3 Konfigurowanie współrzędnych. Kilka uwag o metodzie lektury
p. 95-121
Texte intégral
1Każde przemieszczenie i każda próba jego opisu posiadają swoją mise-en-scène, konkretną scenerię, w której się wydarzają – twierdzą Murat Aydemir i Alex Rotas, redaktorzy tomu Migratory Settings1, w całości poświęconego rozmaitym znaczeniom tytułowego konfigurowania migracji. Zaznaczają przy tym, iż tę wyjściową tezę można traktować tyleż jako oczywistość, co jako paradoks. Na najbardziej podstawowym poziomie obejmuje ona bowiem kontekst przestrzenny, odcinki i punkty danej przebiegającej w przestrzeni geograficznej trasy, które jednostki i grupy pokonują w swojej wędrówce. Natomiast na poziomie najbardziej abstrakcyjnym scenerię migracji stanowi krajobraz współczesnych teorii aplikowanych do interpretacji tego typu zjawisk i ich reprezentacji, różnego rodzaju paradygmaty i metodologie, służące rozpoznawaniu znaczeń kryjących się za danym przemieszczeniem. Umiejscowienie migracji odsyła także do praktyk tekstualno-instytucjonalnych. Zapis doświadczenia przemieszczeń to wszak osadzanie migrującego bohatera w określonym scenariuszu – w chronotopie (danego tekstu kultury), a także umiejscawianie owej opowieści w szerzej postrzeganej przestrzeni dyskursywnej (nurtach, stylach, tendencjach, itd.). Wreszcie, samo doświadczenie przemieszczenia strukturyzuje się zwykle przez szeregi miejsc: jest ono niezmiennie wyobrażane bądź artykułowane w gęstej sieci wspomnień, antycypacji, fantazji (idealizacji, demonizacji) na temat miejsc opuszczanych, mijanych i docelowych na trasie danego migrowania. Migracyjne umiejscawianie to gest określania kulturowych „współrzędnych” doświadczenia ruchu w takich polach obrazów. Posługując się owym oksymoronicznym terminem, Aydemir i Rotas wskazują zatem na wieloznaczność relacji miejsca i ruchu oraz na migotliwość kulturowych teorii uruchamianych w refleksji nad szeroko rozumianymi przemieszczeniami.
2Dwa poprzednie rozdziały tej książki stanowią próbę wstępnego naszkicowania takiej scenerii, w której można rozpatrywać pojałtańskie narracje migracyjne. W pierwszym z nich, przyglądając się pokrótce sensom, jakie kryją się za pojęciem migracyjności, oraz kilku ważniejszym zakresom definiowania literatury migracyjnej, starałam się przedstawić ogólniejsze, metodologiczne i zarazem jak najszersze tło tej opowieści. W drugim zajmował mnie jej bliższy, lokalny plan, czyli kwestie związane z dyskursem Ziem Odzyskanych – fenomenem w swoich założeniach silnie osadzającym, stabilizującym i sankcjonującym sensy związane z powojenną korektą mapy i transferami ludności.
3Z nałożenia tych szkiców wyłania się obraz, nie sposób zaprzeczyć, wysoce nieharmonijny, a wręcz wewnętrznie sprzeczny (migracyjność/ osadzanie). Takie napięcie organizuje również – by pozostać jeszcze przez chwilę przy metaforyce malarskiej – pierwszy plan niniejszej książki. Chociaż wypełniają ją analizy tekstów kultury, w których wątek przemieszczania się polskiej ludności jest obecny już na poziomie tematu – w punkcie wyjścia każdorazowo stanowią one zapis migracji jako „specyficznej sytuacji wchodzenia w obcą przestrzeń, czasem dosłownie w obce domy, po utracie, porzuceniu, pozostawieniu własnych”2, to jednocześnie „specyficzność” owych zapisów polega właśnie na tym, że nierzadko „migracyjne” być one nie mogły, nie chciały lub też, w najlepszym wypadku, nie zwykły za takie uchodzić. A przynajmniej taką „negatywną” właściwość ujawniają, gdy próbować je odczytywać podług ściśle określonej matrycy pojęć przywoływanych w pierwszym rozdziale tej książki3. Inaczej mówiąc: uwarunkowania ideologiczne i instytucjonalne polskiej opowieści o przesiedleniach nie sprzyjały eksponowaniu sensów związanych z przemieszczeniem, trudno zatem do ich opisu stosować bez modyfikacji narzędzia interpretacyjne, które wypracowano w obrębie studiów nad migracjami. Z drugiej strony, głębszy wgląd w rozmaite lokalne ujęcia tematu pojałtańskich migracji przynosi także pewien przekrój niewspółmierności, tak względem projektowanych w dyskursie Ziem Odzyskanych norm, jak i względem ogólnego kierunku jego rewindykacji po 1989 roku. Praktyki kulturowe, jakkolwiek banalne jest to stwierdzenie, okazują się mniej stabilne, jednorodne i przewidywalne niż mogłyby się w pierwszej chwili wydawać.
4Splot tych okoliczności rodzi potrzebę wypracowania nowego słownika opisu czy choćby stworzenia takiej konfiguracji dotychczasowych, która w miarę adekwatnie oddawałaby specyfikę lokalną. Niniejszy rozdział stanowi roboczy zarys siatki pojęć, które można traktować jako zrąb takowego skryptu – znajdą się w nim swego rodzaju współrzędne, według których będą przebiegać moje dalsze analizy i interpretacje konkretnych tekstów. Podkreślę jednak mocno, że słowo roboczy suponuje tutaj doraźność – za wyodrębnionymi poniżej sformułowaniami nie kryją się ambicje normatywne, lecz raczej kilka intuicji i hipotez, inspiracje i ważne dla mnie ustalenia, ale także wątpliwości (trudności), które wynikły z lektury dostępnych prac na tematy około-pojałtańskie, wreszcie pewne (alternatywne wobec przyjętych dotychczas) ujęcia i metafory, by tak rzec, przestrzeni działania analitycznego. Z tych też doraźnych względów zdecydowałam się ową siatkę w tym miejscu ująć jedynie w hasłowo-konstelacyjnej formule – liczę bowiem na to, że sygnalizowane niżej wątki i pomysły znajdą swoje przedłużenie w lekturze całości niniejszej książki, na przestrzeni której będę je sprawdzać i próbować pożytkować w praktyce.
5(1) Doświadczenie. Jak wspominałam, w punkcie wyjścia niezmiennie interesować mnie będą zapisy doświadczenia migracji. Instruktywne w tej kwestii okazują się przede wszystkim ustalenia Ingi Iwasiów, która w jednym z pierwszych tekstów nawołujących do podjęcia krytycznego namysłu nad problematyką pojałtańskich migracji przestrzega i radzi:
Wielki temat, trauma niechcianej zmiany, zablokowana propagandowymi wskazówkami, zasługuje na niejedną monografię, choć oczywiście nie powinien ponownie zideologizować obrazu literatury. Rozsypanka otwartego słownika niczego nie wyjaśnia, monografiści literatury osiedleńczej ryzykują stworzeniem wyjaśnienia totalnego. Przed tym niebezpieczeństwem uchronić może uwzględnienie kategorii autobiografii, każącej cenić to, co jednostkowe. Tożsamość zaś płynie nie tyle z „ziemi”, z pejzażu, ile z doświadczenia4.
6Uruchamianie hipotezy autobiograficznej oznacza poszukiwanie śladów doświadczeń drogi – by przywołać frazę Roberta Traby – „człowieka straumatyzowanego wojną”5, który na ziemie anektowane przychodził; człowieka wykorzenionego, który tam pozostał i próbował oswajać przestrzeń w cieniu niewysłowionej tęsknoty bądź też – w cieniu komunistycznych opresji, człowieka uwikłanego więc w systemowe indoktrynacje; lecz również człowieka, który ową przestrzeń (i system) przyjął z entuzjazmem. Nie każda opowieść o pojałtańskich migracjach jest bowiem opowieścią o traumie; nadzieje i szanse na poprawienie swojego bytu, pozytywnie oceniany awans społeczny, wreszcie szczera przychylność nowej władzy, to również istotne elementy owego doświadczenia. Odczytywanie ich wydaje się zadaniem prostszym, ze względu na polityczno-cenzuralne uwarunkowania dyskursu dążącego do stabilizującej jednogłosowości obrazów Ziem Odzyskanych, zorientowanych właśnie na to, co „pozytywne”.
7Owe opowieści, choć dzisiaj zdewaluowane pod względem etycznym i estetycznym, posiadają zatem pewną wartość historyczną – dokumentują będące immanentną składową doświadczenia migracji mechanizmy ideologizacji. Pojawia się jednak pytanie, czy aby na pewno stanowią one dobrą bazę do szukania jego pozostałych składowych – tych związanych z wykorzenieniem bądź tych, które łączyłyby się z traumą. Jak przyznaje wielu badaczy, cenzura w polu tzw. tematu zachodniego zaważyła o deficycie autentyczności (doświadczenia) i autobiograficzności w narracjach dedykowanych pojałtańskim migracjom i to właśnie ich brak staje się dzisiaj differentia specifica omawianego nurtu. Być może sam schematyzm narracji należałoby zatem traktować jako rodzaj (meta)paralipsy.
8(2) Lokalność i regionalność. Użyteczności kategorii doświadczenia Iwasiów dowodzi między innymi w swej błyskotliwej analizie twórczości regionalnej, szczecińskiej pisarki-migrantki, Katarzyny Suchodolskiej. Definiuje je tam krótko, jako „dające prześwit, przez który widać, to, co w ideologii Ziem Odzyskanych zostało zakłamane, wykrzywione”6. Co istotne, zacytowana wyżej badaczka doświadczenie implicytnie utożsamia z lokalnością. Metodą czytania pojałtańskich narracji migracyjnych okazuję się więc tropienie lokalności w tekście regionalnym.
9W pierwszej chwili teza ta może się wydawać tautologią – regionalność i lokalność często są traktowane jako pojęcia zbieżne, wręcz synonimiczne, przy czym frekwencyjną przewagę użyć zdaje się obecnie zyskiwać drugie z nich. Przykładowo, w Modi memorandi. Leksykonie kultury pamięci pojawia się jedynie hasło „pamięć lokalna”. Jego autorka, Katarzyna Wolniak, zastrzega, że „terminy «pamięć lokalna» i «pamięć regionalna» bywają używane zamiennie, analogicznie do historii lokalnej i regionalnej”7. W słownikowej definicji jest to odmiana pamięci zbiorowej stanowiąca najniższy poziom pamięci narodowej, którą wyróżnia ścisły związek z konkretnym terytorium i tożsamością lokalną. Jej oddolne usytuowanie sprawia, że łączy się ją zwykle z historią mówioną, mikrohistorią czy historią alternatywną, a przez to z założenia uznaje się za krytyczny wobec wielkich narracji (narodowych) model opisu rzeczywistości. Ponadto, pamięć lokalna wyrażająca się w metaforze genius loci „odgrywa rolę czynnika zarówno afirmującego daną wspólnotę pamięci, jak i wyróżniającego ją spośród innych”8.
10Wymiennie oba przymiotniki traktuje również Andrzej Szpociński, który pisze o „«małej przeszłości», to jest pamięci przeszłości grup lokalnych i regionalnych”9. Ważniejszym rozróżnieniem jest dla niego podział na klasyczną pamięć przeszłości lokalnej, pamięć lokalną wpisującą się we wspólnotę ponadnarodową (dziedzictwo światowe) oraz przeszłość jako signum loci10. W tej typologii godny zaakcentowania jest fakt, że dominujący w praktyce model klasyczny rozwija się jako niemalże lustrzane odbicie pamięci narodowej, ponieważ opiera się na dopasowywaniu do kanonu narodowego znaczeń i wartości loklanych, które mają potwierdzać przynależności mniejszych grup do danej wspólnoty11.
11Powyższe pamięciologiczne ujęcia lokalności/regionalności dobrze oddają ogólniejszy kierunek dyskursywnych działań, jakie podejmowano na obszarach anektowanych. „Lokalność” w okresie PRL-u należy kojarzyć z akcentowanym przez Szpocińskiego procesem przejmowania (odbijania) znaczeń z zewnątrz. Powstająca przez systemowe manipulacje oficjalna wizja tych przestrzeni, generowana na poziomie ogólnokrajowym i reprodukowana w regionach, ograniczała pole do negocjacji sensów silniej związanych z kontekstem miejsca i jego indywidualnym doświadczaniem. Lokalność w leksykonowym znaczeniu ze wzmożoną siłą dochodzi natomiast do głosu dopiero po 1989 roku.
12Takie okoliczności przemawiają za tym, aby pojęcia regionalności i lokalności w tym akurat kontekście rozdzielać. Poręczne w owym działaniu okazuje się krótkie rozpoznanie Michaela Foucaulta, dotyczące etymologii słowa region. Francuski myśliciel wskazuje, że wywodzi się ono od łacińskiego czasownika regere, które oznacza „rządzić”, „regulować”, odsyła też bezpośrednio do „reżimu” i „regimentu”12. Nie jest zatem określeniem geograficznym, lecz militarnym i administracyjnym, które konotuje „przestrzeń rządzoną, organizowaną, koordynowaną, kontrolowaną i pozostającą pod wpływem konstelacji władzy zwierzchniej dla danego systemu społecznego”13. W tym sensie w PRL-owskim dyskursie migracyjnym to, co regionalne (pamięć regionalna, narracje regionalne i narracje o regionach) można by było uznać za synonim narodowego, powiązanego z ideologią i przemocą symboliczną (vide treści projektowane w dyskursie Ziem Odzyskanych). Z kolei lokalność, której rozumienie także zostało wywiedzione z etymologii owego słowa, staje się tu pojęciem regionowi przeciwstawnym, ściśle powiązanym z kategorią doświadczenia i jako locus zbieżnym z pojęciem miejsca. Miejsce (locus) obejmuje zaś lokalizację (location), czyli współrzędne geograficzne, uwarunkowania lokalne (locale), które określają materialne cechy przestrzeni, oraz jego (miejsca) znaczenie [sense of place], czyli stosunkowo ulotne, ale najistotniejsze w jego ontologii pole, obejmujące afektywne i emocjonalne konfiguracje ludzkich stosunków w i wobec przestrzeni14. Jak twierdzi Elżbieta Rybicka, to właśnie aktywna ludzka podmiotowość konstruuje miejsce wciąż od nowa i za każdym razem inaczej, przez co stanowi ono „bardziej wydarzenie, niż rzecz, która może być przyswojona w znanych kategoriach. Jako wydarzenie jest unikatowe, idiolokalne”15.
13Na materiał, który w niniejszej rozprawie będzie analizowany, składają się teksty, opowiadające o regionach, a część z nich klasyfikowana jest jako regionalne. Omówiona tu pokrótce asymetryczna relacja między regionem a locusem jest w ich lekturze kluczowa.
14(3) Centralistyczni regionaliści. Uwikłanie w ideologię w przypadku większości pisarzy podejmujących się tematów migracyjnych i osadniczych było nieuniknione. Uwidaczniało się ono w ich tekstach i w ogólniejszej postawie twórczej. W niektórych przypadkach ograniczało się do (auto)cenzury i artystycznych kompromisów (Anna Kowalska, Katarzyna Suchodolska, Zygmunt Trziszka i in.), w innych trzeba mówić o świadomym wyborze roli „funkcjonariusza systemu” i pozaliterackim zaangażowaniu w politykę, współpracy z bezpieką lub działalnością w partii (Henryk Worcell, Eugeniusz Paukszta i in.). Jednocześnie, gdy uwzględniać kwestie właśnie doświadczenia, każde z wymienionych tu autorek i autorów było migrantką/migrantem oraz brało czynny udział w tworzeniu wspólnot mieszkańców „odzyskanych” miast i wiosek.
15Bezpośrednie uczestnictwo tak w życiu społeczności lokalnej, jak i w peerelowskim życiu literackim, determinuje ich dwojakie „uwikłanie”: z jednej strony w system, z drugiej – w (post)migracyjną rzeczywistość. W takim ujęciu o dynamice pisarstwa pojałtańskich migrantów decydowałoby więc niwelowanie dysonansu i balansowanie między widzialnym z niemalże wszędzie dokoła niemieckim dziedzictwem, a wdzierającą się w nie polską codziennością oraz między ową codziennością a rygorystycznymi „urzędowymi ramami” wyznaczającymi zakres jej opisu. Postawę tę najtrafniej chyba ujął Arkadiusz Kalin przy okazji rozważań o twórczości Eugeniusza Paukszty16, w których nazywa pisarza „centralistycznym regionalistą”. Idąc tym tropem, wspomniany badacz stwierdza, że „literatura jawi się jako nośnik ideologii, ale wyraża również doświadczenie egzystencjalne, historyczne i społeczne, pełniąc tym samym funkcję narracji tożsamościowych w ramach odgórnej (narzuconej), jak i prywatnej (mniejszościowej) polityki miejsca”17. Ten drugi komponent twórczej tożsamości każe zaś brać pod uwagę prawidłowość zauważoną przez Tomasza Zaryckiego, iż „nawet w warunkach wyjątkowo niekorzystnych reguł gry przedstawiciele subpola podporządkowanego pozostają twórczymi podmiotami i mogą w różnorodny sposób reagować na warunki dominacji”18.
16Symptomem balansowania między tak definiowanymi polami działalności okazuje się forma pojałtańskich tekstów migracyjnych. Uważna lektura pism wzmiankowanych autorów pozwala dostrzec subtelne przesunięcia od mitologizujących kosmologii w stronę prywatnych antropologii. Także typowość bohatera-pioniera bywa w nich osłabiana poprzez wplatanie dyskretnych zindywidualizowanych sygnałów sytuacji „bycia pomiędzy”: przeszłością a teraźniejszością, rodzinnymi krajobrazami a tymi, dopiero oswajanymi bądź niedawno oswojonymi. Taki efekt budowany jest w dużej mierze w oparciu o strategie negatywne: głosy doświadczenia często można wsłuchać się w miejscach pustych, w milczeniu rezonującym z narracją. Sprzyjają mu również podwójne kodowanie (Kowalska, Suchodolska), multiplikacje punktów widzenia (Worcell), ironia (Trziszka) oraz intertekstualne gry ze schematami fabularnymi nawiązującymi do poetyki powieści kryminalnej lub westernowej, które ex definitione stwarzają możliwość przyjęcia nieco mniej „sielankowej” pespektywy (Tadeusz Mikołajek, Ryszard Liskowacki). Aby rozpoznawać takie różnorodne, bardziej subwersywne, reakcje na „warunki dominacji”, trzeba zachowywać czujność na obecne w tekście formalne drobiazgi czy też, jak chce Hanna Gosk, „ich szczeg ó ln ą zawartość”19. Obok tęsknoty i poczucia obcości krajobrazu odsyłają one do doświadczeń generacyjnych niepożądanych w dyskursie publicznym lub wykazujących niebezpieczną dwuznaczność (kresowe nostalgie, doświadczenie niepodległościowe/AK-owskie, przemoc radziecka, lecz także rozczarowanie mitem pionierskim).
17Taki centralno-regionalny model twórczej biografii najpełniej spośród omawianych w tej pracy autorów reprezentują omawiani dalej Anna Kowalska i Henryk Worcell.
18(4) „Regionalistyczni centraliści” i inni (glossa). Kategoria miejsca autobiograficznego20 stanowi podstawową, aczkolwiek nierozstrzygającą, cechę narracji migracyjnych. W odniesieniu do powojennego kontekstu polskiego w mocy pozostaje przywołane wcześniej rozróżnienie Franka na literaturę migrantów i literaturę migracyjną. Podobne intuicje wyrażali już zresztą na początku lat 60. ubiegłego wieku Jacek Łukasiewicz i Zbigniew Zielonka, pisząc o „literaturze na ziemiach zachodnich” i „literaturze o ziemiach zachodnich”21. Krytycy, nie dyskredytując żadnej z nich, większą wartość poznawczą w kontekście tematyki przesiedleń przypisywali tej drugiej.
19Zapis doświadczenia migracji nie jest wszak tożsamy z przeżyciem, a jego zapośredniczone wyobrażenia i projekcje również stanowią ważne elementy pojałtańskiego imaginarium. Aby je lepiej rozpoznać i zrozumieć, warto uwzględnić spojrzenie chociażby takich autorów, którzy na pojałtańskim zachodzie nie zamieszkali, ale odwiedzali te tereny, a doświadczenie przesiedleń było ich bezpośrednim udziałem (np. Jan Bułhak); jak i takich, którzy podejmowali się przedstawiania przesiedleń jedynie z przyczyn koniunkturalnych, czyli dostrzegali społeczną i polityczną wagę tematu (np. Halina Auderska). Dobrym uzupełnieniem tego obrazu może okazać się także spojrzenie twórców, dla których decydujące dla wyboru pojałtańskiej tematyki były przede wszystkim pobudki estetyczne i artystyczne – uznawali oni Ziemie Odzyskane za ciekawe tło dla swoich opowieści (np. Józef Hen, Kazimierz Kutz, Wojciech Smarzowski). Wszystkich ich – gdyby podążyć zaproponowaną przez Kalina logiką sensu stricte przestrzenną – trzeba by określić mianem regionalistycznych centralistów. Ponadto, w tak określonym szeregu artystów powinno się też uwzględniać twórców, dla których klucz przestrzenno-autobiograficzny jest co prawda obowiązujący, lecz którzy opowieść o przesiedleniach rozpisują na nowo, a więc rewindykują ją z perspektywy (post)pamięciowej w momencie, gdy peerelowski centralno-peryferyjny układ władzy już nie obowiązuje (literatura małych ojczyzn, Iwasiów, Bator).
20Co być może oczywiste, ale dla porządku warte odnotowania: takie różnice perspektyw nie przekładają się w prosty sposób na relacje władzy przedstawiane w konkretnych reprezentacjach migracji i pojałtańskich przestrzeni. Oznacza to, że nie każdy twórca, który podejmuje się realizacji omawianego tematu „z zewnątrz” (centrum), automatycznie deponuje w swoim tekście wyłącznie sensy „centralne” (propagandowe, unifikujące), zaś nie każdy młodszy autor z założenia stoi zaś po stronie znaczeń w takim układzie peryferyjnych („doświadczeniowych”, „przeciw-pamięciowych”) itd. Praktyki lekturowe dowodzą, że – tak jak w przypadku centralistycznych regionalistów – przepływ treści między tym, co centralne a tym, co peryferyjne, regionalne a lokalne, publiczne a prywatne, mniejszościowe a większościowe czy pamięciowe a przeciw-pamięciowe odbywa się nie tyle w obrębie zamkniętego pasma, ile raczej przyjmuje formy bardziej dynamiczne, dla których trafniejszym kluczem opisu okazują się takie pojęcia jak obieg, oscylacja lub wielokierunkowość22. Do tych kwestii powrócę za chwilę, tymczasem kilka słów o tym, co takie ogólne zdynamizowanie perspektywy może wnieść do opisu samego dyskursu Ziem Odzyskanych (na jego odcinku literacko-wizualnym).
21(5) Utopia/heterotopia. W ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwujemy wyraźny wzrost zainteresowania narracjami pojałtańskimi – pojawia się coraz więcej prac dokonujących krytycznej rewizji powojennych tekstów migracyjnych, obejmujących namysł i nad ich uwikłaniem w ówczesną ideologię i nad zawartymi w nich treściami wobec owej ideologii polemicznymi. Takie rewidowanie owej twórczości zakłada zachowanie wspomnianej czujności, a także aktywizowanie kulturowych narzędzi analizy, które uwrażliwiają na „oscylacyjną” tych tekstów naturę. Efekty tegoż bywają zaskakujące i inspirujące – przykładowo, twórczość Trziszki czytana w kluczu postkolonialnym okazuje się w dużej mierze podporządkowana ironii podważającej arkadyjski topos Ziem Odzyskanych, a obecna w jego tekstach metaforyka demonologiczna i chorobowa przyczynia się do stworzenia obrazu „czarciej krainy”, który stanowił rewers oficjalnej wizji Ziem Odzyskanych23. Z kolei wspomniana już proza Suchodolskiej, czytana przez pryzmat kategorii feministycznych, z charakterystycznym, wręcz rażącym „wycofaniem gender”, okazuje się opowieścią o tym, „co poniechane, co nie zmieściło się w dyskursie lokalności”24.
22Lektury tego typu każdorazowo dowodzą, że automatyczne sprowadzanie pojałtańskich tekstów migracyjnych tylko i wyłącznie do roli ideologicznego narzędzia, za jakie zwykło się je powszechnie uważać, jest zabiegiem nazbyt upraszczającym. Nasuwają także wniosek, że „poetyka normatywna” i „poetyka immanentna”, bądź też, mówiąc prościej – doktryna i jej realizacje tekstowe – nie do końca są ze sobą zbieżne. To zaś rodzi potrzebę przeformułowania myślenia o samym dyskursie Ziem Odzyskanych, który okazuje się mniej „ustabilizowany” niż przyjęło się twierdzić. Gdyby zaryzykować próbę opisu takiego stanu rzeczy w kluczu Foucaultowskiej dialektyki utopii i heterotopii, Ziemie Odzyskane okazałyby się konstruktem utopijnym, czyli miejscem bez miejsca (tekstem bez tekstu), projekcją, postulatem dopiero do zrealizowania, nieosadzonym na żadnym konkretnym terytorium. Natomiast teksty i rozmaite inne praktyki artystyczne generalnie wpisujące się w ów dyskurs nabierałyby cech heterotopii, czyli umiejscowionych w danych kontekstach realizacji tej wielkiej opowieści; realizacji na różne sposoby (i w różnym stopniu) niekoherentnych względem odgórnej „normy”25.
23(6) Archipelag. Wspominając o wzroście zainteresowania tematyką pojałtańskich przestrzeni, miałam na myśli przede wszystkim badaczki i badaczy, dla których stanowią one najbliższe otoczenie, a prymarną inspiracją dla ich opisu, w mniej lub bardziej manifestowanym stopniu, okazują się koncepcje rozwijane w obrębie nurtu badań noworegionalistycznych (nurtu skądinąd efektywnie odczarowującego pojęcie regionu). Nowy regionalizm w swoim wariancie dotyczącym ziem północno-zachodnich jest tyleż strategią badawczą, co rodzajem interwencji o charakterze tożsamościowym. Jako strategia badawcza „zmierzająca do uchwycenia tego, co specyficznie regionalne bądź lokalne za pomocą siatki pojęć wspólnych dla współczesnej humanistyki”26, stanowi próbę wielowątkowego opisu rozmaitych mikroi miniświatów, a zarazem (skuteczną) próbę metanarracji o rzeczywistości, której stanowią one część27. Jako interwencja jest nieocenioną metodą „odpominania” czy też, by posłużyć się raz jeszcze sformułowaniem Traby, „odzyskiwania miejsc”28, których myślenie przez kilkadziesiąt powojennych lat pozostawało w sidłach ideologii.
24W tej książce także w dużej mierze bazuję na tym, co lokalne (w sensie geograficznym i tematycznym) oraz operuję podobną siatką pojęć. Także chcę dotknąć pewnej większej całości – tego, co ponadlokalne, narodowe. Piszę ją jednak z odwrotnej i pod pewnym względami ryzykownej perspektywy – główny cel, jaki na jej wstępie sformułowałam, polega bowiem przede wszystkim na znalezieniu odpowiedzi na pytanie o miejsce doświadczenia migracji (i pojałtańskich przestrzeni) w kulturze polskiej. Moje spojrzenie ma charakter panoramiczny: nie patrzę z pozycji miniświata (locusu) na większe całości, lecz z miejsca wobec niego zewnętrznego (geograficznie, doświadczeniowo, tożsamościowo i instytucjonalnie), próbując ów miniświat umiejscowić w dłuższym szeregu29. Stąd też mimowolnie narażam się na powtórzenie gestu centralizacji i instrumentalizacji, która w okresie PRL-u objęła interesujące mnie tutaj tak teksty, jak i miejsca. Formułując rzecz inaczej: stawiam się w pozycji, którą Małgorzata Mikołajczak przy okazji jednej z pierwszych prób zdefiniowania nowego regionalizmu nazwała exregionalną – zewnętrzną, obecną głównie „w refleksji tych literaturoznawców, którzy okazjonalnie zabierają głos na temat lokalnej twórczości”30, kierują go zwykle do odbiorcy ogólnopolskiego i ujmują w ramy „dyskursu uprzedzenia”31, opierającego się zazwyczaj na założeniu o mniejszej wartości lub artystycznej słabości twórczości regionalnej.
25Sądzę, że uniknięcie deprecjonującego myślenia o przedmiocie lektury staje się możliwe, gdy przesunie się ciężar namysłu z form estetycznych na rozpatrywanie antropologicznych konsekwencji ich użyć. Jak jednak opisać to, co jednostkowe i lokalne, aby pokazać ogólniejsze mechanizmy pojałtańskich narracji migracyjnych? I jak ująć to, co dla nich wspólne, aby zapobiec ponownemu zawłaszczaniu czy też unifikacji znaczeń? Sformułowanie jednej, skutecznej recepty na krytyczną (meta)narrację, która jako całość eksponowałaby poszczególne uwarunkowania lokalne i obejmowałaby indywidualne głosy autorów, a przy tym pozwoliłaby uniknąć pułapki (neo)centralizacji, w praktyce najprawdopodobniej, wcześniej czy później, w takową pułapkę po prostu by się przekształciło. W niniejszej książce nie proponuję żadnej gotowej recepty, jednakowoż przyświeca mi w niej wyjściowe założenie, iż przestrzeni działań analitycznych nie należy konceptualizować jako jednolitej całości, lecz raczej jako zbiór osobnych terytoriów pozostających ze sobą w rozmaitych, zmiennych relacjach – czasami ewokujących sytuacje zależności, czasami zaś eksponujących swoje różnice. Jedną z metafor lektury, które odzwierciedlają odejście od „konsolidującego” postrzegania pojałtańskich miejsc (i tekstów), uruchamianą zwłaszcza w diachronicznie ukierunkowanych nad nimi badaniach, jest palimpsest32. Wydaje się jednak, że w perspektywie bardziej synchronicznie ukierunkowanego trybu czytania, który jest mi z założenia bliższy, palimpsest okazuje się niewystarczający. Stąd też chciałabym go uzupełnić o inną przestrzenną metaforę lektury: archipelag.
26Archipelag pozwala połączyć wertykalny wymiar głębi (czytania miejsca) z wymiarem horyzontalnym (czytania relacji między miejscami). W przeciwieństwie do figury palimpsestu, która suponuje ruchy „wertykalne” (przekroje), wskazuje on na horyzontalność i „powierzchniowość” (przepływy, relacje). Ponadto, zdaje się poręcznie odsyłać tak do wizualno-kartograficznego układu powstałych po wojnie regionów, jak i do współczesnej geografii dotyczącej ich wiedzy. „Uważam, że mamy do czynienia z oddzielnymi archipelagami miejsc, które od 1999 roku próbuje się kulturowo zdefiniować w granicach nowych województw”33 – pisze Traba. „Dynamicznie rozwijające się w Polsce badania regionalne, których archipelagowy układ, rozwijany w osobnych obszarach i ośrodkach oraz usytuowanie na pograniczach, skłania do szukania horyzontalnych związków”34 – zauważa Rybicka.
27W słownikowym znaczeniu tego słowa archipelag to grupa sąsiadujących ze sobą wysp o tej samej budowie geologicznej, wypiętrzających się najczęściej w strefach subdukcji. Transponując tę definicję na użytek refleksji humanistycznej: mowa tu o osobnych fenomenach kulturowych (w szerokim rozumieniu – mikroświatach, w wąskim – reprezentujących je tekstach) o zbliżonej genezie, czyli powstałych gwałtownie w miejscach kolizyjnych na zasadzie dynamiki tąpnięć (poruszeń/zerwania). Z kolei archipelag jako termin z zakresu geografii społecznej określa przestrzenie oddalone od siebie nawzajem, ale i od konkretnego centrum, które jednocześnie pozostają ze sobą w kontakcie i tworzą sferę cyrkulacji znaczeń. Idąc dalej: archipelag traktowany mniej dosłownie konotuje szczególnego rodzaju obszary władzy, dyscyplinowania i przemocy symbolicznej – tu podstawowy kontekst stanowiłoby pojęcie archipelagu karceralnego, ukute przez Foucaulta, a odsyłające do „fizycznie rozproszonego systemu kontroli, symultanicznie jednak obejmującego całość społeczeństwa”35. Wreszcie archipelag posiada także swój „emancypacyjny” rewers i funkcjonuje jako metafora krytycznej lektury w badaniach postkolonialnych. Jak powiada Dorota Wojda, pojęcie to „przekazuje ideę połączenia w hybrydyczną całość osobnych części – jednostek i wspólnot […] – przy czym wyróżnia się tym, że wskazuje na konkretną lokalność, odrębną od kontynentu symbolizującego hegemoniczny dyskurs”36. Podczas gdy Foucaultowskie rozumienie archipelagu dobrze oddawałoby sytuację pojałtańskiego pola literackiego (artystycznego) w okresie PRL-u, to powyższe, postkolonialne jego rozumienie, trafnie odzwierciedlałoby współczesny kierunek badań dotyczących tematyki migracyjnej i terytoriów anektowanych.
28(7) Logiki insularne. Jeśli archipelag, to i wyspa. A wyspa to fraktal. Oczywiście nie każda, lecz jest to kusząca metafora. Jej źródła sięgają nauk przyrodniczych, w których wyspa stanowi czytelny przykład obiektu fraktalnego – Benoît B. Mandelbrot, ojciec geometrii fraktalnej, uzasadniał swoją teorię właśnie opierając się na przykładzie paradoksu linii brzegowej Wielkiej Brytanii. Z jednej strony granice wyspy są wyraźne i niepodważalne (bariera wodna), z drugiej – to właśnie uwarunkowania przyrodnicze przeczą wizualnej oczywistości jej kartograficznego konturu. Jego długość jest wynikiem metody pomiaru: w zależności od przyjmowanej skali, linia brzegowa może się wydłużać lub kurczyć, a każda z tych skal jest w takim samym stopniu prawdziwa i miarodajna. Co więcej, mimo pewnych „trudnych do rozwiązania nieregularności” i „syndromów rozbieżności”, wszystkie te ujęcia wykazują jednocześnie pewne właściwości identyczne, które Mandelbrot określał „«symetriami» poza skalowaniem”37. W tym sensie linia brzegowa jest zjawiskiem samo-podobnym: kolejne jej fragmenty w poszczególnych skalach okazują się podobne do ogólnego kształtu całego zbioru. Geometria fraktalna, uwzględniając zarówno rozbieżności i nieregularności obiektów, jak i ich podobieństwa strukturalne, pozwala więc opisać połamane bądź kłębiaste, skomplikowane bądź „nietrywialne” formy, które nie poddają się aksjomatom geometrii euklidesowej, ale występują w otaczającym nas świecie.
29Przyrodnicze refleksje Mandelbrota nad morfologią form amorficznych coraz częściej znajdują zastosowanie w badaniach literaturoi kulturoznawczych. Jednym z badaczy, którzy przeszczepiają je na ten grunt, jest Ottmar Ette38. Twierdzi on, że jeśli geometria fraktalna pozwala wskazać specyficzne wzory znaczenia w tym, co w pierwszym momencie jawi się jako chaotyczne, to fraktalne kulturoznawstwo umożliwia zrozumienie skomplikowanych zjawisk świata społecznego. Przechodząc na konkretniejszy poziom argumentacji, badacz w proponuje rozpatrywać perspektywie fraktalnej kulturę literacką Wysp Karaibskich. Z jednej strony poszczególne wyspy tego archipelagu łączy położenie i wspólna trajektoria rozwoju historycznego (począwszy od odkrycia Nowego Świata), z drugiej – każda z nich posiadała (i posiada) odrębny koloryt, a od XIX wieku (kiedy to nastąpił intensywny rozwój wyspiarskich ruchów niepodległościowych) tworzą one najbardziej heterogeniczny politycznie region świata. Z jeszcze innej strony w ich kulturze i historii kluczowa pozostaje kwestia ścisłych zależności archipelagu względem kontynentu (a właściwie kontynentów: europejskiego, afrykańskiego i amerykańskiego)39.
30Ette dowodzi, że na przykładzie takiej właśnie sieci zależności można czytelnie uchwycić proces nakładania się „odśrodkowych” ruchów indywidualizacji i „dośrodkowych” ruchów wtłaczających wyspy w szersze procesy historyczne i kulturowe. Te dwie siły decydują o semantycznej oscylacji, w jakiej powinno przebiegać myślenie o wszelkiego rodzaju (przestrzennej) wyspowości i (społecznej) wyspiarskości. Owa oscylacja przekłada się zaś wprost na omówioną wyżej „fraktalną” naturę wyspy, którą określa „zarówno fragmentaryczność, jak i skończoność; wyspa to nieregularny, poszarpany fragment większej całości, lecz także osobne mise en abyme, która sięga wieczności i pragnie stworzyć nową totalność”40. Przekształcając tę myśl na nieco prostszy wzór: badaczowi idzie o to, że funkcjonujące na terenie archipelagu niekompatybilne kultury (literackie i pamięciowe) stanowią przestrzeń dyskursywną, w której ujawniają szeregi znaczących symptomów rozbieżności, lecz w której równocześnie odbijają się cechy i procesy charakterystyczne dla większych jednostek przestrzennych. Albo jeszcze inaczej: Ette poszukuje w insularnej metaforyce poparcia dla takiego modelu lektury, który oddawałby osobność i unikalność danych fenomenów kulturowych, ale jednocześnie wykraczałby poza izolującą perspektywę regionalną ich opisu i pozwoliłby w nieopresyjnym trybie wskazywać na ich przeszłe i teraźniejsze uwikłania w bardziej hegemoniczne lub globalne dyskursy; który eksponowałby to, co odrębne w partykularnych historiach danych przestrzeni i intelektualnych przedsięwzięciach ich użytkowników, ale jednocześnie nie byłby ślepy na to, co w nich jest wspólne.
31Co z powyższym związane i co w tej koncepcji należy najmocniej podkreślić: Ette, pisząc o kontekście karaibskim, tworzy o wiele ogólniejszy projekt komparatystyki transobszarowej (transareal)41. Dowodzi, że owe „reguły” przystają do zjawisk z obszarów, które nie stanowią dosłownych (geograficznych) wysp i archipelagów, aczkolwiek przez pryzmat wyspowości i archipelagowości można je odczytywać. W tym także do literatury w ogólności.
32Wyprawiam się w te – nie da się ukryć – odległe obszary fizyki i geografii, gdyż przedstawiona powyżej pokrótce logika insularna wydaje się dobrze korespondować ze współczesnymi ujęciami pojałtańskich lokalności: w takiej perspektywie każdy „odzyskany” region wchodzący w skład „pojałtańskiego archipelagu” byłby, jak chce między innymi cytowany wcześniej Traba, wyspą, która na przestrzeni dziejów charakteryzowała się osobną specyfiką rozwoju, lecz zarazem pozostawała w szerszych strefach wpływów (niemieckiej, polskiej czy chociażby radzieckiej). Ponadto, logika insularna dobrze obrazuje metody selekcji i zestawiania materiału, jakie zostały zastosowane w niniejszej książce. Właściwie każdy kolejny jej rozdział (poza systematyzującym pojałtański dyskurs literacki okresu PRL-u rozdziałem 4) obejmuje szczegółowy namysł nad osobnym tekstem, zjawiskiem lub grupą tekstów/ zjawisk. Wszystkie te, by tak rzec, „dyskursywne wysepki” dotykają kwestii pojałtańskich migracji; wpisują się w to, co określam mianem pojałtańskiej narracji migracyjnej, a więc pod pewnymi względami stanowią zjawiska „samo-podobne” –w różnych skalach i mediach odbijają ogólniejsze jej uwarunkowania i motywy. Zarazem wybieram takie przykłady i problemy, które różnią się rozmaitymi „parametrami”: czasem powstania, formą, medium, kontekstem biograficznym i ideologicznym czy chociażby uwarunkowaniami infrastrukturalnymi i instytucjonalnymi; teksty kultury charakteryzujące się odrębnymi dominantami tematycznymi; wreszcie – teksty kultury, których skojarzenie ze zwyczajowo definiowanym dyskursem narracji (post) migracyjnych na nie jest pierwszy rzut oka oczywiste. Interesują mnie zatem takie teksty, których zestawienie staje się możliwe przez wzgląd na poruszany w nich temat migracyjny, ale które jednocześnie w owym zestawieniu ujawniają niekiedy bardzo wyraźne rozbieżności. Taki układ analizowanego materiału pozwala, jak sądzę, poruszyć kilka istotnych, aczkolwiek jak do tej pory niewyeksponowanych, kwestii obecnych w opowieści o pojałtańskich migracjach.
33(8) Wektoryzacja. Ostatnie z pojęć, które określają perspektywę podejmowanych w niniejszej książce analiz, również zapożyczam od Ettego. Jak możemy przeczytać w innej jego pracy, koncepcja komparatystyki transobszarowej miałaby być nową, krytyczną poetyką relacji, której celem jest doprecyzowanie słownika pojęć związanych z ruchem, mobilnością i dynamiką przemian kulturowych42. W (szeroko rozumianej) humanistyce spod znaku zwrotu przestrzennego kategorie te zostały już oczywiście znacząco dowartościowane, lecz eksponowanie aspektów przestrzennych rozmaitych tekstów i zjawisk literackich podejmujących temat ruchu wciąż jeszcze redukuje (spłaszcza) refleksję na temat czasowych komponentów przemieszczeń43. Oznacza to, że większość badań z zakresu zwrotu przestrzennego polega na geście mapowania, a mapa, jak wiadomo, jest z założenia tworem dwuwymiarowym, który pozbawia głębi to, co reprezentuje44. Ettemu idzie natomiast, po pierwsze, nie o odrzucenie samej idei mapowania, lecz o wykonywanie go w oparciu o model bardziej sferyczny, po drugie – bardziej o uchwycenie tras przepływów idei i obrazów między poszczególnymi zjawiskami kulturowymi w czasie i przestrzeni niż o ścisłe lokowanie ich w danym kontekście. Konceptem analitycznym zdolnym uchwycić w równoprawny sposób oba te aspekty jest wedle niego wektoryzacja.
34Jeśli chcielibyśmy pozostać w obrębie wcześniej stosowanej metaforyki, drogę dedukcji niemieckiego badacza należałoby przedstawić następująco: wyspa-tekst (kultura literacka/dyskurs) nie daje się przedstawić jako przestrzeń stabilna, ale raczej jako konfiguracja wektorów. Wyspa, powiada Ette, to magazyn, w którym gromadzą się (sedymentują) rozmaite historyczne wzory ruchu (patterns of movements). Te z kolei proponuje postrzegać jako pewne (samo)dyslokujące się motywy i toposy, fantazmaty i wyobrażenia, które odnoszą się tak do kolektywnych historii, jak i do sfery mitów. Wędrując na wskroś czasu i przestrzeni, aktualizują się one najczęściej w przekładzie i rozmaitych intertekstualnych grach, a przez to „semantycznie pogłębiają i poetyzują nawet najprostsze choreografie społeczne”45.
35Wektoryzacja jest więc rozpoznawaniem i opisywaniem historycznych wzorów przemieszczeń, które decydowały i wciąż decydują o specyfice danej przestrzeni dyskursywnej. Kluczowe w wektorowym czytaniu literatury staje się uwrażliwienie i na horyzont przeszłości, i na horyzont przyszłości. Ettego nie interesuje tylko i wyłącznie specyfika produkcji literackiej w określonym punkcie czasowo-przestrzennym, lecz także to, co kryje się pod jej „powierzchnią”. Jego zdaniem aktualne trajektorie przepływów treści zawsze powielają, korygują, wypaczają lub krzyżują się ze starszymi trajektoriami, a zarazem ewokują pewne (modyfikowalne) matryce, które z dużą dozą prawdopodobieństwa zostaną użyte w przyszłości46.
36Streszczonej tu pokrótce propozycji Ettego można nadzwyczaj wiele zarzucić: począwszy od braku głębszego sproblematyzowania licznych zapożyczeń z obszaru nauk ścisłych, przez prawie całkowite pominięcie kwestii sprawczości podmiotu, po fakt, że stanowi ona pojęciowy lifting problemów wyczerpująco już opisanych w badaniach komparatystycznych, postkolonialnych i pamięciologicznych, a także że jest, ujmując problem jeszcze szerzej, po prostu atrakcyjnym „odmłodzeniem” kategorii intertekstualności. Ponadto taki tok myślenia jest w wielu punktach zbieżny chociażby ze wspomnianymi już koncepcjami marszrut Clifforda, światów wyobrażonych Appaduraia, amalgamatycznej struktury tekstu w dyskursie kolonialnym, czy też z zaproponowaną niedawno przez Astrid Erll koncepcją pamięci wędrującej47. Ujmując rzecz krótko: wektoryzacja sprowadza się do tego, co w badaniach kulturowych zwykło się ostatnio określać mianem czasownikowania kultury48. Tym, co ją wyróżnia i sprawia, że stanowi ona swoiste na ich tle novum, jest fakt, że daje nam do ręki nowe, konkretne narzędzie owego czasownikowania, które w radykalny sposób oddaje przesunięcie punktu ciężkości w myśleniu tekstów (i kultur) z osi stabilności na oś poruszenia. Można więc powiedzieć, że Ette kompleksowo odpowiada na apel również już wspomnianego Greenblatta, który – przypomnijmy – wskazuje, że analizy rozmaitych form ruchu wciąż jeszcze zbyt często przebiegają w oparciu o narzędzia teoretyczne przyjmujące za punkt wyjścia stabilność kultury. Tymczasem dla niemieckiego badacza to właśnie ruch bezwględnie konstytuuje i semantyzuje dane przestrzenie społeczne, jest motorem tworzenia wszelkich ich przedstawień, a wektoryzacja jako nowy instrument, dedykowany sensu stricto poruszeniu, wskazuje kierunki nowej, „mobilnej” lektury kultur.
37W niniejszej pracy chcę potraktować ten termin przede wszystkim jako narzędzie pozwalające nazwać i wyeksponować pewien ważny wątek, który wyłania się z kolejnych jej rozdziałów interpretacyjnych. Dotyczy on nieco innych znaczeń ruchu niż tych dla mnie wyjściowych, czyli bezpośrednio związanych z kwestią doświadczenia migracji (tekstu jako zapisu doświadczenia migracji). Otóż, owa wektorowa wyobraźnia wydaje się przydatna, po pierwsze, do uchwycenia rozmaitych, jawnych i niejawnych, transferów tradycji i topiki, które wpływały na kształt pojałtańskich narracji (post)migracyjnych – sygnalizowanych na przestrzeni drugiego rozdziału translacji motywów z dyskursów kresowego, romantycznego, sanacyjnego czy chociażby z dyskursu międzywojennej „opcji zachodniej”, ale także aktualizacji uniwersalnych mitów czy „przechwytywania” po 1989 roku przez młodszych twórców motywów wypracowanych oryginalnie na gruncie dyskursu peerelowskiego. Transfery te odbywają się w czasie i w kilku wymiarach przestrzennych (lokalnym, regionalnym i narodowym)49. Po drugie, przez pryzmat wektorowych kierunków i zwrotów dają się ująć jeszcze inne i ważne ruchy sensów, które katalizują gest tworzenia wybranych przeze mnie tekstów: ruch między tym, co centralne, a tym, co peryferyjne, tym, co publiczne a prywatne, mniejszościowe a większościowe, itd. Zwrócenie uwagi na wszystkie te niejako fundacyjne obiegi treści nie tylko pozwala zdynamizować perspektywę oglądu interesujących mnie tu spraw, lecz również, w punkcie dojścia tej książki, zaproponować nieco szersze rozumienie poetyki migracji. Jest ono zbieżne z postulatami przywoływanego już Przemysława Czaplińskiego. Trzeba bowiem zaznaczyć, że poza cytowaną w rozdziale pierwszym definicją poetyki migracji według klucza tematycznego (jako nurtu podejmującego się tematu migracji), badacz ten pisze również o innej możliwości jej postrzegania – jako transdycyplinarnej perspektywy badań, która służy: „uchwyceniu ruchu w ruchu; poetyka migracji to przecinanie szlaków, po których krążą ludzie, i zbieranie ich opowieści. Celem tego ukośnego podążania jest poszukiwane związków między formami mobilności i formami artykulacji”50.
38W kontekście tomu, który przemyślenia Czaplińskiego otwierają, wymiernym rezultatem takich praktyk staje się opis transformacji polskiej kultury emigracyjnej w kulturę migrantów51. W niniejszej książce, wskazując rozmaite wektory „ruchu w ruchu”, chciałabym natomiast uchwycić kilka zasadniczych rysów związanych z przejściem od przedwojennej kultury polskiej do kultury powojennej i dalej – do współczesności.
Notes de bas de page
1 M. Aydemir, A. Rotas, Introduction: Migratory Settings, w: Migratory settings, ed. by M. Aydemir, A. Rotas, Rodopi, Amsterdam‒New York, 2008, s. 7‒31.
2 I. Iwasiów, Hipoteza powieści…, dz. cyt., s. 215.
3 W tym sensie podzielam obawy wyrażone kilka lat temu przez Ingę Iwasiów: „Napisanie takiej książki (słownika? przewodnika? reportażu? powieści?) wydaje się zadaniem tyleż pilnym, co karkołomnym. Pilnym, bo dysponujemy do niej narzędziami, teoriami: nomadyzmu, postkolonializmu, gender, nowego historyzmu, zwrotu terytorialnego, zwrotu politycznego, itd. Karkołomnym, bo nieprzebrany jest katalog tekstów różnogatunkowych, wielojęzycznych, w dodatku poruszających wiele tematów w rozmaity sposób związanych z doświadczeniem przesiedlenia. Trudno wyobrazić sobie, kto mógłby się tego zadania podjąć oraz to, jak uniknąć w opisie narzucających się matryc, choćby emigracyjnej, która tylko do pewnego stopnia oddaje te różnorodne – archetypiczne, symboliczne, antropologiczne, polityczne, demograficzne – sensy, jakie dwudziesty wiek próbuje zawrzeć w kategoriach tak skrajnych, jak nomadyzm czy wygnanie”. Szczecińska badaczka nazywa dalej taką książkę „utopijną monografią” i „wyimaginowanym podręcznikiem literackiej nomadologii”. Za przyczynę (nie)możliwości jej powstania uznaje zaś fakt, że naczelną zasadą (i wadą) każdej monografii tematycznej jest to, iż siłą rzeczy pomija ona wszystko, „co nie pasuje do przyjętej matrycy”. Tymczasem monografia powojennych przesiedleń musiałaby tej zasadzie przeczyć i uwypuklać przede wszystkim „niewspółmierność wywiedzionego z tradycji wartościowania wobec doświadczenia i mikrohistorii” – I. Iwasiów, Hipoteza powieści…, dz. cyt., s. 210, 212.
4 I. Iwasiów,. Hipoteza powieści…, dz. cyt., s. 216.
5 „Generalnie na ziemie zachodnie i północne Polski przychodził człowiek straumatyzowany wojną. Marcin Zaremba wymienia pięć czynników tworzących syndrom traumy wojennej w powojennej Polsce: wszechobecność śmierci, bieda, dezintegracja i atomizacja społeczna, rozpad świata instytucji, deformacja dotychczasowej hierarchii stratyfikacyjnej i – tu dodałbym za Kazimierzem Wyką – rozpad świata wartości. Jedynym wspólnym doświadczeniem symbolicznym była w duchu przedwojennym zdefiniowana polskość” – R. Traba, Archipelagi miejsc odzyskiwanych, „Borussia” 2016, nr 58, s. 99.
6 I. Iwasiów, Lokalność, w: tejże, Granice. Polityczność prozy i dyskursu kobiet po 1989 roku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskego, Szczecin 2013, s. 99.
7 K. Wolniak, Pamięć lokalna, w: Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci, red. M. Saryusz-Wolska, R. Traba, Scholar, Warszawa 2014, s. 339.
8 Tamże.
9 A. Szpociński, Różnorodność odniesień do przeszłości lokalnej, w: tegoż, P. T. Kwiatkowski, Przeszłość jako przedmiot przekazu, Scholar, Warszawa 2006, s. 51.
10 Tamże, s. 55–57.
11 Tamże, s. 53.
12 M. Foucault, Questions on Geography, w: Power/Knowledge. Selected Interviews and Other Writings 1972–1977, ed. by C. Gordon, Pantheon Books, New York 1980, s. 69.
13 D. Gregory, P. Meusburger, L. Suarsana, Power, Knowledge, and Space: A Geographical Introduction, w: Geographies of Knowledge and Power, ed. by D. Gregory, P. Meusburger, L. Suarsana, Springer, Heidelberg, New York 2015, s. 1.
14 Zob. E. Rybicka, Geopoetyka…, dz. cyt., s. 169.
15 Tamże, s. 171. Na marginesie należy zauważyć, że we współczesnych projektach regionalistycznych takie rozumienie lokalności staje się na powrót obowiązujące; proponowany tutaj podział jest zatem uzasadniony przede wszystkim w perspektywie historycznej.
16 A. Kalin, Ziemia Lubuska jako wariant…, dz. cyt., s. 66.
17 Tamże, s. 63.
18 T. Zarycki, Peryferie…, dz. cyt., s. 89.
19 Hanna Gosk opisuje ową szczególną zawartość omawianych tekstów jako „charakteryzującą się dużą liczbą fraz z pola semantycznego nieokreśloności, niepewności, niejasności, ale też uporu właściwego dla trwania w sytuacji bezalternatywnej; a także te[go], czego w nich nie dopowiedziano do końca, pomijając milczeniem lub sugerując bezosobowymi formami czasowników czy też tymi użytymi w trzeciej osobie liczby mnogiej, za którymi krył się aparat politycznej przemocy legitymizujący pojałtański porządek w Europie” – H. Gosk, Nie-mieszkańcy, nie-miejsca. Literackie ślady powojennego osadzania się „gdzieś” ludzi „skądś”, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 195.
20 Zob. M. Czermińska, Miejsca autobiograficzne. Propozycja w ramach geopoetyki, „Teksty Drugie” 2011, nr 5, s. 183–200.
21 J. Łukasiewicz, Z. Zielonka, Ziemie Zachodnie w literaturze wczoraj i dziś, „Odra” 1962, nr 5, s. 7. Autorzy, pisząc o „literaturze na ziemiach zachodnich”, do puli twórców tejże zaliczają, oprócz pisarzy związanych z nurtem osadniczym, także tych, którzy tego tematu nie podejmowali, lecz po prostu osiedlili się na zachodzie (np. T. Różewicza czy T. Karpowicza). Wyróżnienie „literatury o ziemiach zachodnich” jest natomiast przeprowadzone oczywiście według klucza tematycznego, zaliczają się do niej tak pisarze-osadnicy, jak i twórcy niezwiązani biograficznie z regionami anektowanymi.
22 Nawiązuję w tym miejscu do znaczenia wielokierunkowości proponowanego przez Michaela Rothberga, dla którego sfera publiczna oznacza „wielogatunkowy żywy świat zorganizowany nie tylko poprzez relacyjną oś wypowiedzi i odpowiedzi (na nią), ale poprzez potencjalnie nieskończone osie cytowań i obrazów”. W takim ujęciu dyskursy, które Rothberg nazywa kolejno publicznym i przeciw-publicznym, pozostają ze sobą w ścisłej relacji. Wszystkie owe cytowania, transpozycje i transkrypcje wątków – tak ze sfery oficjalnej, jak i ze sfery przeciw-, występują więc jednocześnie w przestrzeni publicznej i – w zależności od położenia i konfiguracji – mogą bądź umacniać władzę, bądź ją podważać (nieraz mimowolnie). Zob. M. Rothberg, Między Auschwitz a Algierią. Pamięć wielokierunkowa i świadek przeciw-publiczny, przeł. K. Bojarska, „Teksty Drugie” 2012, nr 4, s. 180.
23 Zob. M. Mikołajczak, „Czarcia kraina”. O lubuskim kontr-micie tożsamościowym, w: (P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o PRL. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś, red. H. Gosk, E. Kraskowska, Universitas, Kraków 2013, s. 283; tejże, Nie-miejsce pod arkadyjskim szyldem, „Teksty Drugie” 2013, nr 3, s. 245–255, M. Mikołajczak, Choroba migrantów…, dz. cyt.
24 I. Iwasiów, Hipoteza powieści…, dz. cyt.; tejże, Inna uległość. Trudne początki szczecińskiej lokalności, w: Narracje po końcu (wielkich) narracji, red. H. Gosk, Elipsa, Warszawa 2007, s. 356. Por. A. Galant, „Nawet drzewa porządnego nie ma”, w: Literatura w Szczecinie 1945–2015. Książki siedemdziesięciolecia, red. S. Iwasiów, J. Madejski, P. Wolski, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2016, s. 177–189.
25 Zob. M. Foucault, Inne przestrzenie, przeł. A. Rejniak-Majewska, „Teksty Drugie” 2005, nr 6, s. 117‒125.
26 E. Rybicka, Wprowadzenie. Region – rzeczywistość wyobrażona, w: Nowy regionalizm w badaniach literackich. Badawczy rekonesans i zarys perspektyw, red. M. Mikołajczak, E. Rybicka, Universitas, Kraków 2012, s. 9.
27 Zob. R. Traba, „Lokalność” jako metanarracja o Polsce i jej sąsiadach, w: Przyszłość tradycji, red. S. Krzemień-Ojak, Libra, Białystok 2008, s. 99. Traba przyznając, że lokalność często przeobraża się w wyrwaną z szerszych kontekstów „hermetyczną opowieść o zamkniętym świecie”, pisze o potrzebie „włączenia tych opowieści lokalnych w szerszy dyskurs, nie tylko przestrzenny, ale także metodologiczny” (tamże, s. 93). Wydaje się, że nowy regionalizm jest takim właśnie działaniem.
28 Zob. R. Traba, Archipelagi miejsc…, dz. cyt., s. 99. Por. H. Orłowski, Warmia z oddali: odpominania, Borussia, Olsztyn 2000.
29 Szczegółowa rekapitulacja koncepcji nowego regionalizmu (M. Mikołajczak, E. Rybicka i i in.), regionalizmu ponowoczesnego (E. Rybicka) i regionalizmu otwartego (K. Brakoniecki, Z. Chojnowski i in.) wykracza poza zakres problemowy w niniejszego rozdziału. Zaznaczę więc tylko, że ich specyfika polega na odrzucaniu tradycyjnego postrzegania regionalizmu jako nurtu zorientowanego na (romantyzujący) opis relacji twórczości literackiej i ziemi (krajobrazu rodzinnego) na rzecz m.in. problematyzacji (po)nowoczesnych związków lokalności i dyslokacji, zależności centralno-peryferyjnych i wydobywania regionalnych różnic kulturowych. O głównych postulatach i funkcjach nowego regionalizmu zob. więcej: E. Rybicka, Geopoetyka…, dz. cyt., (tutaj przede wszystkim rozdział: Nowy regionalizm i narracje lokalne, s. 325–364); Nowy regionalizm w badaniach…; Geografia wyobrażona regionu…; Centra – peryferie w literaturze polskiej…; Regionalizm literacki w Polsce: zarys historyczny i wybór źródeł, red. Z. Chojnowski, M. Mikołajczak, Universitas 2016; Region a tożsamości transgraniczne: literatura, miejsca, translokacje, red. D. Zawadzka, M. Mikołajczak, K. Sawicka-Mierzyńska, Universitas, Kraków 2016; Regionalizm literacki: historia i pamięć, red. Z. Chojnowski, E. Rybicka, Universitas, Kraków 2017.
30 M. Mikołajczak, Dyskurs regionalistyczny we współczesnym (polskim) literaturoznawstwie − pytania o status, poetykę i sposób istnienia, w: Nowy regionalizm…, dz. cyt., s. 40.
31 Tamże, s. 40–43.
32 Figura palimpsestu, która wyrasta z „połączenia dwu zasad: historycznej sedymentacji oraz tekstualizacji miasta bądź krajobrazu, akcentuje zatem procedury semiotyczno-hermeneutyczne w poznawaniu przestrzeni, kolejnych osadów i warstw historycznych” (E. Rybicka, Pamięć i miasto. Palimpsest vs. pole walki, „Teksty Drugie” 2011, nr 5, s. 203), po 1989 roku niewątpliwie zyskała największą popularność w opisie miejsc „odzyskanych”. Warto zauważyć, że Mikołajczak niedawno zaproponowała w tym kontekście ekwiwalentną wobec palimpsestu metaforę łupka. Zob. M. Mikołajczak, Między mimikrą a rebelią…, dz. cyt., s. 283.
33 R. Traba, Archipelagi…dz. cyt.
34 E. Rybicka, Geopoetyka…, dz. cyt., s. 45.
35 M. Foucault, Questions of geography…, dz. cyt., s. 68.
36 D. Wojda, Polska Szeherezada…, dz. cyt., s. 486.
37 Zob. B. Mandelbrot, The Fractal Geometry of Nature, W. H. Freeman and Company, New York 1983; tegoż, Fraktalna geometria przyrody. Przestrzenna homogeniczność, skalowanie i samopodobieństwo, przeł. M. Choptiany, „Autoportret” 2016, nr 4: http://autoportret.pl/artykuly/fraktalna-geometria-przyrody/2/ (data dostępu: 17.11.2017)
38 Zob. O. Ette, Islands, Borders and Vectors: The Fractal World of the Caribbean, w: Caribbean Interfaces, ed. by L. D’hulst, J.M. Moura, L. De Bleeker, N. Lie, Rodopi, Amsterdam – New York 2007, s. 109–150. Koncepcje fraktali wykorzystywali również m.in. Christopher Lukinbeal i Stuart C. Aitken w refleksji nad geografią kultur patriarchalnych (Ch. Lukinbeal, S. C. Aitken, Sex, Violence and the Weather. Male Hysteria, Scale and the Fractal Geographies of Patriarchy, w: Places Through the Body, ed. by H. Nast, S. Pile, Routledge, London – New York 1998, s. 267–284.), Robert Chambers w kontekście narracji parodystycznej (zob. R. Chambers, Parody: The Art that Plays with Art, Peter Lang, New York 2010, s. 97–99), Clive Bloom w kontekście powieści gotyckiej (zob. C. Bloom, Gothic Horror, Palgrave, London 2007, s. 228–229) i Kerstin Pilz w kontekście twórczości Italo Calvino (zob. K. Pilz, Mapping Complexity: Literature and Science in the Works of Italo Calvino, Troubador Publishing, Leicester 2005, p .93–98). Najbardziej rozbudowany namysł nad relacją teorii fraktalnej i narracji (przede wszystkim wizualnych) przynosi praca: G. Duarte, Fractal Narrative. About the Relationship Between Geometries and Technology and Its Impact on Narrative Spaces, Transcript, Bielefeld 2014.
39 Zob. Tamże, s. 116–120. Por. P. Gilroy, The Black Atlantic. Modernity and Double Consciousness, Verso, London 1993; D. Walcott, The Antilles: Fragments of Epic Memory. The 1992 Nobel Lecture, „World Literature Today” 1993 no. 67(2), s. 261–267. É. Glissant, Poetics of Relation, trans. by B. Wing, The University of Michigan Press, Ann Arbour, 1997.
40 O. Ette, dz. cyt., s. 114.Niemiecki badacz uzupełnia namysł nad logiką insularną również o bardziej tradycyjną, filozoficzno-kulturową linią wywodu. Twierdzi mianowicie, że klasyczny topos wyspy otwiera dwie możliwości interpretacyjne. Pierwsza z nich odsyła do rozumienia wyspy (jako) świata, czyli samowystarczalnej, skończonej, niezmiennej i wyizolowanej całości. Źródła takiego podejścia sięgają filozofii Immanuela Kanta i jego rozważań zawartych w Krytyce czystego rozumu („Krainę czystego intelektu nie tylko przebyliśmy, nie tylko obejrzeliśmy troskliwie każdą jej część, lecz nato przemierzyliśmy ją i wyznaczyli w niej miejsce dla każdej rzeczy. Kraj ten jest jednak wyspą, i to przez samą przyrodę zamkniętą w niezmiennych granicach…” – I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przeł. R. Ingarden PWN, Kraków 1957, s. 421). Drugi sposób interpretacji wyspiarskości sprowadza się do metafory rzeczywistości społecznej jako świata wysp, w którym mieszkańcy odrębnych terytoriów posiadają świadomość zróżnicowanych relacji z Innymi i w tym sensie zawsze stanowią fragment jakichś większych całości. Podczas gdy koncepcja wyspy-świata w gruncie rzeczy odnosi się do rozumienia określonych wyspiarskich lokalności w kluczu nowoczesnej logiki partykularności, w której odosobnienie oznacza „totalność rozbijającą się na różne regionalne, klimatyczne i kulturowe fragmenty” (O. Ette, dz. cyt., s. 111), to koncepcja świata wysp (archipelagu) otwierała na ogólniejszy, zdecydowanie bardziej ponowoczesny (globalizacyjny) kontekst „jakby mozaikowej” konstelacji sensów i społeczno-kulturowych systemów, w jakich owe pojedyncze lokalności miałyby (nieuchronnie) pozostawać. Oba modele insularnej ontologii, które można by było określać jako endocentryczny i egzocentryczny, trudno dziś od siebie jasno oddzielać, stąd Ette wprowadza do ich opisu pojęcie oscylacji.
41 Zob. O. Ette, Writing-between-Worlds. TransArea Studies and the Literatures-without-a-fixed-Abode, trans. by V. M. Kutzinski, De Gruyter, Berlin/Boston 2016.
42 Zob. O. Ette, Writing-between-Worlds…, dz. cyt., s. 40–83.
43 Por. m.in. M. Bal, Migracja: estetyki migracyjne na rzecz nowych sposobów widzenia, w: Migracyjna pamięć, wspólnota, tożsamość, red. R. Sendyka, T. Sapota, R. Nycz, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich, Warszawa 2016, s. 53–91.
44 Por. Geocritical Explorations: Space, Place, and Mapping in Literary and Cultural Studies, ed. by R. Tally, Palgrave Macmillan, New York 2011.
45 O. Ette, Writing-between-Worlds…, dz. cyt., s. 32.
46 Ette przywołuje tutaj dość oczywiste przykłady takich (samo)dyslokujących się motywów jak m.in. Exodus czy wędrówki Odyseusza, które aktualizują się w prozie o dwudziestowiecznych migracjach.
47 Zob. A. Erll, Wędrująca pamięć, przeł. T. Kunz, w: Migracyjna pamięć…, dz. cyt., s. 29–52. Niemiecka badaczka obwieszcza w tej pracy wejście studiów nad pamięcią w trzecią fazę, która krytycznie odnosi się do ustaleń założycieli nurtu – przede wszystkim do Maurice’a Halbwachsa i jego statycznej koncepcji społecznych ram pamięci zakładającej istnienie wyraźnych i stałych granic pamięci zbiorowej, jak i wobec najbardziej wpływowych reprezentantów tzw. drugiej fali, a więc Jana i Aleidy Assmannów oraz Pierre’a Nory. Erll punktuje, że wszyscy oni orientują swoje badania wokół kategorii narodu i form kanonicznych, podobieństwa i tożsamości, umieszczając poza nawiasem swych zainteresowań refleksję tak nad „niższymi” niż narodowa pamięciami lokalnymi, jak i nad specyfiką pamięci ponadnarodowej lub transkulturowej. Próbując uchwycić przemiany współczesnej pamięci kulturowej, Erll stwierdza, że to, z czym się mierzymy, wiąże się nie tyle „z «miejscami» pamięci, lieux de mémoire (nawet jeśli rozumiemy to określenie metaforycznie), ile z owej pamięci «wędrówkami» [les voyages albo les movements de mémoire]. Zadłużając się u teorii Clifforda, zakłada, że pamięć nie przywiązuje się do miejsca (wręcz przeciwnie, aby działać, musi być w ruchu), dlatego w jej badaniu należy uwzględniać i rekonstruować przede wszystkim trasy, które obrały konkretne opowieści, obrazy i rytuały składające się na daną pamięć zbiorową/kulturową, a nie tylko skupiać się na ich źródłach, poszukiwać miejsc ich zakorzenienia. Por. R. Sendyka, Poruszenie pamięci, w: Projekt na daleką metę. Prace ofiarowane profesorowi Ryszardowi Nyczowi, red. Z. Łapiński, A. Nasiłowska, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich, Warszawa 2016, s. 325–334; J. Creet, Introduction: The Migration of Memory and Memories of Migration, w: Memory and Migration. Multidisciplinary Approaches to Memory Studies, red. J. Creet, A. Kitzmann, University of Toronto Press, Toronto 2011, s. 3–28.
48 Zob. więcej: R. Nycz, Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich, Warszawa 2017.
49 Opowieść o przesiedleniach można oczywiście rozpisać także w skali transnarodowej (polsko/niemiecko/ukraińskiej), a nawet jeszcze szerzej – zob. A. Demshuk, The Lost German East. Forced Migration and the Politics of Memory, 1945–1970, University of Alabama, Birmingham 2012. Te zakresy siłą rzeczy stanowią jednak problem do podjęcia w osobnej pracy.
50 P. Czapliński, Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 41.
51 Tamże.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019