.
44Obaj cytowani teoretycy traktują rozważania na temat eposu jako punkt wyjścia do opisu powieści i jej funkcji społeczno-estetycznych. Dla przypomnienia: powieść przejmuje funkcje epopei, ponieważ jako gatunek powstały w dobie nowoczesności najadekwatniej artykułuje kondycję podmiotu nowoczesnego właśnie. Co więcej, jest ona jedynym gatunkiem „wciąż niegotowym” i radykalnie historycznym, przez co stanowi przeciwieństwo eposu. Bachtin wyróżnia trzy podstawowe płaszczyzny tej różnicy: pierwszą z nich jest zmiana rozumienia czasowości w narracji, która polega na tym, że „jest to teraz świat, w którym nie ma pierwszego słowa (idealnego początku), zaś ostatnie jeszcze nie zostało powiedziane”83 – powieść to swobodny i nieprzerwany ruch teraźniejszości od przeszłości ku przyszłości – otwarty na niezakończone wydarzenia współczesności: „prawdziwy, formalny, pierwotny autor (autor obrazu autora) wchodzi w nowe wzajemne relacje ze światem przedstawionym: sytuują się teraz – i autor, i świat – w tym samym wymiarze wartości i czasu”84.
45Drugą płaszczyzną omawianej różnicy, bezpośrednio wynikającą ze zmiany perspektywy narracyjnej (i odbiorczej), jest przesunięcie funkcjonalne – od podawczości do poznawczości. Tak, jak autor (narrator) pozostaje w trwałym kontakcie z teraźniejszością, tak i bohaterowie jego opowieści zostają w niej zanurzeni: ich tożsamość rozwija się procesualnie, losy są niepewnie i chwiejnie, a perypetie są teraz szeregami zerwań. Rozpoznawanie własnej pozycji w świecie staje się dla postaci otwartym zadaniem, wieloznaczność rozwiązań stwarza zaś możliwość aktywnej interpretacji rzeczywistości.
46Trzecią różnicą, która kontrastuje powieść i epopeję, jest charakteryzująca tę pierwszą świadomość wielojęzyczności –warunek sine qua non jej powstania. Powieść to domena słowa żywego i nieoficjalnego, w którym odbijają się i oświetlają wzajemnie zróżnicowane kulturowo i ideologicznie społeczne światy nowoczesności. Potoczny i sprofanowany język otwiera tekst na obecność Innego oraz na indywidualne doświadczenie autora i czytelnika; pozwala także chłonąć inne literackie idiomy – parodiując je, demaskuje umowność języka. Powieść to zatem zjawisko głęboko ironiczne.
47Zakreślona w taki sposób linia podziałów nie jest definitywnie rozstrzygająca. Bachtin zastrzega: „oczywiście także «swój czas» można ująć jako bohaterski czas epicki, pod kątem jego znaczenia historycznego, z dystansem, jak gdyby z odległej perspektywy (nie od siebie – współczesnego, lecz w świetle przyszłości)”85. Gwarancją sukcesu takiego projektu staje się „odpowiednie skalibrowanie lornetki”, czyli takie wyregulowanie jej ostrości, które stworzyłoby wrażenie „oddalającej się bliskości. Jak trudne jest to jednak zadanie wskazuje przykład Gogola, który miał w swoich dziełach „zaplątać się pomiędzy pamięcią a familiarnym kontaktem”86.
48Dokładne przywoływanie klasycznych, podręcznikowych i na rozmaite sposoby niejednokrotnie krytycznie zrekapitulowanych ustaleń Bachtina (i Lukácsa) może sprawiać wrażenie działania nadgorliwego. Mimo wszystko streszczam je w miarę wiernie, gdyż to właśnie w ich obrębie dają się uchwycić owe imponderabilia, które przyczyniły się do nienapisania „wymarzonego eposu” o Ziemiach Odzyskanych. Sprawa tyczy się błędu kalibracji, rozregulowania lornetki, chybionego zeskalowania „epopeicznej” osi pamięci (i charakterystycznej dla niej funkcji kodyfikująco-legitymizujących) z „powieściową” osią familiarności, którą należy rozumieć jako sferę różnicujących (aktualnych) doświadczeń.
49Jednym z pierwszych i zarazem chyba najbardziej wymownych tego przykładów jest opublikowana w 1950 roku powieść Igora Newerlego Archipelag ludzi odzyskanych. Opowieść historyczna z roku 194887. Stanowi ona pokłosie powojennych kajakowych eskapad pisarza po Warmii i Mazurach, i gdyby próbować ją opisać w kilku słowach, to należałoby uznać ją za socrealizujący wariant młodzieżowej robinsonady z wyraźnym rysem kolonizacyjnym. Nie jest to jednak ani powieść przygodowa, ani socrealistyczna w ścisłym sensie poetyki tych gatunków, nie jest ona także książką adresowaną jedynie do młodego czytelnika. Jej wyraźnie dezaktualizujący podtytuł można odczytywać jako gest epickiego dystansowania się. A i w samym tekście (szczególnie w jego pierwszej części) można dostrzec sporo epickich inspiracji. Szczególną uwagę zwraca „archipelagowy” (odyseiczny) układ narracji, której punktami orientacyjnymi są przystanki autora w kolejnych mazurskich portach i zatoczkach. Pobyty w tych miejscach stwarzają mu okazję do opisywanie historii okolicznych miejsc, a także do wprowadzania do książki opowieści o spotykanych w nich ludziach. Newerly tworzy swoją opowieść ze (zróżnicowanych stylistycznie) epizodów88, które budują spójną (encyklopedyczną) polskocentryczną wizję przeszłości Warmii i Mazur: począwszy od podkreślenia „prehistorycznej” obecności na tych ziemiach (wyraźnie spolszczonych) Jaćwingów, przez ekspansję zakonu krzyżackiego i „mroczne” wieki niemieckiego osadnictwa (okraszone chwilową nadzieją powrotu do Polski w czasach napoleońskich), po agresywną germanizację w okresie międzywojnia i heroiczne akty sprzeciwu wobec niej; zaś wszystko to ma swoje dopełnienie w obrazach „nowego początku” – wydarzeniach z 1945 roku widzianych oczami lokalnych polskich działaczy oraz słuchaczy i nauczycieli zakładanych w tamtym czasie uniwersytetów ludowych. W owej epizodyczno-encyklopedycznej (i polskocentrycznej) linii wywodu autor pozostaje zasadniczo bliski formule, którą wypracował na tym terenie Melchior Wańkowicz w Na tropach Smętka (1936). Jak jednak słusznie zauważa Szydłowska „u Wańkowicza stawiano pytania bez odpowiedzi; Newerly na wszystko znajduje panaceum”89. Gdy go natomiast nie znajduje, po prostu pomija milczeniem co bardziej kontrowersyjne kwestie.
50Newerly swoją „opowieść historyczną” snuje w oparciu o mechanizm selekcji – wybiera tylko takie wydarzenia, które łatwo poddają się propolskiej interpretacji i tylko takich bohaterów, którzy heroicznie, bo zwycięsko, przebyli etap „dojrzewania do polskości”90. Za sprawą odwołań do miejscowych legend, baśniowych stylizacji oraz zgrabnych archaizujących stylizacji gwarowych, autorowi udało się w opisie czasów w sumie nieodległych, gdyż obejmujących horyzont pamięci komunikacyjnej napotykanych przez niego podczas wędrówki osób, uzyskać efekt absolutnego dystansu. Z najbardziej przekonującymi przykładami narracyjnych działań absolutyzująco-monumentalizujących mamy do czynienia w rozdziale zatytułowanym Obrona placówki Plusk, który opowiada o perypetiach funkcjonowania miejscowej spółdzielni rybackiej. Jak można się spodziewać biorąc pod uwagę czas i miejsce akcji, mamy w nim wszystkie konieczne rekwizyty socrealizmu: ideę kolektywnych połowów, spiskującego przeciw niej kułaka-kapitalistę, niechętny spółdzielczości (nieoświecony klasowo) lud oraz oddanych sprawie działaczy partyjnych. Co ciekawe, Newerly ujmuje ten temat w ramy stylizacji na Sienkiewiczowską obronę Jasnej Góry i nie można mu w tym odmówić warsztatowego talentu – z poetologicznego punktu widzenia jest to zabieg przeprowadzony po mistrzowsku. Wspominam o nim także dlatego, że widoczne tutaj przekładanie boskości (i polskości) na ideologię (i socjalizm) wydaje się gestem symptomatycznym, gdyż odsyła do projektu nowej spójni, którą po 1945 roku miał się stać komunizm91.
51Na podporządkowanie narracji owej spójni wskazuje druga część powieści, w której akcja przenosi się do domu dziecka w Bartoszycach. Umieszczenie wydarzeń w tym miejscu łączy się z rozwinięciem wątku jednej tylko z napotkanych podczas kajakowej wędrówki postaci – osieroconego chłopca, który na Mazury trafił przypadkowo, w wyniku powojennej zawieruchy. W momencie tym następuje przesunięcie punktu ciężkości narracji z kwestii narodowo-etnicznych na ideologiczno-socjalistyczne. W bartoszyckim domu dziecka obserwujemy, na czym polega tytułowe odzyskiwanie ludzi. Nie rozwodząc się zbytnio nad tą kwestią: jest to proces systemowej indoktrynacji młodzieży, prowadzący w zakończeniu powieści do przeobrażenia jej w dojrzałych obywateli, gotowych podjąć się pracy na rzecz nowego socjalistycznego społeczeństwa. Uruchomienie owej typowej dla tego okresu tematyki sprawia, że tekst Newerlego w dużych partiach przekształca się w perswazyjno-propagandową rozprawkę, w której Mazury i Mazurzy schodzą na dalszy plan. Co więcej, wprowadzenie do narracji nowomowy, czyli, jak powiedziałby Bachtin, „słowa autorytarnego”, jest w swej istocie zwrotem ku szczególnego rodzaju monofoniczności. To mowa narzuconego autorytetu, wyizolowany, jednoznaczny, skończony i głuchy na kontekst, „zwarty, niepodzielny blok”92, który pozostaje w sprzeczności z dialogiczną strukturą języka; „enklawa stanowiąca efekt degeneracji”93 jego komunikacyjnej natury.
52Chociaż Archipelag ludzi odzyskanych jest tekstem stosunkowo w planie omawianego dyskursu wczesnym, to wskazuje stałe i wyraźne tendencje w pojałtańskim dyskursie migracyjnym, które roboczo można by określić mianem „epopeizującego”. Po pierwsze, byłaby to tendencja do zamykania powojennej („poruszonej”, migracyjnej) teraźniejszości w klamrze przeszłości, której celem staje się jej absolutyzacja. Po drugie, chodziłoby o tendencję do słowno-ideologicznej centralizacji, która zawęża dialogiczną strukturę tekstu, tworząc efekt umownej jednogłosowości. Po trzecie, ważną rolę odgrywałaby tutaj również skłonność do pełnego uzewnętrznienia i związywania bohaterów określonymi z góry wartościami, która z kolei rzutuje na nużącą przewidywalność fabularnych rozwiązań. Taki uwsteczniający i dośrodkowy ruch ku „epopeizacji” przesiedleńczych i osiedleńczych doświadczeń widać w późniejszych, popaździernikowych realizacjach tematu migracyjnego. W zarysowanym kontekście słuszna wydaje się więc diagnoza Łukasiewicza i Zielonki, którzy dyskurs pojałtańskich narracji opisywali w kategoriach klinczu: „z jednej strony oczekiwano współczesnej powieści realistycznej […], z drugiej – domagano się w tejże samej powieści realistycznej rozwiązań raczej ahistorycznych” i dalej:
nawet jeśli w wielu powieściach spotykamy bogate realia szczegółów, wskutek nieempirycznego i ahistorycznego ujmowania zasadniczych problemów powieści te nie osiągały zamierzonych celów […] ich słabości polegały na tym, że literatura starała się ukazać rzeczywistość od strony właśnie owego ogromu problemów, człowieka natomiast traktowała jedynie jako ich ilustratora94.
53Podążając zasygnalizowanym tokiem rozumowania, dochodzimy do przekonania, że niemożliwość stworzenia tekstu fundacyjnego, wokół którego skutecznie zorganizowałaby się nowa postmigracyjno-socjalistyczna wspólnota odbiorcza, wynikałaby w dużej mierze właśnie z tendencji monumentalizujaco-epopeizujących, projektowanych w dyskursie okołoliterackim, a następnie aplikowanych (z różnym – mniej lub bardziej udanym – skutkiem) w poszczególne powieści. W projekcie wielkiej powieści epickiej poświęconej migracjom na pojałtański zachód mielibyśmy więc do czynienia z paradoksem, który polegałby na tym, że to, co wielkie i epickie blokowałoby potencjał realistycznej w swej istocie powieściowości, czyli tego, co związane z nieoficjalnym żywiołem języka i dialogicznością: aktualnym, niezakończonym (niegotowym) i niejednoznacznym doświadczeniem powojennego migrowania, „familiarnym” i na bieżąco przeżywanym kontaktem z obcą przestrzenią kulturową tzw. ziem poniemieckich oraz dopiero formującymi się zasadami nowej społeczno-politycznej rzeczywistości.
Epos (nie)możliwy?
54Wyeksponowanie różnicy między dwiema czasowościami, które hasłowo za Bachtinem określiłam jako „epicką” i „powieściową”, pozwala zasygnalizować dysproporcje w strukturze postaciowania pojałtańskiego chronotopu. Jest to zarazem krok do pewnego stopnia anachroniczny, a przez to mylący, gdyż sugeruje postrzeganie tych sfer w jako opozycyjnych, podczas gdy należałoby je widzieć relacyjnie: jako dwa komplementarne elementy nowoczesnego dyskursu narodowego. Homi Bhabha, analizując fenomen dyseminacyjnego charakteru pisania narodu, kategorycznie stwierdza, iż „powtarzanej przez Bachtina sugestii, że przestrzeń narodowa realizuje się jedynie w pełni czasu”95 dziś przyjąć po prostu nie można i w zamian proponuje mówić o dwoistości czasu, którą definiuje jako:
sporne terytorium pojęciowe, w którym naród należy postrzegać w dwoistym czasie: naród jest więc historycznym „obiektem” nacjonalistycznej pedagogiki, która daje dyskursowi autorytet oparty na zadanym lub historycznie ustanowionym początku w przeszłości, ale także i „podmiotem” procesu sygnifikacji, który musi wymazać każdą wcześniejszą czy początkową obecność narodu-ludu, aby ukazać istotne, żywe zasady narodu jako współczesności […]. W procesie powstawania narodu jako narracji pojawia się rozszczepienie pomiędzy ciągłą, kumulatywną czasowością pedagogiczności a powtarzalną, nawracającą strategią performatywności96.
55Z jednej strony podwójna czasowość wiąże się z „procesem ustalania tożsamości przez sedymentację historyczną (pedagogiczność)”, z drugiej – z „utratą tożsamości w nadającym znaczenie procesie identyfikacji kulturowej (performatywność)”97. Zdaniem Bhabhy chodziłoby więc o „jednoczesny obieg czasu linearnego, «kursywnego» i monumentalnego w tej samej przestrzeni kulturowej [który to obieg – przyp. KS] stanowi nową czasowość historyczną”98.
56Podobna, dekonstrukcyjno-różnicująca linia argumentacyjna wydaje się obowiązywać także w refleksji nad dwudziestowiecznym eposem, który zdaniem wielu badaczy nie został całkowicie wyparty przez powieść, lecz raczej się z nią sprzężył. Jak powiada Steinberg, takie jakościowo epopeiczne powieści przejmują esencję epiki, po to, by skutecznie animować współczesną rzeczywistość99. Co więcej, spełniają wobec niej funkcje nie tylko legitymizujące, lecz także subwersywne. Refleksje nad kolejnymi (po)homeryckimi, aczkolwiek wciąż klasycznymi realizacjami eposu, a przede wszystkim wyczulenie na poboczne w kanonicznych interpretacjach wątki genderowe, związane z obecnością w tych utworach bohaterek drugoplanowych, skłaniają autora Twientieth-century epic novels do modyfikacji podręcznikowych definicji gatunku i stwierdzenia, że „epos może być wszystkim, tylko nie prostą, ujednoznaczniającą narracją poświęconą wyłącznie apoteozie heroicznych postaw w służbie narodu”100.
57Wielka epika każdorazowo rodzi więcej pytań niż odpowiedzi, a przez to jawi się de facto jako zaprzeczenie teorii Bachtina. Zdaniem Steinberga, epos nigdy nie był gatunkiem monologicznym, wręcz przeciwnie: jego język odzwierciedla w całości dany system kulturowy, ale jednocześnie odsłania sprzeczności, jakie leżą u podstaw owej kompletnej wizji; ukazuje cenę, jaką ponosi się za wdrażanie etycznych paradygmatów i politycznych rozwiązań101. Ta dwoistość epiki miałaby uwidaczniać się przede wszystkim właśnie w jej realizacjach dwudziestowiecznych. Zbliżony tok myślenia prezentuje Franco Moretti, który w pracy Modern epic postuluje nazywać tego typu teksty oksymoronicznym mianem współczesnych eposów: eposów, gdyż posiadają wiele cech strukturalnych odsyłających do kanonicznego rozumienia gatunku, między innymi wykorzystują kategorię epickiego dystansu; nowoczesnych, ponieważ zazwyczaj w co najmniej kilku miejscach zrywają z tradycyjną formą gatunkową epopei. Relacja sprzeczności między tytułowym rzeczownikiem a przymiotnikiem zasadza się na tym, że teksty, o których mowa, przejawiają „totalizującą wolę eposu”, której przedmiotem nieuchronnie staje się podzielona, rozbita i zdezintegrowana rzeczywistość współczesnego świata102. Dla Morettiego współczesny tekst epicki oznacza więc radykalne polaryzacje, nawarstwianie się konfliktów, „polifonie ekscesów”, bluźnierstwa i parodie, jest polem znaczeniowej bitwy, intensyfikacją, budowaną przez ekstremalne kontrasty całością – „semantycznym monstrum”, które uwodzi czytelników, skłaniając ich do wykonania gestu uświęcenia tekstu w nieskończonych szeregach interpretacji. Jednocześnie współczesny epos niezmiennie się owym interpretacjom wymyka, obnażając słabości przyjmowanych języków krytycznych i otwierając się na to, co nieoczywiste i niespodziewane103.
58W świetle powyższych propozycji można by było zaryzykować uogólnienie, że wielka powieść epicka (współczesny epos) stanowi najwyższą i najsilniej oddziałującą na daną wspólnotę czytelników formę pisania narodu, w której to, co pedagogiczne (należące do przeszłości, monumentalne, zamknięte, klasyczne) spotyka się z performatywnym w swej naturze impulsem dekonstrukcyjnym. Ten zaś zawiera najbardziej palące problemy danej wspólnoty, otwiera możliwość krytycznego przemyślenia (zbiorowych) tożsamości oraz dyskutuje z centralistycznymi u swych podstaw projektami władzy, w których kontekście dany utwór powstaje. Tego rodzaju teksty stanowiłyby więc medium władzy i artykulację narodu, ale także miejsca wobec nich równocześnie kontrdyskursywne. Kwestię tę dobrze obrazują przykłady literackie, jakie znajdujemy u Steinberga i Morettiego, mianowicie powieści, które klasyfikuje się jako postkolonialne lub też antytotalitarne.
59W pojałtańskim dyskursie migracyjnym dzieło o takiej sile oddziaływania nie powstało. Chociaż z genologicznego punktu widzenia odnajdujemy w nim sporo elementów epickich (pedagogicznych), to ich użycia w zasadzie nie zbliżają do upragnionej formy, raczej zdają się wskazywać na coś zgoła innego – na to, jak płynna jest sygnalizowana przez Walas granica między epopeją a powieścią perswazyjną oraz jak niewielki dystans dzieli pedagogikę od propagandy. Taki stan rzeczy tłumaczy się przede wszystkim tym, że działaniom monumentalizująco-archaizującym wpisującym się w obszar narodowej pedagogiki nie towarzyszyły równie wyraźne działania performatywne. O tym z kolei zadecydowały głównie czynniki pozaliterackie, tj. naciski ze strony krytyki i bariery cenzuralne uruchamiające dodatkowo mechanizm autocenzury. Tak więc z konfrontacji praktyki literackiej ze stawianymi wobec niej (i wpisywanymi w jej interpretacje) postulatami wyłania się katalog dzieł słabych: nużących schematyzmem, przewidywalnych, pozbawionych społecznej siły oddziaływania, jaką zwykle cieszą się wielkie powieści epickie, ale zarazem w iście epickim stylu oddalających się od sfery realnych doświadczeń – taki wniosek nasuwa się w całościowym i systematyzującym oglądzie pojałtańskiego dyskursu migracyjnego. Nie oznacza to jednak, że w jego obrębie całkowicie ziścił się postulat absolutnej jednorodności.
60Nie oznacza również, że w nurcie tym nie powstały żadne mniej schematyczne, a przez to ciekawsze utwory, w których do głosu nieśmiało dochodziło to, co performatywne i oddolne, związane ze specyfiką pojałtańskiej rzeczywistości w jej nie-monumentalnej wersji. W kolejnych rozdziałach chcę przyjrzeć się bliżej trzem takim właśnie utworom migracyjnym, które nomen omen przez pewien czas określano mianem epopei: wrocławskiej twórczości Anny Kowalskiej zebranej w tomie Opowieści wrocławskie (1955), opowiadaniom Henryka Worcella z tomu Najtrudniejszy język świata (1965) oraz dylogii Haliny Auderskiej Ptasi gościniec/Babie lato (1973/1974). Chronologia nie jest tutaj bez znaczenia – utwory owe ilustrują trzy kolejne fazy poszukiwania języka i formy opowieści o pojałtańskim doświadczeniu migracyjnym. Ich uważna lektura pozwala wyeksponować impulsy dialogiczne i performatywne strategie opisu. Stanowią one bardziej udane zapisy swoich czasów, otwierające się na kwestię początków osadzania się polskiej ludności w rzeczywistości pojałtańskiego zachodu oraz na problematykę związaną z opresyjnością poświęconego jej dyskursu. Dwie pierwsze z wymienionych książek zajmują wobec niego pozycję bardziej „peryferyjną”; lokują się na jego „doświadczeniowych” marginesach, także w literalnym sensie: i Kowalska, i Worcell jako jedni z pierwszych powojennych osadników pisali swoje teksty niejako z terenu, penetrując rzeczywistość, która ich otaczała po przyjeździe na pojałtański zachód. Pozycję Auderskiej należałoby natomiast określać mianem „centralnej”: motywacje pisarki zamykają się w rozpoznaniu artystycznej i ideologicznej rangi tematu, który opracowała na społeczne zamówienie (w jej przypadku potwierdza to literalnie rozumiana lokalizacja geograficzna i kontekst doświadczeniowy – autorka nie była w jakikolwiek sposób związana z terytoriami zaanektowanymi, a tekst powstał w podwarszawskich Oborach). Co najciekawsze, jeśli teksty Kowalskiej i Worcella określano mianem epopeicznych zdecydowanie na wyrost, to Auderska napisała w gruncie rzeczy epopeję, stosując właściwie wszystkie cechy formalne gatunku. A więc ściśle rzecz ujmując – epopeja migracyjna powstała. Problem w tym, że właściwie mało kto dziś o niej pamięta, nie spełnia zatem swojej podstawowej funkcji.
Notes de bas de page
1 M. Bachtin, Gatunek rozwijający się i gatunki gotowe, przeł. K. Gajewski, w: tegoż, Dialog. język. literatura, red. E. Czaplejewicz, E. Kasperski, PWN, Warszawa 1983, s. 271.
2 S. Greenblatt, Murdering Peasants: Status, Genre, and The Representation of Rebellion, w: tegoż, Representing English Renaissance, University of Berkeley Press, Berkeley 1988, s. 16.
3 R. Sendyka, W stronę kulturowej teorii gatunku, w: Kulturowa teoria literatury, red. M. P. Markowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 277.
4 Zob. Tamże, s. 275.
5 Stopień owej korelacji dobrze oddaje ponadto fakt, że pierwsze Zjazdy Pisarzy Polskich odbyły się w miastach „odzyskanych”: we Wrocławiu (1947) i Szczecinie (1949), a jednym z głównych postulatów drugiego z nich było „trwałe zabezpieczenie niepodległości i granic Rzeczypospolitej” oraz „odzyskanie i zagospodarowanie Ziem Zachodnich” (S. Żółkiewski, Aktualne zagadnienia powojennej prozy polskiej („Kuźnica” 1949, nr 4., cyt., za: Polski socrealizm. Antologia publicystyki społeczno-kulturalnej z lat 1948-1957, t. 1, red. L. Lachowiecki, T. Markiewicz, M. Paczkowski, Almapress, Warszawa 1988, s. 103). Fakt ten można postrzegać jako symbol mariażu literatury z władzą, mariażu, który na długie lata skodyfikował cele, formę i język lokowanych na terytoriach przyłączonych narracji. Patronat władzy nad twórczością poświęconą tematyce Ziem Odzyskanych przejawiał się również w prowadzonej konsekwentnie od 1945 roku „terenowej” polityce kulturalnej. Do inicjatyw podejmowanych na poziomie lokalnym można zaliczyć stypendia i staże terenowe dla pisarzy, wspieranie rozwoju regionalnego czasopiśmiennictwa kulturalnego, zakładanie regionalnych oddziałów Związku Literatów Polskich, uczelni i towarzystw kulturalno-naukowych, organizowanie konkursów literackich i festiwali regionalnych oraz publikowanie licznych antologii o tematyce regionalnej. Działania te wyczerpująco opisuje Szydłowska (Zob. J. Szydłowska, Narracjacje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 69–308).
6 E. Gierek, [Wystąpienie], w: II Zjazd Pisarzy Ziem Zachodnich: Katowice – Świerklaniec 17, 18, 19 V. 1959 r., Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1960, s. 13. (Wszystkie podkreślenia w niniejszym rozdziale – moje, K.S.)
7 T. Brennan, The National Longing for Form, w: Nation and Narration, ed. by H. Bhabha, Routledge, London 1990, s. 44–70.
8 Z. Kubikowski, Wrocław literacki, Ossolineum, Wrocław 1962, s. 23.
9 J. Łukasiewicz, Z. Zielonka, Ziemie Zachodnie…, dz. cyt., s. 7.
10 W. Nawrocki, Trwanie i powrót. Szkice o Literaturze Ziem Zachodnich, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, s. 120.
11 Zob. Początek epopei. Antologia o Ziemiach Zachodnich i Północnych, oprac. W. Nawrocki, A. Wasilewski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1981.
12 A. Kowalska, Przedmowa, w: tejże, Uliczka klasztorna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1949, s. 5.
13 F. Fornalczyk, Epik polskiego zachodu, „Nurt” 1968, nr 7, s. 12.
14 Tenże, Zwyczajność podniesiona do rangi historii, w: Trwanie i powrót…, dz. cyt., s. 335.
15 Tenże, Zaklęte rewiry codzienności, w: Trwanie i powrót…, dz. cyt., s. 334.
16 „Cykl opowiadań […] stanowi całość o przemyślanej kompozycji. Tłumaczy się ona zarówno z punktu widzenia artystycznego, jak i wymogami wierności wobec przebiegu procesu historycznego, który jest osnową całej tej epickiej konstrukcji. […] Cykl opowiadań ma szersze ambicje epickie” – J. J. Lipski, Zarys epopei, „Nowe książki” 1961, nr 8, s. 468–469.
17 J. Pluta, Okruchy epopei. Proza Henryka Worcella, Ossolineum, Wrocław 1974.
18 T. Budrewicz, Zygmunt Trziszka: plebej na rozdrożu, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992, s. 42.
19 Z. Hierowski, Jan Brzoza – pisarz proletariacki, w: tegoż, Szkice krytyczne, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1975, s. 295.
20 Por. K. Gieba, Próba epopei. O narracjach założycielskich tzw. Ziem Odzyskanych, „Teksty Drugie” 2015, nr 5, s. 321–335.
21 J. Łukasiewicz, Z. Zielonka, Ziemie Zachodnie…, dz. cyt., s. 18.
22 T. Burek, Zamiast powieści, Czytelnik, Warszawa 1971; K. Wyka, Pogranicze powieści, Czytelnik, Warszawa 1974 [Wydanie 2].
23 J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 185.
24 T. L. Steinberg, Twentieth-Century Epic Novels, University of Delaware Press, Newark 2005, s. 26. Por. N. Frye, Anatomy of Criticism, Princeton University Press, Princeton 1957, s. 86, 315–325.
25 T.L. Steinberg, Twentieth-Century Epic Novels…, dz. cyt., s. 28–29. Por. M. Mori, Epic Grandeur: Toward a Comparative Poetics of the Epic, SUNY Press, Albany 1997.
26 F. Nietzsche, O pożytkach i szkodliwości historii dla życia, w: tegoż, Niewczesne rozważania, przeł. M. Łukasiewicz, Znak, Kraków 1996, s. 96.
27 Tamże, s. 99.
28 Tamże, s. 96.
29 Tamże, s. 98.
30 T. Walas, Literatura (kultura) jako selekcja…, dz. cyt., s. 285.
31 Tamże.
32 Tamże, s. 284.
33 F. Nietzsche, O pożytkach…, dz. cyt., s. 99.
34 A. Erll, Wędrująca pamięć…, dz. cyt., s. 243.
35 J. Assmann, Pamięć kulturowa: pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, przeł. A. Kryczyńska-Pham, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 92.
36 Tamże, s. 92.
37 Tamże, s. 273.
38 Tamże, s. 284.
39 Tamże, s. 285. Rozmaite inne, późniejsze przypadki takiego działania – począwszy od rzymskich epigonów Homera i indyjskiej opowieści o Gilgameszu, przez dziewiętnastowieczną epikę południowosłowiańską, po dwudziestowiecznego Omerosa karaibskiego poety Dereka Walcotta – omawiają autorzy tekstów zgromadzonych w tomie Epic Traditions in the Contemporary World.The Poetics of Community, ed. by M. Beissinger, J. Tylus, S. Wofford, University of California Press, Berkeley 1999.
40 J. Assmann, Pamięć kulturowa…, dz. cyt., s. 286.
41 O eposie w służbie przednowoczesnych imperializmów zob. m.in.: E. J. Bellamy, Translations of Power. Narcissism and the Unconscious in Epic History, Cornell University Press, Ithaca 1992; D. Quint, Epic and Empire. Politics and Generic Form from Virgil to Milton, Princeton University Press, Princeton 1992.
42 M. Bachtin, Epos i powieść, w: tegoż, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Czytelnik, Warszawa 1982, s. 537–577; G. Lukács, Teoria powieści. Esej historyczno-filozoficzny o wielkich formach epiki, przeł. J. Goślicki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1968. W ujęciu kulturowym uczynili to zaś m.in.: B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone…, dz. cyt..; J. Culler, Powieść i naród, w: tegoż, Literatura w teorii, przeł. M. Maryl, Universitas, Kraków 2013; E. Said, Kultura i imperializm, przeł. M. Wyrwaś-Wiśniewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009; H. Bhabha, DissemiNation, w: tegoż, Nation and Narration…, dz. cyt.
43 Zob. T. L. Steinberg, Twentieth-Century Epic Novels…, dz. cyt., s. 19.
44 A. Zawada, Pochwała prowincji, Atut, Wrocław 2009, s. 31. Autor odnosi się tutaj do rozpoznań Huberta Orłowskiego. Zob. tegoż, Za górami, za lasami…, Borussia, Olsztyn 2003, s. 54. Por. K. Gieba, Próba epopei…, dz. cyt., s. 322–333.
45 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 31.
46 A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt., s. 33.
47 Zob. m.in. W. Browarny, Literacki pejzaż Śląska. Wrocław i Dolny Śląsk w polskiej prozie współczesnej. (1946–2005), w: tegoż, Fikcja i wspólnota. Szkice o tożsamości w literaturze współczesnej, Atut, Wrocław, 2008, s. 139–208; K. Gieba, Dyslokacja przestrzeni, dysfunkcja tożsamości. Elementy kontrdyskursu w polskiej literaturze migracyjnej, w: Migracyjna pamięć…, dz. cyt., s. 213; A. Zawada, Pochwała prowincji…, dz. cyt.
48 J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 150.
49 W pierwszych latach powojennych tzw. temat zachodni podejmowano się przede wszystkim w reportażu i publicystyce, które w sprawozdawczym, lecz alewnocześnie najczęściej agitacyjno-propagandowym trybie zdawały relacje z realiów życia (przedwojennego i tużpowojennego) na terytoriach „odzyskanych”, prezentując postawy osadników oraz – co nie mniej istotne – historie autochtonów, swego rodzaju depozytariuszy polskości przed 1945 rokiem. Uzupełnienie narrcji prowadzonych w tych gatunkach stanowiła powieść historyczna, a więc pierwsze powojenne teksty m.in. Karola Bunscha (Ojciec i syn, 1946), Jana Władysława Grabskiego (Saga o Jarlu Broniszu, 1946–1947), Antoniego Gołubiewa (Bolesław Chrobry, 1947) czy Teodora Parnickiego (Srebrne orły, 1949), które utworzą zręby tzw. powieści piastowskiej. Więcej zob.: J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 151–153.
50 Aby uściślić: w 1948 roku na łamach „Głosu Wielkopolski” pojawiły się również pierwsze fragmenty powieści Rubież lubuskiej pisarki Natalii Bukowieckiej. Jednak całość została opublikowana drukiem dopiero w 1998 roku.
51 J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 157.
52 W. Browarny, Literacki pejzaż Śląska…, dz. cyt., s. 143.
53 Por. Tamże, s. 149.
54 J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 150.
55 Na marginesie warto dodać, że część autorów kontynuowała przyjętą w poprzedniej dekadzie formułę twórczości – np. Henryk Panas (Brat Leśnego Diabła, 1978, Porytowe wzgórze, 1983), Eugeniusz Paukszta (m.in. Młodość i gwiazdy, 1972, W cieniu hetyckiego Sfinksa, 1972; Zawsze z tej ziemi, 1976) czy Katarzyna Suchodolska (Pięć po dwunastej, 1979). Początek epoki gierkowskiej przynosi jednak zmianę dominanty tematycznej wśród wspomnianych wcześniej pisarzy, m.in. u Worcella i Trziszki, którzy zaczynają poświęcać zdecydowanie więcej miejsca w swojej twórczości drugiemu, późniejszemu etapowi swojej migracji, jaki wiązał się z ich przemieszczeniem z (pojałtańskiej) wsi do miasta. Stąd też krążą oni już raczej po orbicie prężnie rozwijającego się wówczas nurtu literatury chłopskiej, który – generalizując oczywiście – częściowo wchłonie, a częściowo wyprze narracje migracyjne. W nowej formule powracają się one w połowie lat 80., wraz z Weiserem Dawidkiem Pawła Huelle (1987) oraz Repatriantami Stanisława Srokowskiego (1988).
56 Z. Kubikowski, W raju fałszywych ambicji, w: Regionalizm literacki w Polsce. Zarys historyczny i wybór źródeł, red. Z. Chojnowski, M. Mikołajczak, Universitas, Kraków 2016, s. 332–333. Schemat ten obejmuje, zdaniem krytyka, trzy wersje: wiejską, małomiasteczkową i miejską (Tamże, s. 333).
57 Tamże.
58 Por. K. Gieba, Schematy fabularne w polskiej literaturze okcydentalnej (na przykładzie prozy Eugeniusza Paukszty, Henryka Panasa i Józefa Hena, „Konteksty Kultury” 2014, nr 11, s. 347–361.
59 Z. Kubikowski, W raju fałszywych ambicji…, dz. cyt., s. 332.
60 Tamże, s. 330.
61 H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich…, dz. cyt., s. 118.
62 J. Łukasiewicz, Z. Zielonka, Ziemie Zachodnie…, dz. cyt., s. 18. Por. A. Cieński, Pejzaż Wrocław. Zagadnienie obrazu miasta we współczesnej literaturze polskiej na przykładzie prozy o Wrocławiu, „Acta Universitas Wratislaviensis” 1970 nr 141. Przedruk: A. Cieński, Pejzaż Wrocław, „Pomosty” 2003, z. VIII, s. 192–210.
63 A. Zawada, dz. cyt., s. 28.
64 Negatywna ocena regionalizmu i deprecjacja literatury o statusie regionalnym jest oczywiście symptomem szerszej tendencji w peerelowskiej krytyce i teorii literatury. Zob. M. Mikołajczak, „Wyrok skazujący”. Z dziejów regionalizmu literackiego w PRL-u, w: Regionalizm literacki…, s. 13–34.
65 Z. Hierowski, Szkice krytyczne, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1975, s. 59–52.
66 Zob. J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 185–193.
67 W. Browarny, Literacki pejzaż Śląska…, dz. cyt. s. 154.
68 Tamże, s. 153–154.
69 Tamże, s. 149.
70 T. Walas, Literatura (kultura) jako selekcja…, dz. cyt., s. 297.
71 Tamże.
72 J. Szydłowska, Narracjacje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 148.
73 Zob. T. Walas, , Literatura (kultura) jako selekcja…, dz. cyt., s. 298.
74 J. Łukasiewicz, Z. Zielonka, Ziemie Zachodnie…, dz. cyt., s. 17–18.
75 Zob. M. Bednarek, Niezbędne ziemie – koniecznie utracone, czyli dlaczego polska epika powojenna potrzebuje Ukrainy, „Porównania” 2011, nr 8, s. 119–132.
76 M. Bachtin, Epos i powieść…, dz. cyt., s. 557.
77 Tamże, s. 551.
78 G. Lukács, Teoria powieści…, dz. cyt., s. 25.
79 Tamże, s. 24.
80 Zob. G. Lukács, Teoria powieści…, dz. cyt., s. 81–82.
81 Zob. M. Bachtin, dz. cyt., s. 549.
82 Tamże, s. 553.
83 Tamże, s. 569.
84 Tamże, s. 565.
85 Tamże, s. 549.
86 Tamże, s. 566.
87 I. Newerly, Archipelag ludzi odzyskanych. Opowieść historyczna z roku 1948, Czytelnik, Warszawa 1950. Powieść osiągnęła spektakularny sukces wydawniczy: do 1955 była wznawiana sześć razy, w 1950 roku nagrodzono ją Państwową Nagrodą Artystyczną III stopnia.
88 Niektóre z nich były zresztą publikowane osobno – w tym Obrona placówki Plusk, o której piszę poniżej. Ponadto na epizodyczny kształt powieści wpłynął również fakt, że pierwotnie była ona emitowana w odcinkach na antenie radiowej.
89 J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu…, dz. cyt., s. 294.
90 Warto zwrócić uwagę, że w gronie tych bohaterów brakuje rodowitych Mazurów i Warmiaków – wszyscy protagoniści pochodzą z centralnej Polski.
91 Zob. G. Lukács, Teoria powieści…, dz. cyt.
92 M. Bachtin, Słowo w powieści, w: tegoż, Problemy…, dz. cyt., s. 184.
93 Tamże.
94 J. Łukasiewicz, Z. Zielonka, Ziemie Zachodnie…, dz. cyt., s. 12.
95 H. Bhabha, DissemiNation…, dz. cyt., s. 151.
96 Tamże, s. 160.
97 Tamże, s. 161.
98 Tamże, s. 162.
99 Tamże, s. 28.
100 Tamże, s. 44–45.
101 Tamże.
102 F. Moretti, Modern epic…, dz. cyt., s. 5.
103 Tamże.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019