• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15551 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15551 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Wielkie poruszenie
  • ›
  • CZĘŚĆ PIERWSZA
  • ›
  • 1 Migracje i literatura: rekonesans (z ...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Czytanie migracji: od doświadczenia do metafory (i z powrotem) Literatura migracyjna (zakresy definicji) W stronę formalizmu socjologicznego (poetyka migracji) Od emigracji do migracji Pojałtańskie narracje migracyjne Notes de bas de page

    Wielkie poruszenie

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    1 Migracje i literatura: rekonesans (z polskim kontekstem w tle)

    p. 25-63

    Texte intégral Czytanie migracji: od doświadczenia do metafory (i z powrotem) Literatura migracyjna (zakresy definicji) W stronę formalizmu socjologicznego (poetyka migracji) Od emigracji do migracji Pojałtańskie narracje migracyjne Notes de bas de page

    Texte intégral

    1Rok 1980: Gilles Deleuze i Félix Guattari w Tysiąc plateau przeciwstawiają systemowej – warstwowej, uwewnętrznionej, homogenicznej i centrycznej – myśli osiadłej nomadyczną myśl zewnętrzną1. Pierwsza z nich jest ściśle związana z koncepcją państwa terytorialnego i jego machiną biurokratyczno-administracyjną, druga wydarza się w ruchu deterytorializacji, nie posiada stałego centrum i jako takiej nie można jej przypisać żadnej nadrzędnej zasady porządkującej. To pole nieredukowalnych wielości, które tworzą dywergentne, zmienne linie segmentacji i stratyfikacji wyrażające się w figurze kłącza. Rok 1982: Edward Said w tekście Traveling Theory aplikuje metaforę podróży do opisów transferów teorii w obrębie nauk humanistycznych. Twierdzi, że teoretycy nie mają jednej przypisanej lokalizacji, lecz wędrują w czasie i przestrzeni; ich teorie zyskują bądź wytracają pewne sensy, w zależności od historycznych konstelacji znaczeń, na jakie natrafiają cumując w przygodnych miejscach dyskursu2. Rok 1983: tenże badacz, w eseju Reflexions on Exile, porusza problem doświadczenia wygnania – człowiek i literatura migrują od zawsze, w dwudziestym wieku zmieniła się jednak skala tych ruchów, przez co człowieczeństwa nie da się już postrzegać w perspektywie osiadłości3.

    2Rok 1990: Homi Bhabha, analizując zjawisko pisania narodu, kluczową rolę przypisuje w nim migrantom jako podmiotom różnicującym. Migracja jako konsekwencja historii kolonialnych represji, a także jako główna siła hybrydyzująca współczesną kulturę, podważa nowoczesne rozumienie czasoprzestrzeni narodu w dyskursach hegemonicznych i otwiera je na charakterystyczne dla realiów świata postkolonialnego niesynchroniczne temporalności4. Rok 1992: James Clifford w Travelling cultures obwieszcza, że wędrują również kultury, których nie należy już postrzegać jako stabilnych całości, lecz raczej jako sploty rozmaitych trajektorii idei5. Rok 1994: Rosi Braidotti pisze o nomadzie jako o najbardziej adekwatnej figuracji współczesnej podmiotowości, która odzwierciedla model tożsamości nieukształtowanej, opartej na dynamice zmian i przesunięć, a jednocześnie stanowi nową jakość politycznego oporu wobec społecznie utrwalonych, dyskryminujących sposobów myślenia6. Rok 1996: Arjun Appadurai w Nowoczesności bez granic wysuwa tezę, że żyjemy w „światach wyobrażonych”, których sensy wyłaniają się z nieustannie cyrkulujących w przestrzeni etnoobrazów, mediaobrazów, technoobrazów, finansoobrazów i ideoobrazów. Współczesną tożsamość należy badać przez pryzmat takich kategorii, jak medialność, translokalność, transkulturowość oraz globalne przepływy7. Rok 1997: Clifford uruchamia do opisu kultur homonim routes/roots – jeśli niegdyś marszruty były postrzegane jako pochodna osiadłego trybu życia, to obecnie należałoby je widzieć jako czynnik konstytutywny czy też warunek konieczny do uruchamiania procesów kulturowego zakorzeniania8.

    3Rok 2000: John Urry w Socjologii mobilności postuluje konieczność przebudowy paradygmatu nauk społecznych. To, co społeczne, jest dziś mobilne, więc przedmiotem badań dotrzymujących kroku przemianom cywilizacyjnym muszą stać się rozmaite mobilności ludzi, rzeczy, obrazów, pojęć i informacji9. Rok 2006: Mieke Bal inauguruje projekt estetyki migracyjnej, którą traktuje i jako produkt i jako krytykę świata migracyjnego. Łącząc analizę kulturową ze studiami nad afektami, a jednocześnie podejmując się krytycznego opisu własnych interwencji artystycznych, Bal śledzi estetyczne wymiary procesów migracji i migracyjne wymiary działań estetycznych; bada współczesne sposoby transformacji („uwidzialnienia”) doświadczenia migracji w przestrzeni publicznej oraz sposoby transformacji tejże przestrzeni publicznej, do jakich za sprawą migracji dochodzi10. Rok 2009: wspomniany już Stephen Greenblatt wysuwa tezę, że dotychczas pojęciem mobilności posługiwano się w zbyt ograniczonych zakresach: „licząca się mobilność miała się pojawiać jedynie w ściśle określonych czasach i miejscach; w centrum uwagi nie znajdowała się zaś zmiana, lecz trwałość”11. Kulturowe analizy rozmaitych form ruchu przebiegają w oparciu o narzędzia teoretyczne przyjmujące stabilność kultury za punkt wyjścia, tymczasem to „siły burzące porządek – nie zaś stabilne poczucie kulturowej legitymizacji – determinowały kształt historii oraz rozprzestrzenianie się tożsamości i języków”12. Zdaniem Greenblatta kulturę należy rozpatrywać w dialektyce (pozornej) stałości i (często maskowanej) zmienności. Zasada ta stosuje się do myślenia kultury w ogólności: nie tylko w dobie globalnych przepływów, lecz po prostu – na przestrzeni dziejów.

    *

    4Sporządzone tu naprędce kalendarium trzech ostatnich dekad pisania teorii, w których na pierwszy plan wysuwają się pojęcia związane z polem semantycznym mobilności, cechuje oczywiście spora doza arbitralności i redundancji13. Wybieram zaledwie kilka najbardziej wpływowych propozycji najbardziej prominentnych w świecie humanistyki badaczek i badaczy, które zdążyły się doczekać licznych komentarzy, krytyk, cytowań i (re)kontekstualizacji, oraz poprzestaję na patchworkowym ich streszczeniu, gdyż jako takie stanowią one obszar doskonale już rozpoznany.

    5Prezentowany tu zestaw zapętlających się tez wydaje się wystarczający, aby zaznaczyć trzy kwestie elementarne. Po pierwsze, z grubsza klarownie przedstawia on główny rys krajobrazu nauk humanistycznych po zwrocie poststrukturalistycznym (oraz idącymi za nim zwrotami przestrzennym, postkolonialnym, kulturowym, czy chociażby afektywnym), a mianowicie: wyraźne przejście od kategorii zamkniętych, linearnych i ewolucyjnych, do kategorii mobilnych, hybrydycznych i sieciowych, tak w opisie zjawisk kulturowych, jak i we współczesnych konceptualizacjach wiedzy. Po drugie, wskazuje, że mobilność oraz jej synonimy, metonimie i inne figury ruchu, same stają się pojęciami nomen omen wędrującymi, w sensie, jaki proponuje wspomniana już Bal14. Swobodnie przemieszczając się nad granicami takich dyscyplin, jak filozofia, antropologia, literaturoznawstwo, socjologia, geografia humanistyczna czy badania kulturowe, konotują rozmaite sensy, zasadniczo jednak bywają rozpatrywane w trojakim sensie: jako zjawiska społeczne, jako metafory, bądź też jako koncepty teoretyczne. Po trzecie oddaje on kontury teorii, w ramach których rozpatrywane jest pojęcie migracji – interesujący mnie najbardziej synonim wzmożonej mobilności.

    6Ten nieco karykaturalny szkic krajobrazu współczesnej teorii oddaje zatem główny i konieczny, aczkolwiek bardzo ogólny kontekst metodologiczny, bez którego niniejsza książka nie byłaby do pomyślenia. Mając go na uwadze, w niniejszym rozdziale skupię się zaledwie na kilku problemach związanych z samym pojęciem migracji właśnie. Tytułem wstępnych dookreśleń postaram się pokrótce opisać podstawowe sposoby jej rozumienia jako doświadczenia i figury myśli oraz płynące z tego pożytki i zagrożenia, a następnie wskażę kilka popularniejszych możliwości definiowania literatury migracyjnej. Zarysowawszy pole jej cech dystynktywnych i pewną, jak sądzę, atrakcyjną ścieżkę lektury tekstu migracyjnego, wspomnę też o polskich zakresach jego rozpatrywania. To tło jest bowiem niezbędne, aby wytłumaczyć się z terminu, którym będę się dalej w tej rozprawie posługiwać – z pojałtańskich narracji migracyjnych.

    Czytanie migracji: od doświadczenia do metafory (i z powrotem)

    Upiór krąży nie tylko po Europie. Niemal każdy miał już z nim do czynienia. Ma wiele imion, zależnie od okoliczności: robotnik wędrowny, obcy, cudzoziemiec, gastarbeiter, współobywatel-obcokrajowiec, uciekinier, ubiegający się o azyl, azylant, displaced person, bezpaństwowiec, transnational, apatryda, undocumented lub non-documentado, egzul, migrant, emigrant, imigrant15.

    7Tak oto Karl Schlögel rozpoczyna pisany na podsumowanie mijającego stulecia esej Planeta nomadów, w którym za socjologiczną dominantę XX wieku uznaje ludzką ruchliwość. Gwoli ścisłości: wpleciona w ten fragment trawestacja cytatu z Manifestu komunistycznego to oczywiście prowokacyjny chwyt retoryczny. Nie o upiorze tutaj mowa, ale o bytach „cieleśnie, namacalnie obecnych”, nie o fantomach, ale o „żywej rzeczywistości”, nie o wymyśle, ale o „wielkości uchwytnej statystycznie”16. Rzecz dotyczy nie anomalii, lecz normy. Ruch we współczesnym świecie nie stanowi wyjątku, lecz regułę, a sama migracja nie odsyła już tylko do konkretnych (historycznych, trwałych lub czasowych, wymuszonych lub dobrowolnych) przemieszczeń jednostek i grup w przestrzeni geograficznej, lecz do ogólnej kondycji kultury, którą wszyscy współtworzymy i współdzielimy.

    8Tezy te nie budzą obecnie większych wątpliwości. Migracja rozumiana jako jeden z najistotniejszych generatorów procesów industrializacji, jako pokłosie konfliktów zbrojnych i wojen domowych, jako główny efekt ruchów (de)kolonizacyjnych i klęsk naturalnych; wreszcie migracja jako główny motor globalizacji – niezaprzeczalnie określa kształt współczesnej rzeczywistości. Potwierdza to ogromny korpus prac akcentujących kulturowe, historyczne i socjologiczne wymiary ludzkich przemieszczeń oraz ich konsekwencje.

    9Za takowe, z pewnością jedne z istotniejszych, wypada uznać szczególnego rodzaju metaforyzacje osoby migranta i jego dwóch głównych kulturowych mutacji: wygnańca i nomady. Na przestrzeni XX wieku każda z nich cieszyła się statusem wiodącej figury (po)nowoczesnej podmiotowości. Owe mutacje, które można by nazywać również, za Angeliką Bammer, modalnościami migracji, wskazują na dwa zasadnicze bieguny jej definiowania i tryby aksjologizacji17. Ujmując rzecz krótko: podczas gdy współrzędne wygnania wyznacza pozycja „już-nie (tam)”, to współrzędne nomadyzmu są wyznaczane przez pozycję „wciąż-nie (tutaj)”. W przestrzeni między nimi toczy się zaś ciągła gra między (faktyczną) stratą a (potencjalnym) zyskiem, która ex definitione określa kondycję podmiotu migracyjnego18.

    10W starszej, wygnańczej modalności, figura migranta suponuje szeroko rozumianą problematykę modernizmu. Z jednej strony łączy się więc z zagadnieniem alienacji podmiotu nowoczesnego: wygnanie oznacza utratę domu „pierwszego” – wykorzenienie ze świata pierwszych wartości, pierwszych krajobrazów, pierwszego języka (kategorie wykluczenia można mnożyć), które, jak pisze chociażby Eva Hoffman, jest uniwersalnym doświadczeniem egzystencjalnym sięgającym tradycji genezyjskiej, aczkolwiek w XX wieku diametralnie zmienia się jego skala19. Jak powiada Jerzy Święch: „w społeczeństwie, gdzie miejsce jednostki odpowiada jego roli, wygnańcem czuje się każdy outsider, osobnik, który z różnych powodów znalazł się na marginesie. […] wyobcowanie nie jest sprawą miejsca, ale samopoczucia jednostki”20.

    11W tym sensie wygnaniec jest „Istnieniem Poszczególnym, które upomina się o prawo bytu, wciąż spychane na margines przez Ogólność”21 i „objawia dylemat sztuki, jakim jest konflikt między szczególnym a ogólnym, konkretem a pojęciem, częścią a całością”22. Migrant-wygnaniec to symbol jednostki poszukującej erzaców utraconej esencji w nowoczesnej, poruszonej rzeczywistości. To także podmiot zorientowany retrospektywnie, orientujący swoją tożsamość wokół miejsca pozostawionego tam i bezpowrotnie utraconego „pierwszego” języka.

    12Z drugiej strony, kategoria wygnania determinuje w konkretniejszych wymiarach specyfikę i drogi rozwoju nowoczesnej „de-nacjonalizacji teorii i de-terytorizaliacji sztuki”23. Jak zauważają redaktorzy tomu Migracje modernizmu, kultywowanie poczucia obcości „można […] postrzegać jako część automitologizacji nowoczesności, wyrażającej się w wizji mobilności i dynamizmu, kulcie inności i egzotyki”24. Jednak związki wygnania i nowoczesności określa także bardziej prozaiczny fakt, że szeroko pojmowana kultura nowoczesna powstała właśnie przy sporym udziale rozmaitych wygnańców, emigrantów i uchodźców z targanej totalitaryzmami Europy, dla których „kondycja «oderwania», alienacji pozostawała nie bez związku z konstrukcją nowych poetyk i nowych języków teorii”25. W takim ujęciu wygnanie jest więc modalnością tworzenia i pisania teorii, najbardziej adekwatną do realizacji jej krytycznych i awangardowych wcieleń:

    Migracja […] dystrybuowała poczucie alienacji i towarzyszącą mu swobodę „wyzwolenia z pęt”, wspierała wyobcowujący sposób myślenia, a zarazem wzmagała tęsknotę za uniwersalnie zdefiniowaną przynależnością, stając się rozsadnikiem nowoczesnych postaw i form wrażliwości. Modernizm, pojmowany jako wiązka praktyk artystycznych i symbolicznych artykulacji doświadczenia modernizacji, u samych korzeni był związany z doświadczeniem wykorzenienia, dyslokacji, przekraczania nieokrzepłych jeszcze na postimperialnym gruncie granic etnicznych, narodowych i państwowych26.

    13Wygnańcza postawa dominowała w erze nowoczesności, czyniąc z homo exula ważną jej metaforę, chociaż, co podkreśla Bammer, i wśród dzisiejszych migrantów pojawiają się reprezentanci tego typu, a opowieść o przemieszczeniach wciąż może toczyć się pod znakiem poetyki alienacji27. W późnej nowoczesności frekwencyjną przewagę zyskują jednak nomadzi – jednostki skupione na drodze i procesach ruchu, których głównym celem staje się przyszłość, widziana jako niezamknięte szeregi kolejnych destynacji i przygodnych spotkań z Innym28.

    Nomada – pisze Braidotti (inspirując się filozofią Deleuze’a i Guattariego) – nie jest związany z bezdomnością czy uzależnieniem od przemieszczania się; jest raczej figuracją dla tego rodzaju podmiotu, który zrzekł się całkowicie idei ukształtowania, pragnienia go czy tęsknoty za nim. Figuracja ta ilustruje pragnienie tożsamości utworzonej ze stanów przejściowych, następujących po sobie przesunięć, skoordynowanych zmian; bez jakiejś istotowej jedności i przeciwko niej29.

    14Migrant w nomadycznym wydaniu uosabia, zdaniem Ryszarda Nycza, „utopię nieprzynależności, swobodnej mobilności jednostek i wspólnot, nieograniczonej przez żadne bariery prywatnych czy lokalnych światów”30.

    15Inną sprawą jest, że nie wszyscy migranci współcześnie realizują nomadyczny model egzystencji. W większości są to jednostki i grupy, które decydują się na ruch do nowego miejsca po to, aby w nim osiąść. Próbując zrealizować ten zamiar – najczęściej przebywając drogę z peryferii do metropolii – transformują zaś kształt tej ostatniej. Współczesny migrant zatem nie tyle uosabia przywilej wolności ruchu, co prezentuje sobą centralną figurę narracji, która wyraża pretensje, roszczenia i opór wobec ukształtowanych, statycznych i dominujących (narodowych, klasowych, ideologicznych) przestrzeni i formacji społecznych – dla takiego rozumienia jego roli rozstrzygające są ustalenia Bhabhy. Migrant staje się dla autora Miejsc kultury symbolem emancypacji i zmiany, która dopełnia się przez świadome rozgrywanie różnicy kulturowej, a sama migracja urasta do siły rozbijającej dyskursy (metropolitalnych) nowoczesności, podważającej charakterystyczne dla niej binarności i wytwarzającej trzecie przestrzenie, w których światy społeczne otwierają się na Inność. W tym rozumieniu przez ostatnie kilka dekad niezmiennie pojawia się w towarzystwie takich pojęć jak hybrydyczność, synkretyzm, transformatywność, subwersja, transgresja, autokreacjonizm, kosmopolityzm czy multikulturalizm.

    16Szczególna łączliwość semantyczna migracji, uruchomiona przez poststrukturalizm i nakierowana na afirmatywne odczytania kondycji migracyjnej, doczekała się już jednak głębokiej krytyki. Jeden z pierwszych sceptycznych wobec niej głosów wypłynął od Caren Kaplan, która w Questions of Travel (1996)31, postulując potrzebę historycznego dookreślania i geograficznego niuansowania przedstawień ruchu upomina się, po pierwsze, o namysł nad sposobami pozbawiania „realnych” głosów migrantów funkcjonujących poza wysokimi dyskursami (po) nowoczesności, po drugie zaś – apeluje o teoretyczny namysł nad lokalizacją teoretyków przemieszczeń, który pozwoliłby potraktować ich jako reprezentantów określonych polityk produkcji kulturowej. Przede wszystkim jednak pyta: „jak pracuje metafora wygnania (exile) w określonych formach krytyki kultury i na rzecz jakich (czyich) celów?”32 A poszukując odpowiedzi przez analizowanie rozmaitych przykładów pisania przemieszczeń, badaczka dochodzi do wniosku, że metafory podróży są często przez współczesnych teoretyków nadużywane, zaciemniają problem społecznych i ekonomicznych nierówności w dystrybucji ruchu, zacierają różnice między różnymi jego rodzajami, a przy tym niezmiennie i nadmiernie romantyzują przemieszczenia i celebrują kondycję wygnania. Często również sygnalizują długie trwanie tradycji kolonialnych we współczesnej teorii krytycznej i jej powinowactwa względem retoryk imperialnych. Ponadto nagminne tropienie procesów z ducha Deleuzjańskiej deterytorializacji prowadzi do usuwania z pola widzenia zachodzących równocześnie procesów (również z ducha Deleuzjańskiej) (re)terytorializacji.

    17Dekadę później w podobnym do Kaplan krytycznym tonie o romantyzacji i metaforyzacji migracji pisze Graham Huggan. Twierdzi on, że w pracach takich autorów jak Said i Bhabha przemieszczenie staje się poręcznym słowem-kluczem do opisywania problematyki ponowoczesnego subiektywizmu, fragmentaryzacji podmiotowości i niestabilności wszelkiego rodzaju osobistych, kulturowych i narodowych tożsamości, a przez to odzwierciedla przede wszystkim „homologiczną relację doświadczenia dyslokacji i destabilizacji esencjalistycznych ideologii, gotowych paradygmatów i figur myśli”33. Ów akt homologizacji jest zaś aktem historycznej dekontekstualizacji pojęcia migracji. Oznacza to, że w dobrze już dziś oswojonych teoriach aktywizowanie pojęcia migracji nie służy wychwytywaniu specyfiki danych (historycznych) doświadczeń ruchu, lecz odwrotnie – (ściśle selekcjonowane) opowieści o doświadczeniach ruchu stanowią głównie ilustracje dla teorii – nierzadko utopijnych poetyk i polityk wiedzy. Dostrzeżenie semantycznego potencjału migracji, powiada Huggan, doprowadziło więc do zakrycia faktycznej specyfiki doświadczenia migrowania.

    18Doskonałym przykładem takiego przesunięcia okazała się praca Iaina Chambersa Migrancy, Culture, Identity34, w której autor powołał do życia tytułowy neologizm. Migrancy to kolejny rodzaj egzystencjalno-tekstualnej modalności, realizującej się przez hybrydową formę eseju naukowego z elementami biografii i fikcji. Forma ta, zdaniem autora, miałaby kompleksowo określać zarówno kondycję dwudziestowiecznego podmiotu doświadczającego przemieszczenia, jak i estetykę dedykowanych temu doświadczeniu przedstawień. Chambers osią swojego namysłu uczynił migracyjne zakłócenia i zerwania (historyczne, emocjonalne i semantyczne), które miały określać jego biografię. Zarazem jednak dokonał konwersji „swojej bolesnej historii migracji w estetykę przyjemnego kontaktu międzykulturowego”35, który upływa pod znakiem „kosmopolitycznego joie-de-vivre”36. Podmiot migracyjny w eseju Chambersa określa więc „bezceremonialna transparentność”37, w której kategoria migrancy spaja się kompletnie z ideologią zysku, a semy różnicy kulturowej sprowadzają się do narzędzia marketingowego promującego model życia, w którym brakuje miejsca na jakąkolwiek problematyzację bardziej pesymistycznych elementów położenia migranta w (post) kolonialnych metropoliach38.

    19Co ciekawe, chociaż tego typu projekcje migracyjnej wrażliwości, transformujące historyczne wydarzenia w tekstualne utopie oraz pomijające rolę tych, którzy kontrolują i katalizują ruch, powinny stanowić przedmiot krytyki postkolonialnej, nastawionej wszak na tropienie tego typu opresyjności dyskursów, to w praktyce przez długi czas takiego przedmiotu nie stanowiły. Nawet u Bhabhy, który w swoich pismach zwracał uwagę na negatywne aspekty historii przemieszczeń, migracje w ostatecznym bilansie przedstawiają wartość pozytywną – „schizofreniczny” rys charakteryzujący migracyjną podmiotowość zostaje u niego w całości przekuty w źródło autokreacyjnej i emancypacyjnej siły39. A przez to, konkluduje Huggan, widoczna w pracach postkolonialistów metaforyzacja migracyjnego doświadczenia stanowi poręczne „alibi dla elit” – nielicznej w migracyjnym świecie grupy uprzywilejowanych40.

    20O problemie „migracyjnej inteligencji”, która zawłaszczyła doświadczenie migracji, piszą również Daniela Merolla i Sandra Ponzanesi, redaktorki tomu Migrant Cartographies41, wskazując, że zorientowanie teoretycznej refleksji w pierwszej fazie zwrotu postkolonialnego wokół zagadnień reprezentacji, nomadycznej tożsamości i hybrydyczności wytworzyło „luksusowe getto teorii”42. Figura pisarza-migranta-nomady, który swobodnie przekracza polityczne i kulturowe granice, miała rzucić nowe światło na rozpatrywanie takich kluczowych dla migracji kategorii jak gender, etniczność, klasowość czy nacjonalizm43. Z kolei Sam Durrant i Catherine Lord, redaktorzy monografii Migratory Aesthetics. Cultural Practices Between Migration and Art-making, stanowiącej swego rodzaju platformę wymiany praktyk badawczych spod znaku estetyki migracyjnej Bal, postulują, aby w refleksji nad współczesną ludzką ruchliwością uwzględniać także podmioty „schwytane, zastygłe w tranzycji między życiami i krajami, niezdolne zadeklarować jakąkolwiek przynależność”44, których postawa daleka jest jednak od „szczęśliwej nomadologii”45; stanowi raczej wyraz bezsilności wobec danych polityk przemieszczeń niż sprawczego nimi nawigowania. Mowa tu o stale powiększającej się grupie, dla której nie ma innego wyboru niż ruch, ale dla której sytuacja ta nie jest skutkiem osobistych projektów tożsamościowych, lecz niezależnego wobec nich przepływu kapitału determinującego trwanie w permanentnym poruszeniu46. Durrant i Lord apelują ponadto o uwzględnienie tych grup, dla których wolność ruchu jest nieosiągalna, których członkowie w zmiennym, migracyjnym świecie zastygli na swoich pozycjach z wyboru lub też, o wiele częściej, zostali unieruchomieni przez rozmaite struktury władzy; ludzi, którzy z przyczyn ekonomicznych, politycznych, ale i emocjonalnych, nie mogą opuścić swojej ziemi. Bez uwzględnienia tych, których los petryfikuje istnienie społecznych, politycznych i kulturowych granic przekraczanych przez migrantów, refleksja o migracyjnej rzeczywistości siłą rzeczy musi być połowiczna.

    21Głównym celem wszystkich wyliczonych tu postulatów korekty dyskursu migracyjnego staje się uwidzialnienie tych aspektów przemieszczeń, które gubiły się w gęstej tkance teorii charakterystycznych dla pierwszej fazy zwrotu kulturowego, zbyt często odbywającego się pod znakiem estetyzacji doświadczenia w figuratywnej, utopijnej, metropolitalnej i bazującej na fikcjach (punktem wyjścia staje się tutaj poziom reprezentacji literackich), akademickiej/wysokoartystycznej narracji, rozwijającej się w rytmie niełatwej dla czytelnika, bo dekonstrukcyjnej z ducha dezynwoltury. Przy czym bynajmniej nie idzie tu o całkowite odrzucanie tego typu tekstualnej produkcji, lecz o ponowne przemyślenie jej instytucjonalnych uwarunkowań i historycznych kontekstów, które pozwoliłoby rozpatrywać migracje w ujęciu dialektycznym, obejmującym tak jej sensy teoretyczne (metaforyczne, figuratywne), jak i wynikające z procesów społecznych toczących się niejako obok działalności intelektualnej47. Aby skutecznie opisywać specyfikę współczesnych (post)migracyjnych społeczeństw i ich reprezentacji, te dwie sfery muszą na powrót zacząć się wspierać. Uwidzialnianie oznacza więc w praktyce przesunięcie punktu ciężkości z projektowanych (potencjalnych, ujmowanych w metaforach) pożytków z doświadczenia ruchu na odkrywanie mechanizmów władzy odpowiadających za jego dystrybucję, reprodukcję nierówności i pogłębiające się rozwarstwienie między grupą uprzywilejowanych wędrowców po społecznych światach a tymi, którzy zajmują w nich pozycje podrzędne48. Owo otwarcie na doświadczenie oznacza również otwarcie na te historie i wydarzenia, które w „klasycznym” spektrum zainteresowań badań nad migracjami były pomijane.

    22Za taką pominiętą historię niewątpliwie można uznać powojenne przesiedlenia, które objęły tereny Europy Środkowej po drugiej wojnie światowej – „repatriacje”, „deportacje”, „wypędzenia” i rozmaicie inaczej nazywane migracje, będące udziałem milionów mieszkańców centrum kontynentu, a zarazem u innych ich milionów zepchnięte w „sferę zbiorowej niepamięci”49. Nim jednak napiszę o tym, z czego taki stan rzeczy wynika, i o trudnościach, jakie wiążą się z jego zmianą, czyli uwidzialnianiem tej opowieści (a dokładniej: jej polskiego fragmentu), dla porządku zreferuję jeszcze kilka kwestii związanych z wyżej wspomnianymi reprezentacjami, a więc z literaturą migracyjną.

    Literatura migracyjna (zakresy definicji)

    23W opisie związków migracji i literatury uwagę zwraca szczególnego rodzaju oscylacja między radykalnym uogólnianiem a zawężaniem zakresów ich definiowania. Z jednej strony można powiedzieć, że właściwie każda literatura jest migracyjna – takie jej rozumienie ściśle wynika z pojęcia metafory oraz rozumienia literatury jako gestu metaforyzacji rzeczywistości. Pomocne w uchwyceniu tej logiki mogą okazać się przemyślenia Salmana Rushdiego, który w jednym ze swoich esejów uznaje za paradygmatyczny przykład pisarstwa migracyjnego twórczość Güntera Grassa. Swoją argumentację rozpoczyna przewrotnie: od stwierdzenia, że jeśli typowego migranta wyróżniają trzy cechy – utrata miejsca urodzenia, utrata norm społecznych charakteryzujących rodzinne środowisko (kodu społecznego) oraz utrata języka ojczystego, to autor Blaszanego bębenka byłby migrantem jedynie w jednej trzeciej. Chociaż stracił swój rodzinny Danzig, to wszak całe swoje dorosłe życie spędził w znanej sobie, niemieckiej, społeczności i pisał w języku ojczystym. Chwilę później Rushdie dodaje jednak, że Grass dubluje kondycję „typowego” migranta, gdyż przekracza nie tylko granice przestrzeni, ale i granice czasu (historii). Realia III Rzeszy i język nazistowskiej propagandy, które określały dzieciństwo noblisty, były bowiem rzeczywistością zupełnie „innego kraju” niż realia powojennych Niemiec. Mierzy się zatem w swojej twórczości z wyzwaniem (re)konstrukcji zrujnowanej przez totalitaryzm rzeczywistości (norm społecznych) oraz (od)budowy języka jej opisu. Proza Grassa pokazuje „jak po upadku Hitlera niemieccy literaci napisali od nowa Księgę Rodzaju, żeby przeczytać: po końcu było słowo”50. Dla Rushdiego czynnikiem dublującym migracyjne położenie noblisty, a wręcz decydującym o jego arcymigracyjności, staje się wyobraźnia: „umysł emigranta zapuszcza korzenie w sobie samym, we własnej zdolności do wyobrażania sobie, wciąż na nowo, świata”51. Autor Blaszanego bębenka miał się w swojej prozie przemieszczać głównie w świat wyobraźni właśnie: od Rzeczywistości do Księgi. Przepustką w ten drugi wymiar była zaś metafora, która – by powtórzyć za Rushdiem – „opisuje rodzaj migracji: migracje idei w obraz”52. Niemiecki noblista był jej mistrzem. W tym sensie wyznacznikiem literackiej migracyjności okazuje się przekraczanie granic nie tyle politycznych i społecznych, co estetycznych, testowanie granic języka i jego możliwości obrazowania (współczesnego, dwudziestowiecznego) świata, w którym wszystko ulega przesunięciom. Status pisarza-migranta zyskuje zaś każdy, kto biegle posługuje się metaforą, czyli skutecznie uruchamia jej krytyczny potencjał w opisie danej, politycznej i społecznej, rzeczywistości53.

    24Z drugiej strony literatura migracyjna bywa ściśle utożsamiana, po pierwsze, z twórczością pisarzy, dla których doświadczenie dosłownie rozumianej migracji stało się bezpośrednim udziałem, czyli za główny wyznacznik jej dystynkcji uznaje się hipotezę autobiograficzną. Po drugie, literaturę migracyjną – przede wszystkim za sprawą koncepcji Saida i Bhabhy – utożsamia się z literaturą postkolonialną54. Najczęściej wyodrębnia się ją jednak z obu tych okoliczności (vide Rushdie, V. S. Naipaul).

    25Idąc tym tropem, definicja powieści migracyjnej brzmiałaby tak:

    Powieść […] reprezentująca wyobrażeniowy (fikcjonalny, co proponuję rozumieć jako szczególnie odpowiedzialny wobec archiwum rzeczywistego doświadczenia ludzkiego) model losu imigranta, zarówno podejmuje problematykę tożsamości wytwarzanych w „szczelinach między europejską metropolią i niegdysiejszą kolonią”, jak i sama jako gatunek reprezentuje rozszczepienie oraz przemieszczenie kulturowe właściwe dla kondycji imigranta55.

    26Dalej autorka tej definicji, Dorota Kołodziejczyk, za podstawowe wyróżniki (postkolonialnej) powieści migracyjnej uznaje takie elementy jak: przedstawianie migracji jako przekraczania binarnych opozycji rozpisanych według granicy między peryferiami a metropolią, przekształcających się z czasem w „wielowymiarową kosmopolityzację poprzez rozwój transnarodowych/transkulturowych form życia”56; zapisy wrastania w nowe, dekolonizujące się społeczności, w których historie dominacji jednak wciąż dają o sobie znać; problematyzowanie kwestii przynależności narodowej i doświadczeń wielokulturowości; konstruowanie podmiotu jako bytu łącznikowego wyrażającego tożsamość lokującą się pomiędzy kulturami, językami i historiami czy też bezpośrednio wynikające z takiego umiejscowienia, permanentne poczucie „nieautentyczności, czyli świadomości braku przynależności albo też przynależności niepełnej”57. Ramy dla rozpatrywania wszystkich tych kwestii tworzy narracja poddawana bądź to silnej alegoryzacji, bądź to ciążąca w kierunku społecznego realizmu, zawsze jednak przepełniona ironią, której figurą staje się pisarz (narrator) postrzegany jako „kulturowy apostata” i bluźnierca58.

    27Patrzenie na literaturę migracyjną tak w kluczu biograficznym, jak i postkolonialnym, jest działaniem zasadnym, zdecydowanie najsilniej ugruntowanym w niezliczonych praktykach interpretacyjnych, lecz zarazem z kilku względów ograniczającym. Jak zauważa Søren Frank, autor monografii Migration and Literature, myślenie literatury migracyjnej ani nie wyczerpuje się w hipotezie autobiograficznej, ani też nie kończy się na linii kolonie–metropolia59. Nie każdy pisarz-migrant podejmuje bowiem temat migracji i może być rozpatrywany w sygnalizowanych wyżej ramach, tak jak nie każdy tekst migracyjny jest pisany przez twórcę-migranta. Z kolei silne spowinowacenie tematyki migracyjnej z (anglosaskimi) studiami postkolonialnymi skutkuje zakrywaniem (niedowartościowaniem lub upraszczaniem) trajektorii ruchu, historii i zjawisk literackich, które pozostawały poza ich pierwotnym kręgiem zainteresowań, a które za migracyjne również trzeba uznawać (badacz wylicza tutaj migracje środkowoeuropejskie, których motorem były nazizm i komunizm, oraz jego rodzimy kontekst skandynawski). Ponadto w samym obrębie zachodnich kultur postimperialnych pojawia się coraz więcej fenomenów, które rozbijają „stary” postkolonialny słownik opisu: na scenę literacką wchodzą twórcy z drugiego i trzeciego pokolenia migrantów, dla których wędrówka z peryferii do metropolii czy językowe wykorzenienie (funkcjonowanie między językiem natywnym a przyjętym) nie stanowi bezpośredniego problemu, lecz raczej staje się kwestią postpamięci (vide: Zadie Smith w momencie pisania Białych zębów); pojawiają się również autorzy, którzy fingują doświadczenie migracyjne (casus francuskiego artysty Paula Smaïla60) bądź piszą o migracjach z perspektywy społeczności przyjmującej (casus norweskiego pisarza Jana Kjærstada).

    28Z tych też względów, twierdzi Frank, trudno dziś, posługując się kluczem biograficznym, odróżnić literaturę „migracyjną” od „nie-migracyjnej”, badacz proponuje więc szerszą definicję: według niej literatura migracyjna, w odróżnieniu od literatury (post)migrantów i „nie-migrantów”, obejmowałaby wszystkie teksty literackie pisane w epoce migracji, za jaką uznaje się XX wiek, w których problem migracji pojawia się na poziomie tematu bądź formy61.

    29W równie inkluzywnym trybie migracyjne fikcje ( fiction of migration) definiuje Roy Sommer, który powiada, że:

    generalnie odsyłają one do oscylacji między dwoma opozycyjnymi polami kulturowymi (społecznymi). Tak pojmowany koncept migracji odnosi się do zróżnicowanych poziomów i form literackich inscenizacji kulturowej różnicy. Stąd też migracja stanowi metaforę jakiegokolwiek niezamkniętego procesu tożsamościowego62.

    30Na gruncie polskiego literaturoznawstwa podobną definicję zaproponowała wspomniana już Kołodziejczyk:

    opowieść, której tematem jest migracja, kojarzy się zazwyczaj z procesem przemiany, rozbudowania, przepytywania czy też przepracowania tożsamości. Z pewnością przekroczenie granicy, która dzieli życie na nowe i stare […], zmusza do przeformułowania kostiumu dyskursywnego, którym jest tożsamość63.

    31Badaczka podkreśla przy tym, że w migracyjnym pisaniu istotniejszy niż przybranie nowego „kostiumu” jest sam proces teleologiczny, owo (nigdy niezakończone) „przeformułowywanie”. Nieco inaczej, gdyż przez pryzmat kategorii przestrzennych, literaturę migracyjną postrzega natomiast Mieczysław Dąbrowski, który proponuje następujące jej rozumienie:

    Literatura migracyjna jest ze swej natury literaturą marginesu, literaturą pogranicza, te zaś były i są rozpoznawane jako obszary z reguły twórcze i wartościowe. Charakteryzuje je bowiem wielość, spór, opozycyjność, kontestacja, wolność, co gwarantuje im pozycję swoiście uprzywilejowaną. Teksty migranckie powstają na marginesie literatury polskiej i literatury kraju osiedlenia, rodzimej i światowej. Wobec obu tych przestrzeni wykazują wysoki poziom krytycznego namysłu i dystansu. Margines (pogranicze) jest zatem miejscem, w którym można kreować nowy jakościowo konstrukt […] miejscem wytwarzania tekstu międzykulturowego, gdzie pojawiają się ostre akcenty polemiczne wobec polskiej tradycji narodowo-historycznej i związanej z nią literatury „trubadurów”, lecz gdzie ujawniają się też światowe doświadczenia migranta, często nader krytycznie oceniane, jego podlegająca zmianom mentalnym i kulturowym podmiotowość64.

    32Z kolei Przemysław Czapliński poetykę migracji widzi tak:

    Głównym przedmiotem [jej – przyp. K.S.] zainteresowania byłyby artykulacje przemieszczeń ludzkich […] w poetyce migracji literatura (szerzej: wszelka piśmienna artykulacja) stanowi nie tylko wyraz, lecz także czynnik współkształtujący doświadczenie migracji […] kluczowe dla poetyki migracji wydają się wzajemne wpływy ruchu ciał w przestrzeni i ruchu języka, przemieszczania się ludzi i przesuwania pisma65.

    33I dalej:

    Poetyka migracji to zbiór elementów i ich kombinacji swoistych dla pewnego korpusu dzieł. Byłoby to określenie bliskie pojęciom „nurt”, „konwencja” czy „praktyka artystyczna”, odniesionych do piśmiennictwa, które w swoim centrum stawia ruch i związane z nim rozmaite doświadczenie granic66.

    34Przytoczone wyżej definicje z pewnością nie wyczerpują puli możliwych ujęć zagadnienia, ale w dostatecznym stopniu odzwierciedlają ważniejsze aspekty migracyjnych narracji. Pozostając przy niekonkluzywności, której pochwałę wszyscy wymieni tu badacze zdają się zgodnie głosić, można by rzec, że – mimo odrębnych dominant i innego rozłożenia akcentów – w każdym z tych ujęć o migracyjnej klasyfikacji tekstu decyduje specyficzna relacja elementów społecznych (tematyzacja doświadczenia ruchu, instytucjonalnych i politycznych kontekstów przekraczania granic, wchodzenia w nowe wspólnoty, itd.) i estetycznych (refleksja meta-językowa, intertekstualne nawiązania do tradycji literackich, itd.) oraz widoczne w owej relacji balansowanie pomiędzy tym, co jednostkowe i idiosynkratyczne, a tym, co zbiorowe i iteratywne.

    W stronę formalizmu socjologicznego (poetyka migracji)

    35Dookreślenia domaga się zwłaszcza najbardziej lakoniczna z przywołanych wyżej definicji autorstwa Franka. W pracy Migration and Literature przedkłada on rozbudowaną metodę czytania tekstów migracyjnych w sygnalizowanym wyżej, charakterystycznym dla drugiej fazy badań migracyjnych ujęciu dialektycznym, które uwzględnia w stopniu równoprawnym aspekty figuratywne i społeczne migracyjnego tekstu kultury. W punkcie wyjścia swoich rozważań powołuje się na Myśli o wygnaniu Saida, stwierdzając, że migracja jest fenomenem jednocześnie historycznym i transhistorycznym: z jednej strony dwudziesty wiek należy definitywnie uznawać za epokę migracji, która wypracowała odpowiednie środki wyrazu, z drugiej – ludzie i literatura migrują od zawsze, ergo „od zawsze” istnieją także pewne tropy retoryczne, przez które migracyjność się artykułuje. Frank zaznacza, że o migracyjnym charakterze tekstu decydują przede wszystkim parametry stylistyczne i sposoby ukształtowania jego warstwy narracyjnej (poziom wewnątrztekstowy), powiada jednak również, że namysłowi nad estetyką musi towarzyszyć namysł nad rozmaitymi uwarunkowaniami społecznymi danej narracji migracyjnej. Uwaga interpretatora powinna skupiać się w równym stopniu na analizie formy tekstu, co na śledzeniu historycznych, ideologicznych i politycznych czynników, które miały wpływ na powstanie danego utworu oraz na opisie oddziaływania owego utworu na zjawiska względem niego zewnętrzne (poziom zewnątrztekstowy)67. Taka dwutorowość lektury przekłada się bezpośrednio na dwa podstawowe pytania, jakie trzeba podczas niej tekstowi zadawać: jak (poziom wewnątrztekstowy, estetyczny) i dlaczego (poziom pozatekstowy, społeczny) został on zbudowany. Stąd też, wedle Franka, najbardziej adekwatną metodą czytania dyskursu migracyjnego jest formalizm socjologiczny.

    36Precyzując to, czym właściwie miałby być ów formalizm socjologiczny, duński badacz zadłuża się wobec Franka Morettiego, który w swoich pracach między innymi właśnie tak nazywa swój projekt badania historii literatury (wymiennie posługując się terminami „morfologia komparatystyczna” i „czytanie zdystansowane”68). Przypomnijmy, że autor słynnego Atlas of the European Novel w kolejnych swoich tekstach i książkach od lat kreśli systemową wizję „bardziej racjonalnej historii literatury”69, której jednym z głównych celów jest uchwycenie praw literackiej ewolucji, prześledzenie społecznych determinant powstawania, przekształcania i zanikania danych form literackich, czy też, ujmując rzecz jeszcze inaczej, zdefiniowanie swego rodzaju sieci współzależności struktur tekstowych i intertekstualnych z ich zewnętrznymi modulantami (władzą, porządkami symbolicznymi, rozmaitymi konfliktami społecznymi, itd.).

    37Aby wyodrębnić jedynie najważniejsze w kontekście migracyjnego formalizmu socjologicznego ustalenia Morettiego, trzeba wspomnieć, że po pierwsze, bezpośrednią osią jego namysłu nie jest dla niego, wbrew pozorom, charakterystyczne dla pisania teorii tworzenie wielkich panoram trwałych struktur, nie interesują go również charakterystyczne dla krytyki literackiej pojedyncze, zmienne i krótkotrwałe fenomeny tekstowe – zamiast tego badacz skupia się na „okresowych strukturach pojawiających się w ramach przemian historycznych”70, bliskich rozumieniu koncepcji longue durée Ferdynanda Braudla. Jeśli jednak francuski historyk odnosił ją do cykli ekonomicznych w historii społecznej, to Moretti swoje „okresowe struktury” łączy z występowaniem w tejże historii określonych form gatunkowych.

    38Po drugie, autora Distant reading zajmuje właśnie forma – jako ten element literatury, który pozostaje w najsilniejszym związku z historią, społecznymi i politycznymi kontekstami. W jego ujęciu tekst literacki zawsze jest produktem historycznym, ukształtowanym podług określonych kryteriów retorycznych, przez co pożyteczniejsze od czytania danych utworów okazuje się czytanie pewnych szeregów form, które nieodmiennie petryfikują rzeczywistość, antycypują ją lub śledzą:

    Formy – powiada Moretti – są abstraktami relacji społecznych, więc analiza formalna jest na swój skromny sposób analizą władzy. (To dlatego morfologia komparatystyczna jest tak fascynującym polem: badając zmienność form, odkrywamy zmienność władzy symbolicznej w różnych przestrzeniach)71.

    39Po trzecie, Moretti dość dokładnie określa zakres owej analizy i metodę jej prowadzenia. Swoją uwagę kieruje na powieść nowoczesną, która rozwijała się tak w wielkich centrach intelektualnych, jak i na peryferyjnych obszarach nowoczesności. Zakłada przy tym, że powstawanie konkretnych powieści nie stanowi przejawu autonomicznego rozwoju, ale należy je każdorazowo traktować jako kompromis między zewnętrznym wpływem formalnym a lokalnym doświadczeniem rzeczywistości. Namysł nad owymi kompromisami określa domenę morfologii komparatystycznej, czyli „systemowego sprawdzania, jak formy różnią się w czasie i przestrzeni”72. Przebiega on następująco:

    należy zdefiniować jednostkę wybieraną do analizy (w moim przypadku jest to kompromis formalny), a potem śledzić jej przemiany w różnych środowiskach kulturowych – aż do momentu, gdy cała historia literatury stanie się długim łańcuchem powiązanych ze sobą eksperymentów, „dialogiem między faktem i fantazją”, jak nazwał to Peter Medawar, albo „między prawdą możliwą i faktyczną”73.

    40W tekście The Soul and the Harpy Moretti dopowiada, że idzie mu o podwójną operację, która wymaga w pierwszej kolejności podjęcia działania stricte historycznego, czyli wydzielenia pewnych segmentów z „diachronicznego” continuum większych korpusów (nurtów, epok, literatur narodowych itd.), a następnie uszeregowania ich według kryteriów formalnych, które „dotyczą właśnie tegoż continuum, a nie innych”74, co jest z kolei zadaniem stricte retorycznym. Powstałe w ten sposób wykresy morfologiczne przedstawiają wymiary korelacji historii z formą, a czytana przez pryzmat owych wykresów literatura przekształca się w diagramy sił społecznych, które ją kształtują.

    41Podsumowując, pogodzenie perspektywy formalistycznej z socjologiczną staje się możliwe pod warunkiem, że – aby sparafrazować jeszcze inny tekst Morettiego – badacz zainteresowany socjologią literatury zaakceptuje fakt, iż społeczne wymiary danego tekstu są niezmiennie utrwalane w formie, a sama owa forma rozwija się podług własnych praw; oraz gdy badacz-formalista zaakceptuje fakt, iż literatura od zawsze sekunduje wielkim przemianom społecznym75. Formalizm socjologiczny oznaczałby więc zachowanie formalnej autonomii literatury i poszanowanie jej immanentnych reguł przy jednoczesnym uznaniu współzależności estetyki i socjologii, a także literatury i mechanizmów władzy. Przynajmniej w takim (aprobatywnym) trybie czyta Morettiego Frank76.

    42Jego Migration and Literature stanowi praktyczną próbę zastosowania tej metody na gruncie dwudziestowiecznego dyskursu migracyjnego. Duński badacz zadaje pytanie, czy istnieje coś takiego, jak (po)nowoczesna powieść migracyjna czy też, pozostając przy sformułowaniach Morettiego, czy pisanie migracji można już postrzegać w kategoriach „okresowej struktury”. Odpowiedzi poszukuje analizując cztery, zróżnicowane pod względem formalnym i związane z odmiennymi kontekstami historyczno-geograficznymi narracje: uznawaną za „paradygmatyczną” dla pisania migracyjnego prozę Rushdiego, opis środkowoeuropejskich przemieszczeń Grassa, dysydencką twórczość emigracyjną Milana Kundery oraz pisarstwo wspomnianego już norweskiego pisarza Jana Kjærstada, który w przeciwieństwie do pozostałej trójki nigdy nie zmienił swojego miejsca zamieszkania. Praktyczność tego przedsięwzięcia polega na tym, że Frank na podstawie tak zróżnicowanego korpusu utworów buduje poręczny katalog ośmiu cech dystynktywnych dla migracyjnego tekstu kultury. Wyodrębnia je na dwóch wspomnianych już poziomach: zewnątrzi wewnątrztekstowym. Pierwszy, który nazywa „socjologicznym”, obejmuje sferę rozwiązań tematycznych i łączy się z klasyczną zasadą mimesis (tekst jako odbicie migracyjnej rzeczywistości), drugi, określany przez Franka mianem „stylistycznego”, obejmuje sferę konstrukcji tekstu i łączy się z zasadą jego performatywności (tekst nie tylko odbija migracyjną rzeczywistość, lecz ją również współtworzy, dyskutuje z nią i przynosi rozwiązania stawianych przez nią problemów)77.

    43I tak oto, na poziomie socjologicznym, za migracyjną wymową tekstu mogą przemawiać: (1) biografia autora (doświadczenie migracji, rozmaite jego modalności tj. wygnanie, uchodźstwo, bezdomność, nomadyzm, itd.; odczuwanie straty bądź kulturowych i tożsamościowych zysków związanych z ruchem; kwestia tego, czy swoją ojczyznę opuścił on na stałe, czy jedynie czasowo, dobrowolnie czy pod przymusem – jednakowoż ze względu na omówione wyżej zjawiska jest to cecha najmniej istotna); (2) biografia postaci (sposób ukształtowania fabuły – w grę wchodzą tu wszystkie problemy akcentowane na poziomie autorskim oraz kwestia wartościowania migracji jako doświadczenia pozytywnego, negatywnego lub ambiwalentnego); (3) problematyzacja pojęcia narodu i nacjonalizmu (problem podwójnej przynależności narodowej, ojczyzna vs. obczyzna, nostalgizacja obrazu ojczyzny vs. jej krytyka); (4) problematyzacja fenomenu europejskiej tożsamości i tradycji (kwestie transnarodowej wspólnoty, migracyjność jako element europejskiej tożsamości, pamięć migracji, geografie wiedzy, relacje między centrum a peryferiami); (5) stosunek do globalizacji (przemiany cywilizacyjne, problematyzacja przepływów osób, dóbr, wartości i idei, glokalność). Natomiast na poziomie stylistycznym, zdaniem Franka, migracyjność wyraża się przez: (6) strategie enuncjacyjne (perspektywa wędrowna, refleksja metatekstualna, hybrydyzacja); (7) kompozycję i formuły narracyjne (niekonkluzywność, rizomatyczność, wielowymiarowość tekstu, jego eseizacja/alegoryzacja, sylwiczność); oraz poprzez (8) język (wielogłosowość, nieczystość, bilingwizm)78. Aby tekst można było uznać za migracyjny, nie muszą w nim występować wszystkie wyliczone wyżej elementy, ich samych nie dzielą zaś żadne wyraźne linie demarkacyjne. Nie można im także przypisać żadnych stałych pozycji, gdyż ilość kombinacji, w jakich mogą się pojawiać, jest niewyczerpana. Nie mają wreszcie mocy normatywnej. Zdaniem Franka, stanowią raczej swego rodzaju sygnały, które uprawdopodabniają zaistnienie w tekście migracyjności79.

    44Nie będzie nadużyciem stwierdzenie, że wspólnym mianownikiem socjologicznych składowych tekstu migracyjnego w ujęciu Franka jest tożsamość (jednostkowa, zbiorowa, kulturowa). Jego formalne składowe sprowadzają się zaś do innego wspólnego mianownika, który określać by należało słowem hybrydyczność. Jeśli pierwszy z tych kluczy wydaje się zasadniczo czytelny, to drugi, ze względu nośność tej kategorii, wypada nieco uściślić. W przypadku migracyjnego pisania chodzi zatem o taką formę, która pochwytuje w ruchu przeciwieństwa określające migracyjne położenie, ale nie ewoluuje w stałą i zamkniętą formę; w której żadna z opozycji nie zyskuje przewagi, lecz która wskazuje na ich oscylacje. To zaś przekłada się na gatunkową otwartość tekstu migracyjnego, w którym granice stylów stale się rozmywają, oraz ukształtowanie językowe tekstu, które z kolei, mówiąc najoględniej, rozwija się w rytm Bachtinowskiej idei wielogłosowości. Idzie tu zatem o strategię, która, jak pisze Czapliński, przedstawia przeciwieństwa, ale ich nie syntetyzuje, uobecniając jednocześnie

    prawdziwe i zmyślone, jak w apokryfie; wysokie i niskie, jak w pastiszu, zaangażowane i estetyczne, jak w realizmie afektywnym. Rozwiązanie polega zatem na trwaniu w sprzecznościach – na odsłanianiu i zachowywaniu heterogeniczności bez poszukiwania skrajnych czy syntetyzujących form […]. Literatura hybrydyczna pozostawia w stanie nierozstrzygniętym konflikt między alternatywnymi systemami wartości, eksponując moment ich spotkania. Stawia na formy pokraczne, nieporadnie zmieszane, nieharmonijnie stopione. Jest w tej postawie odrobina szacunku wobec świata, którego nie poddaje się przekształceniom, zachowując go w postaci niekomplementarnych opozycji; jest w tym spora dawka ludyczności, która pozwala bawić się niespójnością zestawień; i jest w tym wreszcie niemała doza bezradności wobec sprzecznych postaw, dla których twórca nie potrafi znaleźć formy pojednania80.

    Od emigracji do migracji

    45Zarysowane wyżej teorie i praktyki interpretacyjne coraz częściej znajdują zastosowanie w refleksji dotyczącej polskich doświadczeń migracyjnych. Ujmując sprawę krótko: na kształt i rozwój społeczeństwa i kultury polskiej w XX i XXI wieku znacząco wpłynęły (i wciąż wpływają) trzy wielkie fale przemieszczeń ludności – emigracja niepodległościowa po 1945 roku, tzw. migracja posolidarnościowa w latach 80. ubiegłego wieku oraz migracja około-akcesyjna, przypadająca na pierwsze lata nowego tysiąclecia i moment przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Jeśli w pierwszym wypadku za motor napędzający przemieszczenia należy uznać głównie czynniki polityczne, które sprawiają, że migracja nierzadko staje się tożsama z wygnaniem, to w pozostałych dwóch przyczyny przemieszczeń o wiele częściej stanowią efekt wolnego wyboru, decydują o nich głównie argumenty ekonomiczne i poznawcze, przez co niewątpliwie łatwiej wpisywać je w zachodzące we współczesnym świecie ogólniejsze przemiany globalizacyjne i dedykowane im języki teorii.

    46Z takiej osi podziału wynika jednak swoista trudność w analizowaniu polskich doświadczeń migracyjnych i poświęconych im przedstawień. Kluczowa okazuje się tutaj różnica między emigracją a migracją, która zasadza się na pewnej, symptomatycznej dla polskiej kultury, tradycji postrzegania funkcji literatury. Jak zauważa Anna Nasiłowska: „choć emigrację i migrację różni tylko obecność lub brak jednej głoski, literackie dominanty ideowe tych zjawisk różnią się zasadniczo”81. Czapliński pierwsze z tych pojęć definiuje następująco: „emigracja to nie wyjazd, lecz dyskurs nadający sens opuszczeniu kraju i pobytowi poza jego granicami”82. Należy dodać, że jest to zarazem dyskurs nierozerwalnie powiązany z „krajowością” lub – by być jeszcze precyzyjniejszą – z dość szczegółowo określonymi obowiązkami wobec kraju. Literatura emigracyjna podejmowała bowiem tematy, których w literaturze krajowej podjąć nie było można, pozostawała więc z nią w szczególnym dialogu „skoncentrowanym na Polsce i mającym dobro Polski na względzie”83. Jeśli powojenna literatura krajowa ukazywała głównie zamachy na owo „dobro wspólne” (polityczna i ideologiczna zależność od narzuconego z góry systemu komunistycznego), to literatura powstająca za granicą przejęła zadania kreowania wizji ojczyzny pożądanej oraz dopowiadania tego wszystkiego, co w kraju było objęte cenzurą.

    47Dwudziestowieczna narracja emigracyjna przejmuje de facto funkcje krytyczne literatury narodowej bazujące (w rodzimym kontekście) na imperatywach posłannictwa oraz romantycznej martyrologii. Opiera się na wzorcach wypracowanych już w XIX wieku, w okresie Wielkiej Emigracji, i realizuje przede wszystkim pewien projekt polityczny84, a przez to, idąc w tych uproszczeniach jeszcze dalej, przybiera formę, w której to, co związane z sytuacją migracyjną, czyli oscylacja między dwiema kulturami, językami i rzeczywistościami, jednostkowe spotkania z innością i tematyzowanie własnej pozycji jako obcego, schodzi niejako na dalszy plan. Przy czym oczywiście nie oznacza to, że wątki takie w polskich tekstach emigracyjnych nie występują – mowa tu raczej o ich nieproporcjonalnym rozkładzie względem treści emigracyjnych wyłaniającym się z wiodących tendencji interpretacyjnych, które traktując tego typu teksty przede wszystkim jako pisaną z daleka opowieść o Polsce, przez długi czas sprzyjały właśnie rozwijaniu wątków, by tak rzec, „polsko-centrycznych”85.

    48Dowartościowanie migracyjnego „drugiego planu” dyskursu emigracji nastąpiło dopiero kilkanaście lat temu, wraz z ogólniejszym „postkolonialnym transferem na Europę Środkową”86. Za jego sprawą, po pierwsze, udało się wyeksponować fakt oczywisty, ale pod pewnymi względami w potocznej (szkolnej), stosunkowo statycznej refleksji nad kanonem narodowym uświadamiany jedynie mgliście, a mianowicie że spora część tegoż kanonu to teksty fundowane na geograficznym i politycznym poruszeniu, pisane przez migrantów, dla których – jakby nie patrzeć – podstawowym kontekstem było doświadczenie migracyjne w proponowanych wyżej kluczach (W. Gombrowicz, Cz. Miłosz, G. Herling-Grudziński, S. Barańczak, J. Mackiewicz, J. Wittlin, S. Mrożek i wielu innych). Po drugie, ów transfer pozwolił włączyć w naukową refleksję teksty pisarzy i pisarek z pokolenia emigracji powojennej, którzy pozostawali na marginesach dyskursu emigracyjnego z rozmaitych powodów, generalnie jednak nie wpisujących się w intelektualne schematy proponowane przez jej „największych” przedstawicieli87.

    49Przez wzgląd na powyższe funkcjonalności literatury emigracyjnej, epitetem migracyjny zdecydowanie częściej opatruje się narracje, które stanowią efekt przemieszczeń warunkowanych inaczej niż tylko (i wyłącznie) politycznie. Ich wyraźne nasilenie przypada na ostatnią dekadę PRL-u, lecz za najporęczniejszą cezurę uznaje się zwykle rok 1989, kiedy to dotychczasowa funkcja krytyczna literatury pisanej poza granicami kraju straciła rację bytu, a i same granice zostały w wyraźny sposób otwarte. Motywacje wyjeżdżających nabrały zupełnie innego charakteru, zmieniły się więc także dominanty tematyczne tekstów pisanych na kanwie tych wyjazdów. Dla autorów takich jak Janusz Głowacki, Natasza Goerke, Manuela Gretkowska, Zbigniew Kruszyński, Edward Redliński czy Janusz Rudnicki (i kilku innych) migracyjne destynacje nie jawią się już jako przestrzeń wygnania, lecz konotują emocjonującą przygodę odkrywania Inności, wycieczki w głąb własnej, powikłanej i poplątanej tożsamości; przestrzeń zasadniczo optymistycznej (choć nadzwyczaj często jedynie pozornie) nieprzynależności i wolności. W prozach migracyjnych przełomu transformacyjnego na pierwszy plan wysuwają się hybrydyczne, niejednoznaczne i nierzadko pokraczne scenariusze autokreacji, głęboko podszyte ironią i krytycznie nastawione do tego, co polskie i tego, co uwypuklane w lekturach jej emigracyjnych poprzedniczek88. Do tego grona sukcesywnie dołączają twórcy najmłodszego pokolenia, debiutujący w większości już jako migranci – między innymi Gosia Brzezińska, Piotr Czerwiński, Marek Kaźmierowski, Grzegorz Kopaczewski, Adam Miklasz czy Michał Wyszkowski; lista ta wciąż pozostaje otwarta.

    50Widoczne przekształcenia paradygmatu (e)migracyjnego odzwierciedlają nie tyle zmianę pozycji polskiego podmiotu w rzeczywistości (post)transformacyjnej, co szerzej – w globalizującym się świecie po prostu; świecie, którego Polska jest częścią. Na przestrzeni ostatnich kilku dekad podmiot „polski” (lub ściślej: o polskim rodowodzie) staje się „równoprawnym” tego świata mieszkańcem – we wszystkich jego tak emancypacyjnych, jak i na powrót nierównościowych aspektach. Literatura artykułująca związane z tą przemianą doświadczenia coraz lepiej wpisuje się w istniejący „globalny” słownik, w próbach jej opisu coraz bardziej adekwatne i interpretacyjnie produktywne okazują się więc takie pojęcia, jak hybrydyczność i hybrydyzacja czy podmiot łącznikowy i podmiotowość kosmopolityczna. O zalążkach takiego „zwrotu” migracyjnego w dyskursie krytycznym świadczy zresztą stale powiększająca się bibliografia prac dotyczących kulturowych strategii postaciowania (post)transformacyjnych i około-akcesyjnych przemieszczeń89.

    51W tym miejscu muszę jednak poprzestać jedynie na zasygnalizowaniu jej istnienia. To ekspresowe interludium natury systematyzującej jest mi potrzebne głównie po to, aby wyeksponować lokalny kontekst (terminologiczny i teoretyczny) ludzkiej ruchliwości, która stanowi temat niniejszej pracy. Mówiąc wprost: ów kontekst nie upraszcza sprawy reprezentacji pojałtańskich przemieszczeń, i bez niego wcale niełatwej. Chociaż skala wewnętrznych powojennych migracji jest porównywalna do wymiarów tych wspomnianych wyżej oraz mimo że są one określane mianem właśnie migracji (masowych lub przymusowych) w licznych studiach historycznych, socjologicznych czy antropologicznych, to stosowanie siatki antropologicznych znaczeń związanych z migracyjnością (w proponowanych zakresach) w (literaturoznawczej/kulturoznawczej) refleksji nad nimi rodzi opory i bywa względnie zachowawcze. Owa rezerwa jest zresztą do pewnego stopnia uzasadniona, gdyż opowieść o polskich migracjach, zwanych „wewnętrznymi”, na tle wszystkich prezentowanych dotychczas ujęć, teorii i pojęć, wyróżnia odmienny język i inne funkcjonalności. Niemniej uwzględnienie sygnalizowanych wyżej kategorii i metod lektury może okazać się pożyteczne. Jak radzi Nycz: „osadzając problematykę w porównawczym kontekście [można ocenić – przyp. K. S.] tyleż jej uniwersalne, co lokalne osobliwe aspekty. A te ostatnie mają (a przynajmniej: mogą mieć) dla doświadczenia peerelowskiego znaczenie zasadnicze”90.

    Pojałtańskie narracje migracyjne

    52Ostatnią część tego rozdziału chcę osnuć wokół dwóch „naiwnych”, a przez to być może niestosownych pytań. Nasuwają się one w kontekście wzmiankowanych wyżej tez o paradygmatycznie migracyjnym charakterze twórczości Grassa i brzmią następująco: czy dla polskich pojałtańskich migrantów – tak, jak to się działo w wypadku niemieckiego noblisty – rzeczywistość przedwojenna względem tej powojennej nie stanowiła czegoś na kształt zupełnie innego kraju? A co za tym idzie – skoro skupione na problematyzowaniu konsekwencji pojałtańskich przesunięć granic pisarstwo Grassa jest uznawane za paradygmatyczną narrację migracyjną (Rushdie nie jest w tej opinii odosobniony91), to skąd wyraźna zachowawczość, by nie powiedzieć – trudność, w określaniu tym terminem polskich przedstawień migracyjnych, wyrastających przecież z tego samego historycznego kontekstu, a ponadto zazębiających się z twórczością autora Blaszanego będenka przestrzennie?

    53Twierdząca odpowiedź na pierwsze z powyższych pytań nie wywołuje chyba większego zdziwienia. Odpowiedź na drugie obnaża natomiast naiwność stojącą za pokusą kreślenia takowych paralel. Gdyby bowiem zestawić którąkolwiek powieść Grassa z nawet najwybitniejszą pisaną w tym samym czasie polską powieścią o przesiedleniach na zachód, efekt byłby zapewne co najmniej groteskowy92. Rozstrzygający dla owej niewspółmierności ujęć wydaje się odwrotny kierunek „podróży”: z (bądź co bądź) nietotalitarnej rzeczywistości międzywojnia do rzeczywistości komunistycznej, w której język jej opisu ulega wyjałowieniu. Gdzieś na tej drodze w pierwszej kolejności wytraca się siła metafor w znaczeniu, jakie proponował przy okazji rozpatrywania prozy niemieckiego noblisty Rushdie. Pozostają zapisy procesów wrastania, podporządkowane ramie ideologicznej, którą wyznaczała peerelowska cenzura.

    54We wstępnym rozpoznaniu paradoksu antymigracyjnej specyfiki literatury opowiadającej o powojennych migracjach pomagają dotychczasowe sposoby ujmowania dyskursywnego tworu, który po 1945 roku rozwijał problematykę pojałtańskich przesunięć granic. Bogusław Bakuła, jeden z pierwszych współczesnych jego „kodyfikatorów”, nazywa go dwudziestowieczną powieścią migracyjną:

    Termin „powieść migracyjna” rezerwuję dla utworów, w których zostaje ukazana powojenna rzeczywistość dobrowolnych i niedobrowolnych przemieszczeń zbiorowych, i gdzie bohaterem literackim, obok jednostki, jest również określona grupa społeczna lub etniczna, zaś obszarem dziania się najczęściej rodzima powojenna rzeczywistość, ale nie zawsze, co należy do natury migracji93.

    55Kluczowe w tej definicji jest jej eufemistyczne zakończenie. Dalej badacz tłumaczy (wczuwając się w postać ówczesnego cenzora), że w tego typu powieści migracyjnej „nie należy przedstawiać procesu wykorzeniania, degradacji kulturowej i obyczajowej, natomiast pożądany jest obraz zakorzeniania, wrastania. Niepożądane są utwory opisujące dramat wysiedlenia, natomiast oczekiwane te, które przedstawiają proces osiedlania się ludności i wrastania”94. Takie ujęcie redukowało obecność problematyki wysiedleń, towarzyszącej jej przemocy, konfliktów etnicznych i klasowych zakończonych inaczej niż szczęśliwie, oraz jakichkolwiek treści rewizjonistycznych i antykomunistycznych – twórczość literacka ściśle pokrywa się tutaj z projektowaniem społecznie pożądanych wzorców tożsamości. Można by więc powiedzieć, że stanowi swego rodzaju lokalną (oraz nieco pokraczną) emanację tego, co wspomniani na samym wstępie Deleuze i Guattari nazywali myślą osiadłą podporządkowaną wytwarzaniu terytorium i jego kontrolowaniu.

    56Splot owych wytycznych stanowi przesłankę do uruchamiania w opisie narracji opowiadających o powojennych przesiedleniach określeń alternatywnych wobec „migracyjności”. I tak Inga Iwasiów proponuje terminologię bardziej drobiazgową, gdyż opartą na zniuansowaniu pojęć osiedlenia i przesiedlenia:

    Najpierw mieliśmy narracje osiedleńcze bez początku, bez końca, z widmowymi „autochtonami” i optymistyczną wizją wspólnoty, z głębinową mitologią prasłowiańskiej swojskości, odciętej pasem granicznym przypominającym zasieki na granicy polsko-enerdowskiej lub polsko-radzieckiej od codziennego doświadczenia obcości przestrzeni, architektury, inskrypcji95.

    57Zdaniem cytowanej autorki narracje osiedleńcze, jako „zachodnia” odmiana prozy produkcyjnej, wpisywałyby się w szerszy nurt socrealizmu i w ogólniejszą retorykę „bohaterskich rewindykacji terytorialnych”96. Po nich miały pojawić się narracje przesiedleńcze, które pytały – mówiąc krótko – o to, skąd właściwie na zachodzie wzięli się owi bohaterowie, opowiadały o drodze do nowej ojczyzny i utracie starej97. Dalej mielibyśmy do czynienia z narracjami neoosiedleńczymi, eksponującymi niemiecką przeszłość i korygującymi braki w lokalnej pamięci zbiorowej o pograniczny charakter przyłączonych miejsc, oraz z narracjami neoprzesiedleńczymi zorientowanymi na nostalgię za tym, co utracone w drodze. Obecnie natomiast miałyby się pojawiać narracje o symptomach neo-post-przesiedleńczych („ostentacyjnie odwrócone od nostalgii, antynostalgii i całego magazynu motywów z przeszłości”98) oraz narracje neo-post-osiedleńcze (rewidujące swoje poprzedniczki).

    58Pojęcie osadnictwa łączą z okresem socrealizmu również Ewa Kraskowska i Halina Tumolska, która definiuje powieść osadniczą jako „zwracającą się ku aktualności [oraz] podejmującą problemy nowo tworzącego się społeczeństwa na Ziemiach Odzyskanych”99. Z kolei Małgorzata Mikołajczak narrację osadniczą postrzega szerzej – jako rodzaj dyskursu, który

    rozwija się nieprzerwanie od roku 1948, tj. od momentu opublikowania Trudu ziemi nowej Eugeniusza Paukszty, […] inspirowany tzw. tematem zachodnim. Ów temat stanowi jeden z głównych wątków powojennej literatury, w odróżnieniu jednak od innych literackich nurtów, takich np. jak wiejski, wojenny, kresowy, ma genezę polityczną i sprzęga politykę miejsca z polityką tożsamości100.

    59Jego wyczerpanie miało nastąpić dopiero w okresie transformacji, kiedy to rewindykacji poddano „prawo do opowiadania prywatnej historii”101, a do grona bohaterów przestawianych w tekstach około-migracyjnych dołączył, obok osadnika, wygnaniec/migrant102. Ten nowszy korpus tekstów Mikołajczak proponuje nazywać post-osadniczym. Takim tropem podąża także Kamila Gieba, która literaturę osadniczą postrzega jako:

    odmianę gatunkową polskiej powojennej prozy migracyjnej, powstającą w latach 1945−1989, której główny temat to proces zasiedlania tzw. Ziem Odzyskanych na drodze dobrowolnych i przymusowych migracji oraz towarzyszące temu procesowi konstruowanie, rekonstruowanie i przekształcanie przestrzeni kulturowej pogranicza. Literatura ta stanowi z jednej strony narrację doświadczeniowo-tożsamościową, będącą odpowiedzią na powojenną sytuację geopolityczną kraju; z drugiej natomiast zmierza do realizacji określonego projektu genologicznego (przesiedleńcza epopeja) oraz w pewnej mierze programu ideologicznego, wspomagając legitymizację powojennego kształtu terytorialnego Polski poprzez angażowanie elementów mitotwórczych, waloryzację przestrzeni i pretendowanie do miana metanarracji narodowej103.

    60Inaczej ów dyskurs nazywa z kolei Joanna Szydłowska, która pisze o narracjach pojałtańskiego Okcydentu. Badaczka ta łączy epitet „pojałtański” z umowną (symboliczną) genezą owego zjawiska, „Okcydent” proponuje postrzegać w wymiarach „lokacyjnym i metaforycznym jednocześnie”104, pozostaje on bowiem synonimem ogólnego kierunku przesunięć granic geograficznych (na zachód), a zarazem określa charakter praktyk dyskursywnych, zmierzających do retorycznego zawłaszczenia, odpowiadający w swych założeniach zjawisku orientalizmu i oznaczający produkcję wiedzy:

    silnie zmetaforyzowanej i zestereotypizowanej, narzuconej zawłaszczanym poznawczo (politycznie, kulturowo, lingwistycznie) przestrzeniom. To wiedza wyprodukowana w centrach decyzyjnych, budująca i reprodukująca relacje o charakterze wertykalnym (sytuacje zależnościowe)105.

    61We wszystkich przywołanych wyżej definicjach na pierwszy plan wysuwa się problem polityczności i sterowania z zewnątrz praktyk narracyjnych, za których sprawą dominantą tekstów podejmujących się przedstawiania konsekwencji transferów ludności po 1945 roku staje się tematyka wrastania i osadzania, zorientowana na zakrywanie wyjściowego poruszenia. Stąd też prozę polską opowiadającą o pojałtańskich migracjach trudno uznawać za paradygmatycznie migracyjną. Ze względu na taki stan rzeczy, z jednej strony termin powieść migracyjna wydaje się zatem zbyt szeroki i wieloznaczny – chociaż ujmuje sedno problemu, czyli genezę i charakter doświadczenia fundującego narrację, to jednocześnie pomija szereg cech dystynktywnych praktyk artykulacji tegoż doświadczenia. Z drugiej strony, szczegółowe wyodrębnianie przesiedlenia i osiedlenia, oddzielanie migracji od osadnictwa, również jest zabiegiem do pewnego stopnia mylącym, gdyż mowa nie o osobnych problemach, lecz o nieuchronnych i ściśle się wzajemnie warunkujących etapach zjawiska migracji. Elementy przesiedleńcze i osiedleńcze pozostają w ścisłej wzajemnej relacji. Ich proporcje w konkretnych tekstach układają się różnie, w skali całego nurtu zdecydowanie częściej przeważają treści związane z osiedlaniem się. Z tego powodu posługiwanie się terminem narracji osadniczej lub osiedleńczej jest generalnie zasadne, zarazem jednak wątpliwości budzi przyznawanie mu statusu określenia jednoznacznie „precyzyjnego i neutralnego”, jak chce tego na przykład Gieba106. Po pierwsze, nie można pomijać jego związków z socrealizmem, po drugie, kładzie ono nacisk na kategorie statyczne, tj. zakorzenienie i osiadłość, a przez to zdaje się podtrzymywać efekt maski, jaką projektował dyskurs peerelowski. Myślę tu o zwyczajowych znaczeniach, które konotuje słowo „osadnik” – w klasycznym dyskursie kolonialnym określana nim osoba stanowi emanację dumy narodowej i siły sprawczej, której „migrantom” zwykło się w tym samym czasie odmawiać; określa pionierską postawę wobec przestrzeni, nadając jej zarazem status pustej i niezagospodarowanej. Jest więc również chwytem retorycznym, który miał za zadanie transformować „najeźdźcę” w „spokojnego rolnika”107.

    62W oficjalnych peerelowskich narracjach dominują oczywiście podobne tendencje przedstawiania historii pojałtańskiej wędrówki na zachód, więc do analizy leżących u ich podstaw mechanizmów władzy „osadniczość” z pewnością jest terminem odpowiednim. Stawiając sobie jednak za cel odsłanianie tego, co kryje się pod powierzchnią owego oficjalnego dyskursu, a niekoniecznie wiąże się z polem znaczeń ewokowanym przez ów termin, chcę tutaj uruchomić pojęcie migracji. Pozwala ono uchwycić treści wymykające się kategorii „osadniczości”,a związane z problematyką, którą w niniejszym rozdziale starałam się zasygnalizować. W dalszych częściach tej książki posługuję się zatem sformułowaniem, które stanowi kontaminację wyżej przywoływanych terminów – piszę o pojałtańskich narracjach migracyjnych. Pierwszy z owych kwantyfikatorów, odzwierciedla kontekst lokalny i czytelnie odsyła do historycznej genezy i politycznych uwarunkowań wydarzeń, o których mowa, drugi – oddaje charakter doświadczenia, jakie stało się udziałem polskich przybyszów na terytoriach anektowanych. W pojęciu migracyjności skupiają się bowiem i przesiedleńcze, i osiedleńcze sensy, które – aby podkreślić raz jeszcze – nieodmiennie się dopełniają.

    63„Osadniczość” w tak zdefiniowanym polu będę zaś postrzegać jako rodzaj modalności pojałtańskiego tekstu migracyjnego, która określała dominującą strategię postaciowania historycznego doświadczenia. Uznaję ją za modalność, którą hasłowo można by określić jako „wreszcie tutaj”, a która – tak jak w przypadku opisywanych przez Bammer modalności nomadycznej i wygnańczej – wpływa na ogólny wydźwięk tekstu, aczkolwiek niekoniecznie ruguje z niego w całości elementy innych modalności i strategii reprezentacji. Wynika ona bowiem ściśle z pewnej ogólniejszej wizji miejsca i roli, jaką terytoriom anektowanym przypisywano w peerelowskim dyskursie tożsamościowym.

    Notes de bas de page

    1 Zob. G. Deleuze, F. Guattari, Tysiąc plateau, red. językowa i merytoryczna J. Bednarek, przedmowa M. Herer, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2015. Pierwsze francuskie wydanie – Mille plateaux – ukazało się w roku 1980. Por. B. Banasiak, Ogród koczownika. Deleuze – rizomatyka i nomadologia, „Colloquia Communia” 1988, nr 1–3, s. 253–270.

    2 Zob. E. Said, Traveling Theory, w: tegoż, The World, the Text, and the Critic, Harvard University Press, Cambridge 1983, s. 226–247.

    3 E. Said, Myśli o wygnaniu, przeł. J. Gutorow, „Literatura na Świecie” 2008, nr 9–10, s. 40–58, pierwodruk w tomie: The world, the text, and the critic, Faber and Faber, London – Boston 1983.

    4 H. Bhabha, DissemiNation: time, narrative, and the margins of the modern nation, w: Nation and Narration, ed. by H. Bhabha, Routledge, London 1990, s. 291–322. Esej ten znalazł się później w tomie: Miejsca kultury, przeł. T. Dobrogoszcz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 145–183.

    5 J. Clifford, Travelling cultures, w: Cultural Studies, ed. by L. Grossberg, C. Nelson, P. Treichler, Routledge, New York – London 1992, s. 96–116.

    6 R. Braidotti, Nomadyczne podmioty. Ucieleśnienie i różnica seksualna we współczesnych teoriach feministycznych, przeł. A. Derra, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009 (pierwodruk: Nomadic Subjects: Embodiment and Sexual Difference in Contemporary Feminist Theory, Columbia University Press, New York 1994).

    7 A. Appadurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, przeł. Z. Pucek, Universitas, Kraków 2005. (pierwodruk: Modernity at Large: Cultural Dimensions in Globalization, University of Minnesota Press, Minneapolis 1996).

    8 J. Clifford, Routes. Travel and Translation in the Late Twentieth Century, Harvard University Press, Cambridge 1997.

    9 J. Urry, Socjologia mobilności, przeł. J. Stawiński, PWN, Warszawa 2009 (pierwodruk: Sociology beyond Societies. Mobilities for the twenty-first century, Routledge, New York 2000).

    10 Zob. M. Bal, Metaphoring: Making a Niche of Negative Space, w: Metaphoricity and the Politics of Mobility, ed. by M. Margaroni, E. Yiannopoulou, Rodopi, Amsterdam – New York 2006, s. 159–179. Por. m.in.: tejże, Lost in Space, Lost in the Library, w: Essays in Migratory Aesthetics: Cultural Practices Between Migration and Art-making, ed. by S. Durrant, C. M. Lord, Rodopi, Amsterdam – New York 2007, s. 23–36; tejże, Heterochronotopia, w: Migratory Settings, ed. by M. Aydemir, A. Rotas, Rodopi, Amsterdam – New York 2008, s. 35–56; tejże, Heterochrony in the Act: The Migratory Politics of Time, w: Art and Visibility in Migratory Culture. Conflict, Resistance, and Agency, ed. by taż, M. Á. Hernández-Navarro, Rodopi, Amsterdam – New York 2011, s. 211–238.

    11 S. Greenblatt, Mobilność kulturowa – wprowadzenie, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, „Didaskalia” 2011, nr 6, s. 42.

    12 Tamże.

    13 Arbitralna jest także zaproponowana tu cezura czasowa. Jak wskazuje wielu badaczy, początki paradygmatu „mobilnego” w badaniach literackich (komparatystycznych) można łączyć z wydaniem fundamentalnej pracy Ericha Auerbacha Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, pisanej na wygnaniu w Stambule w trakcie II wojny światowej; w innych ujęciach – z pracą George’a Steinera Extraterritorial. Por. T. Majewski, A. Rejniak-Majewska, W. Marzec, Migracje intelektualne: paradygmaty teorii i materializm biograficzny, w: Migracje modernizmu. Nowoczesność i uchodźcy, red. T. Majewski, A. Rejniak-Majewska, W. Marzec, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2014, s. 7–58.

    14 Zob. M. Bal, Wędrujące pojęcia w naukach humanistycznych. Krótki przewodnik, przeł. M. Bucholc, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012.

    15 K. Schlögel, Planeta nomadów, w: tegoż, Środek leży na wschodzie. Europa w stadium przejściowym, przeł. A. Kopacki, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2005, s. 74.

    16 Tamże, s. 77.

    17 A. Bammer, „Between Foreign and Floating Signs”: The language of Migrant Subjects, w: Migrant Cartographies. New Cultural and Literary Spaces in Post-Colonial Europe, ed. by S. Ponzanesi, D. Merolla, Lexington Books, Lanham 2005, s. 151.

    18 Tamże, s. 151–152.

    19 E. Hoffman, The New Nomads, w: Letters of Transit. Reflexions of Exile, Identity, Language and Loss, ed. by A. Aciman, The New Press, New York 1998, s. 44.

    20 J. Święch, Homo exul, czyli przygody nowoczesności, w: tegoż, Nowoczesność. Szkice o literaturze polskiej XX wieku, PWN, Warszawa 2006, s. 107.

    21 Tamże.

    22 Tamże.

    23 T. Majewski, A. Rejniak-Majewska, W. Marzec, Migracje intelektualne…, dz. cyt., s. 9.

    24 Tamże.

    25 Tamże.

    26 Tamże, s. 14.

    27 A. Bammer, „Between Foreign and Floating Signs”…, dz. cyt., s. 152.

    28 Tamże, s. 154.

    29 R. Braidotti, Nomadyczne podmioty…, dz. cyt., s. 50. Trzeba zaznaczyć, że chociaż sama Braidotti w swojej książce odróżniała nomadę od migranta, którego utożsamia z wygnańcem (tamże, s. 52), to w wyniku licznych późniejszych cytowań i rekontekstualizacji jej teorii, figura nomady i figura migranta, generalnie rzecz ujmując, upodobniły się do siebie.

    30 R. Nycz, Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2017, s. 117–118.

    31 C. Kaplan, Questions of Travel: Postmodern Discourses of Displacement, Duke University Press, Durham 1996. Por. C. Kaplan, Wędrujący teoretycy, kosmopolityczne diaspory, przeł. W. Marzec, w: Migracje modernizmu…, dz. cyt., s. 477.

    32 Tamże, s. 478.

    33 G. Huggan, Unsettled Settlers: Postcolonialism, Travelling Theory and the New Migrant Aesthetic, w: Essays in Migratory Aesthetics…, dz. cyt., s. 131.

    34 I. Chambers, Migrancy, culture, identity, Routledge, London – New York 1994.

    35 G. Huggan, Unsettled Settlers…, dz. cyt., s. 134.

    36 Tamże, s. 132.

    37 Tamże.

    38 Tamże. Por. tegoż, The Postcolonial Exotic: Marketing the Margins, Routledge, London 2001.

    39 Jak zauważa wielu krytyków, Bhabha, wybierając na jedną z ilustracji swojej teorii hybrydyzacji postać Gibreela z Szatańskich wersetów S. Rushdiego, zupełnie przemilcza takie elementy fabuły owej powieści, jak chociażby fakt, że bohater ten cierpi na schizofrenię i na końcu powieści popełnia samobójstwo. Zob. N. Larsen, DetermiNation: postcolonialism, poststructuralism, and the problem of ideology, w: The Preoccupation of Postcolonial Theory, ed. by F. Afzal-Khan, K. Seshadri-Crooks, Duke University Press, Durham 2000.

    40 G. Huggan, Unsettled Settlers…, dz. cyt., s. 132.

    41 D. Merolla, S. Ponzanesi, Introduction, w: Migrant Cartographies…, dz. cyt., s. 3–10.

    42 Tamże, s. 4. O problemie elit w pisarstwie migracyjnym zob. także: E. Boehmer, Colonial and Postcolonial Literature. Migrant Metaphors, Oxford University Press, Oxford 1995, s. 239–240.

    43 Tamże.

    44 S. Durrant, C. M. Lord, Migratory Aesthetics: Cultural Practices Between Migration and Art-making, w: Essays in Migratory Aesthetics…, dz. cyt., s. 11 (dalej, jeśli nie podano inaczej, przekład Autorki).

    45 Tamże.

    46 Tamże.

    47 G. Huggan, Unsettled Settlers…, dz. cyt., s. 130.

    48 Por. P. Czapliński, Kontury mobilności, w: Poetyka migracji. Doświadczenie granic w literaturze polskiej przełomu XX i XXI wieku, red. P. Czapliński, R. Makarska, M. Tomczok, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2013, s. 19.

    49 Zob. M. Głowacka-Grajper, Transmisja pamięci. Działacze „sfery pamięci” i przekaz o Kresach Wschodnich we współczesnej Polsce, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 19–20.

    50 S. Rushdie, Ojczyzny wyobrażone. Eseje i teksty krytyczne 1981–1991, przeł. E. i T. Hornowscy, Rebis, Poznań 2013, s. 742 (w wydaniu elektronicznym).

    51 Tamże, s. 765.

    52 Tamże.

    53 Nieco węższym, lecz komplementarnym wobec tego ujęcia, równie generalizującym w swej istocie stanowiskiem jest traktowanie powieści jako gatunku migracyjnego w ogólności. Ta z kolei logika wywodzi się od tezy sformułowanej przez Georgy Lukácsa w Teorii powieści: „forma powieści wyraża uczucie transcendentalnej bezdomności lepiej niż jakakolwiek inna” (G. Lukács, Teoria powieści. Esej historyczno-filozoficzny o wielkich formach powiesści, przeł. J. Goślicki, PIW, Warszawa 1968, s. 33). Przypomnijmy, że według tego badacza powieść, w przeciwieństwie do eposu, to gatunek reprezentujący (nowoczesny) świat, w którym niemożliwe staje się osiągnięcie wewnętrznej zgody między bytem a ideą, „totalności bytu”, „stałego” zakorzenienia w raz danych obrazach. W świecie, który staje się domeną ludzi bezdomnych, wiedzionych przez życie działaniem przypadku i przygodnych doświadczeń, powieść staje się najlepszą formą wyrazu tego procesu. Do teorii Lukácsa będę nawiązywać jeszcze w rozdziale 4. Zob. S. Frank, Migration and Literature. Günter Grass, Milan Kundera, Salman Rushdie, and Jan Kjærstad, Palgrave, New York 2008, s. 22–23. Por. Ch. Prendergast, The World Republic of Letters, w: Debating World Literature, ed. by Ch. Prendergast, Verso, London 2004, s. 23; G. Steiner, Extraterritorial, Faber and Faber, London 1972, s. 11.

    54 Zob. D. Kołodziejczyk, Meta-fory, trans-lacje, hybrydy: tropy migracji w literaturze postkolonialnej, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 15–40.

    55 Tamże, s. 19.

    56 Tamże, s. 17.

    57 Tamże, s. 22.

    58 Tamże.

    59 S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 11–12.

    60 Paul Smaïl to drugi, obok Jacques-Alain Léger, pseudonim francuskiego artysty Daniela Hérona. Nazwisko to w kulturze francuskiej kojarzy się bezpośrednio z pochodzeniem północnoafrykańskim. Héron jako „etnicznie czysty” Francuz podpisał nim powieść Vivre me tue (1997), opowiadającą, najoględniej rzecz ujmując, o życiu młodego Francuza o marokańskich korzeniach. Książka ta wywołała duży odzew i tuż po publikacji była odczytywana przede wszystkim przez pryzmat etniczności, zaś narratora automatycznie utożsamiono z (tajemniczym wówczas) autorem-debiutantem. Ujawnienie prawdziwych danych na temat jego pochodzenia wywołało falę dyskusji na temat rasistowskiego wymiaru praktyk krytycznych. Zob. S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 16.

    61 Tamże, s. 2.

    62 R. Sommer, Fictions of Migration. Ein Beitrag zur Theorie und Gattungstypologie des zeitgenössischen interkulturellen Romans in Grossbritannien, Wissenschaftlicher Verlag, Trier 2001, s. 6., cyt., za: S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 16.

    63 D. Kołodziejczyk, W poszukiwaniu migracyjnego pisania. Kosmopolityka pewnego przypadku literackiego na Wyspach, „Teksty Drugie” 2016, nr 3, s. 122.

    64 M. Dąbrowski, Proza migracyjna: źródła i znaczenie, „Teksty Drugie” 2016, nr 3, s. 291. Badacz odnosi ową definicję do kontekstu polskiego, aczkolwiek znaczniki narodowości można by było, jak sądzę, swobodnie podmieniać.

    65 P. Czapliński, Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 10.

    66 Tamże, s. 41.

    67 S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 3.

    68 Zob. F. Moretti, Przypuszczenia na temat literatury światowej, przeł. P. Czapliński, „Teksty Drugie” 2014, nr 4, s. 131–147.

    69 F. Moretti, Wykresy, mapy, drzewa. Abstrakcyjne modele na potrzeby historii literatury, przeł. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2016, s. 8.

    70 Tamże.

    71 F. Moretti, Przypuszczenia…, dz. cyt., s. 144.

    72 Tamże, s. 142.

    73 Tamże, s. 140.

    74 F. Moretti, The Soul and the Harpy. Reflections on the Aims and Methods of Literary Historiography, w: tegoż, In Signs Taken for Wonders: On the Sociology of Literary Forms, Verso, London 1983, s. 9.

    75 F. Moretti, Modern Epic. The World-System from Goethe to García Marquez, Verso, London 1996, s. 6.

    76 Na marginesie trzeba zaznaczyć, że koncepcje Morettiego – nadzwyczaj oryginalne i radykalne – doczekały się także licznego grona przeciwników. Zob. m.in.: Reading Graphs, Maps and Trees. Critical Responses to Franco Moretti, ed. by J. Goodwin, J. Holbo, Parlor Press, Anderson 2011.

    77 S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 17.

    78 Tamże, s. 21.

    79 Tamże.

    80 P. Czapliński, Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 27.

    81 A. Nasiłowska, Emigracja i migracja, „Teksty Drugie” 2016, nr 3, s. 8.

    82 P. Czapliński Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 16.

    83 Tamże.

    84 A. Nasiłowska, Emigracja i migracja…, dz. cyt., s. 8.

    85 Zob. m.in. M. Danilewicz-Zielińska, Szkice o literaturze emigracyjnej półwiecza 1939–1989, Ossolineum, Wrocław 1999; T. Nyczek, Emigranci, Aneks, Londyn 1988; M. Stępień, Wśród emigrantów, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007; K. Ćwikliński, Znani i nieobecni. Studia i szkice o Andrzeju Bobkowskim i innych pisarzach emigracyjnych, Wydawnicwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011; W. Ligęza, Jerozolima i Babilon. Miasta poetów emigracyjnych, Baran i Suszczyński, Kraków 1998; tegoż, Jaśniejsze strony katastrofy. Szkice o twórczości poetów emigracyjnych, Universitas, Kraków 2001; Pisarze emigracyjni: sylwetki, red. B. Klimaszewski, W. Ligęza, nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1993.

    86 D. Kołodziejczyk, Postkolonialny transfer na Europę. Środkowo-Wschodnią, „Teksty Drugie” 2010, nr 5, s. 22–39. Za jedną z pierwszych (i istotniejszych) prób krytycznego namysłu nad paradygmatem emigracyjnym należy uznać tekst H. Filipowicz, „Polska literatura emigracyjna”: próba teorii, „Teksty Drugie” 1998, nr 3, s. 43–62.

    87 Zob. m.in. B. Karwowska, Druga płeć na wygnaniu. Doświadczenie migracyjne w opowieści powojennych pisarek polskich, Universitas, Kraków 2013; J. Pasterska, Emigrantki, nomadki, wagabundki. Kobiece narracje (e)migracyjne, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2015; tejże, Emigrant wobec polskości. Literackie prowokacje Mariana Pankowskiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2011, nr 70, s. 238–246.

    88 Należy przy tym podkreślić, że literatura migracyjna nie zrywa całkowicie z imaginarium literatury emigracyjnej, lecz raczej „testuje możliwości wyrażenia nowej kondycji z użyciem starych środków” (P. Czapliński, Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 24). W tym sensie jest to zatem również swego rodzaju literatura post-emigracyjna.

    89 O literaturze migracyjnej pierwszego dziesięciolecia obecnego wieku zob. więcej: Literatura migracyjna, „Teksty Drugie” 2016, nr 3.

    90 R. Nycz, Kultura jako czasownik…, dz. cyt., s. 122.

    91 Zob. S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 222–223.

    92 Pomijam tutaj gałąź powojennej prozy zwaną literaturą kresową, również wyrastającą z doświadczenia migracyjnego. W jej przypadku pole do nakreślenia paraleli jest zdecydowanie szersze. Jest to jednak materiał na osobną monografię. W dalszych częściach niniejszej pracy będę jedynie do tego kontekstu nawiązywać.

    93 B. Bakuła, Między wygnaniem i kolonizacją…, dz. cyt., s. 164.

    94 Tamże, s. 171.

    95 I. Iwasiów, Hipoteza literatury neo-post-osiedleńczej, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 209.

    96 Tamże.

    97 Zob. tamże, s. 220.

    98 Tamże, s. 221.

    99 H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich w pamiętnikarstwie i beletrystyce polskiej (1945–2000), Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2007, s. 116. Por. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu. Turyści, tułacze i przesiedleńcy w pisarstwie Anny Kowalskiej, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 296.

    100 M. Mikołajczak, Choroba migrantów – literacka epikryza i patogeneza (na przykładzie narracji osadniczej i postosadniczej), „Teksty Drugie” 2014, nr 6, s. 19.

    101 Tamże, s. 22.

    102 Tamże.

    103 K. Gieba, Literatura dotycząca powojennych przesiedleń na tzw. Ziemie Odzyskane – przegląd koncepcji badawczych i próba definicji, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2016, nr 59, s. 85.

    104 J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu. Literatura polska wobec pogranicza na przykładzie Warmii i Mazur 1945–1989, Wydawnictwo Uniwersytetu Wawmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2013, s. 57.

    105 Tamże, s. 56.

    106 K. Gieba, Literatura…, dz. cyt.

    107 Zob. G. Huggan, Unsettled Settlers…, dz. cyt., s. 139; A. Lawson, Postcolonial theory and the „settler” subject, „Essays on Canadian Writing” 1995, no. 56, s. 20–36; P.R. O’Neill, Unsettling the Empire: Postcolonialism and the Troubled Identities of Settler Nations, New York University, New York 1993; Rethinking Settler Colonialism: History and Memory in Australia, ed. by A. E. Coombes, Manchester University Press, Manchester 2006; S. Turner, Settlement as Forgetting, w: Quicksands: Foundational Histories in Australia and Aotearoa New Zealand, ed. by K. Neumann, N. Thomas, H. Ericksen, University of New South Wales Press, Sydney 1999, s. 20–38.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Zob. G. Deleuze, F. Guattari, Tysiąc plateau, red. językowa i merytoryczna J. Bednarek, przedmowa M. Herer, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2015. Pierwsze francuskie wydanie – Mille plateaux – ukazało się w roku 1980. Por. B. Banasiak, Ogród koczownika. Deleuze – rizomatyka i nomadologia, „Colloquia Communia” 1988, nr 1–3, s. 253–270.

    2 Zob. E. Said, Traveling Theory, w: tegoż, The World, the Text, and the Critic, Harvard University Press, Cambridge 1983, s. 226–247.

    3 E. Said, Myśli o wygnaniu, przeł. J. Gutorow, „Literatura na Świecie” 2008, nr 9–10, s. 40–58, pierwodruk w tomie: The world, the text, and the critic, Faber and Faber, London – Boston 1983.

    4 H. Bhabha, DissemiNation: time, narrative, and the margins of the modern nation, w: Nation and Narration, ed. by H. Bhabha, Routledge, London 1990, s. 291–322. Esej ten znalazł się później w tomie: Miejsca kultury, przeł. T. Dobrogoszcz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 145–183.

    5 J. Clifford, Travelling cultures, w: Cultural Studies, ed. by L. Grossberg, C. Nelson, P. Treichler, Routledge, New York – London 1992, s. 96–116.

    6 R. Braidotti, Nomadyczne podmioty. Ucieleśnienie i różnica seksualna we współczesnych teoriach feministycznych, przeł. A. Derra, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009 (pierwodruk: Nomadic Subjects: Embodiment and Sexual Difference in Contemporary Feminist Theory, Columbia University Press, New York 1994).

    7 A. Appadurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, przeł. Z. Pucek, Universitas, Kraków 2005. (pierwodruk: Modernity at Large: Cultural Dimensions in Globalization, University of Minnesota Press, Minneapolis 1996).

    8 J. Clifford, Routes. Travel and Translation in the Late Twentieth Century, Harvard University Press, Cambridge 1997.

    9 J. Urry, Socjologia mobilności, przeł. J. Stawiński, PWN, Warszawa 2009 (pierwodruk: Sociology beyond Societies. Mobilities for the twenty-first century, Routledge, New York 2000).

    10 Zob. M. Bal, Metaphoring: Making a Niche of Negative Space, w: Metaphoricity and the Politics of Mobility, ed. by M. Margaroni, E. Yiannopoulou, Rodopi, Amsterdam – New York 2006, s. 159–179. Por. m.in.: tejże, Lost in Space, Lost in the Library, w: Essays in Migratory Aesthetics: Cultural Practices Between Migration and Art-making, ed. by S. Durrant, C. M. Lord, Rodopi, Amsterdam – New York 2007, s. 23–36; tejże, Heterochronotopia, w: Migratory Settings, ed. by M. Aydemir, A. Rotas, Rodopi, Amsterdam – New York 2008, s. 35–56; tejże, Heterochrony in the Act: The Migratory Politics of Time, w: Art and Visibility in Migratory Culture. Conflict, Resistance, and Agency, ed. by taż, M. Á. Hernández-Navarro, Rodopi, Amsterdam – New York 2011, s. 211–238.

    11 S. Greenblatt, Mobilność kulturowa – wprowadzenie, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, „Didaskalia” 2011, nr 6, s. 42.

    12 Tamże.

    13 Arbitralna jest także zaproponowana tu cezura czasowa. Jak wskazuje wielu badaczy, początki paradygmatu „mobilnego” w badaniach literackich (komparatystycznych) można łączyć z wydaniem fundamentalnej pracy Ericha Auerbacha Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, pisanej na wygnaniu w Stambule w trakcie II wojny światowej; w innych ujęciach – z pracą George’a Steinera Extraterritorial. Por. T. Majewski, A. Rejniak-Majewska, W. Marzec, Migracje intelektualne: paradygmaty teorii i materializm biograficzny, w: Migracje modernizmu. Nowoczesność i uchodźcy, red. T. Majewski, A. Rejniak-Majewska, W. Marzec, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2014, s. 7–58.

    14 Zob. M. Bal, Wędrujące pojęcia w naukach humanistycznych. Krótki przewodnik, przeł. M. Bucholc, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012.

    15 K. Schlögel, Planeta nomadów, w: tegoż, Środek leży na wschodzie. Europa w stadium przejściowym, przeł. A. Kopacki, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2005, s. 74.

    16 Tamże, s. 77.

    17 A. Bammer, „Between Foreign and Floating Signs”: The language of Migrant Subjects, w: Migrant Cartographies. New Cultural and Literary Spaces in Post-Colonial Europe, ed. by S. Ponzanesi, D. Merolla, Lexington Books, Lanham 2005, s. 151.

    18 Tamże, s. 151–152.

    19 E. Hoffman, The New Nomads, w: Letters of Transit. Reflexions of Exile, Identity, Language and Loss, ed. by A. Aciman, The New Press, New York 1998, s. 44.

    20 J. Święch, Homo exul, czyli przygody nowoczesności, w: tegoż, Nowoczesność. Szkice o literaturze polskiej XX wieku, PWN, Warszawa 2006, s. 107.

    21 Tamże.

    22 Tamże.

    23 T. Majewski, A. Rejniak-Majewska, W. Marzec, Migracje intelektualne…, dz. cyt., s. 9.

    24 Tamże.

    25 Tamże.

    26 Tamże, s. 14.

    27 A. Bammer, „Between Foreign and Floating Signs”…, dz. cyt., s. 152.

    28 Tamże, s. 154.

    29 R. Braidotti, Nomadyczne podmioty…, dz. cyt., s. 50. Trzeba zaznaczyć, że chociaż sama Braidotti w swojej książce odróżniała nomadę od migranta, którego utożsamia z wygnańcem (tamże, s. 52), to w wyniku licznych późniejszych cytowań i rekontekstualizacji jej teorii, figura nomady i figura migranta, generalnie rzecz ujmując, upodobniły się do siebie.

    30 R. Nycz, Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki, Wydawnictwo IBL, Warszawa 2017, s. 117–118.

    31 C. Kaplan, Questions of Travel: Postmodern Discourses of Displacement, Duke University Press, Durham 1996. Por. C. Kaplan, Wędrujący teoretycy, kosmopolityczne diaspory, przeł. W. Marzec, w: Migracje modernizmu…, dz. cyt., s. 477.

    32 Tamże, s. 478.

    33 G. Huggan, Unsettled Settlers: Postcolonialism, Travelling Theory and the New Migrant Aesthetic, w: Essays in Migratory Aesthetics…, dz. cyt., s. 131.

    34 I. Chambers, Migrancy, culture, identity, Routledge, London – New York 1994.

    35 G. Huggan, Unsettled Settlers…, dz. cyt., s. 134.

    36 Tamże, s. 132.

    37 Tamże.

    38 Tamże. Por. tegoż, The Postcolonial Exotic: Marketing the Margins, Routledge, London 2001.

    39 Jak zauważa wielu krytyków, Bhabha, wybierając na jedną z ilustracji swojej teorii hybrydyzacji postać Gibreela z Szatańskich wersetów S. Rushdiego, zupełnie przemilcza takie elementy fabuły owej powieści, jak chociażby fakt, że bohater ten cierpi na schizofrenię i na końcu powieści popełnia samobójstwo. Zob. N. Larsen, DetermiNation: postcolonialism, poststructuralism, and the problem of ideology, w: The Preoccupation of Postcolonial Theory, ed. by F. Afzal-Khan, K. Seshadri-Crooks, Duke University Press, Durham 2000.

    40 G. Huggan, Unsettled Settlers…, dz. cyt., s. 132.

    41 D. Merolla, S. Ponzanesi, Introduction, w: Migrant Cartographies…, dz. cyt., s. 3–10.

    42 Tamże, s. 4. O problemie elit w pisarstwie migracyjnym zob. także: E. Boehmer, Colonial and Postcolonial Literature. Migrant Metaphors, Oxford University Press, Oxford 1995, s. 239–240.

    43 Tamże.

    44 S. Durrant, C. M. Lord, Migratory Aesthetics: Cultural Practices Between Migration and Art-making, w: Essays in Migratory Aesthetics…, dz. cyt., s. 11 (dalej, jeśli nie podano inaczej, przekład Autorki).

    45 Tamże.

    46 Tamże.

    47 G. Huggan, Unsettled Settlers…, dz. cyt., s. 130.

    48 Por. P. Czapliński, Kontury mobilności, w: Poetyka migracji. Doświadczenie granic w literaturze polskiej przełomu XX i XXI wieku, red. P. Czapliński, R. Makarska, M. Tomczok, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2013, s. 19.

    49 Zob. M. Głowacka-Grajper, Transmisja pamięci. Działacze „sfery pamięci” i przekaz o Kresach Wschodnich we współczesnej Polsce, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 19–20.

    50 S. Rushdie, Ojczyzny wyobrażone. Eseje i teksty krytyczne 1981–1991, przeł. E. i T. Hornowscy, Rebis, Poznań 2013, s. 742 (w wydaniu elektronicznym).

    51 Tamże, s. 765.

    52 Tamże.

    53 Nieco węższym, lecz komplementarnym wobec tego ujęcia, równie generalizującym w swej istocie stanowiskiem jest traktowanie powieści jako gatunku migracyjnego w ogólności. Ta z kolei logika wywodzi się od tezy sformułowanej przez Georgy Lukácsa w Teorii powieści: „forma powieści wyraża uczucie transcendentalnej bezdomności lepiej niż jakakolwiek inna” (G. Lukács, Teoria powieści. Esej historyczno-filozoficzny o wielkich formach powiesści, przeł. J. Goślicki, PIW, Warszawa 1968, s. 33). Przypomnijmy, że według tego badacza powieść, w przeciwieństwie do eposu, to gatunek reprezentujący (nowoczesny) świat, w którym niemożliwe staje się osiągnięcie wewnętrznej zgody między bytem a ideą, „totalności bytu”, „stałego” zakorzenienia w raz danych obrazach. W świecie, który staje się domeną ludzi bezdomnych, wiedzionych przez życie działaniem przypadku i przygodnych doświadczeń, powieść staje się najlepszą formą wyrazu tego procesu. Do teorii Lukácsa będę nawiązywać jeszcze w rozdziale 4. Zob. S. Frank, Migration and Literature. Günter Grass, Milan Kundera, Salman Rushdie, and Jan Kjærstad, Palgrave, New York 2008, s. 22–23. Por. Ch. Prendergast, The World Republic of Letters, w: Debating World Literature, ed. by Ch. Prendergast, Verso, London 2004, s. 23; G. Steiner, Extraterritorial, Faber and Faber, London 1972, s. 11.

    54 Zob. D. Kołodziejczyk, Meta-fory, trans-lacje, hybrydy: tropy migracji w literaturze postkolonialnej, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 15–40.

    55 Tamże, s. 19.

    56 Tamże, s. 17.

    57 Tamże, s. 22.

    58 Tamże.

    59 S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 11–12.

    60 Paul Smaïl to drugi, obok Jacques-Alain Léger, pseudonim francuskiego artysty Daniela Hérona. Nazwisko to w kulturze francuskiej kojarzy się bezpośrednio z pochodzeniem północnoafrykańskim. Héron jako „etnicznie czysty” Francuz podpisał nim powieść Vivre me tue (1997), opowiadającą, najoględniej rzecz ujmując, o życiu młodego Francuza o marokańskich korzeniach. Książka ta wywołała duży odzew i tuż po publikacji była odczytywana przede wszystkim przez pryzmat etniczności, zaś narratora automatycznie utożsamiono z (tajemniczym wówczas) autorem-debiutantem. Ujawnienie prawdziwych danych na temat jego pochodzenia wywołało falę dyskusji na temat rasistowskiego wymiaru praktyk krytycznych. Zob. S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 16.

    61 Tamże, s. 2.

    62 R. Sommer, Fictions of Migration. Ein Beitrag zur Theorie und Gattungstypologie des zeitgenössischen interkulturellen Romans in Grossbritannien, Wissenschaftlicher Verlag, Trier 2001, s. 6., cyt., za: S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 16.

    63 D. Kołodziejczyk, W poszukiwaniu migracyjnego pisania. Kosmopolityka pewnego przypadku literackiego na Wyspach, „Teksty Drugie” 2016, nr 3, s. 122.

    64 M. Dąbrowski, Proza migracyjna: źródła i znaczenie, „Teksty Drugie” 2016, nr 3, s. 291. Badacz odnosi ową definicję do kontekstu polskiego, aczkolwiek znaczniki narodowości można by było, jak sądzę, swobodnie podmieniać.

    65 P. Czapliński, Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 10.

    66 Tamże, s. 41.

    67 S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 3.

    68 Zob. F. Moretti, Przypuszczenia na temat literatury światowej, przeł. P. Czapliński, „Teksty Drugie” 2014, nr 4, s. 131–147.

    69 F. Moretti, Wykresy, mapy, drzewa. Abstrakcyjne modele na potrzeby historii literatury, przeł. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2016, s. 8.

    70 Tamże.

    71 F. Moretti, Przypuszczenia…, dz. cyt., s. 144.

    72 Tamże, s. 142.

    73 Tamże, s. 140.

    74 F. Moretti, The Soul and the Harpy. Reflections on the Aims and Methods of Literary Historiography, w: tegoż, In Signs Taken for Wonders: On the Sociology of Literary Forms, Verso, London 1983, s. 9.

    75 F. Moretti, Modern Epic. The World-System from Goethe to García Marquez, Verso, London 1996, s. 6.

    76 Na marginesie trzeba zaznaczyć, że koncepcje Morettiego – nadzwyczaj oryginalne i radykalne – doczekały się także licznego grona przeciwników. Zob. m.in.: Reading Graphs, Maps and Trees. Critical Responses to Franco Moretti, ed. by J. Goodwin, J. Holbo, Parlor Press, Anderson 2011.

    77 S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 17.

    78 Tamże, s. 21.

    79 Tamże.

    80 P. Czapliński, Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 27.

    81 A. Nasiłowska, Emigracja i migracja, „Teksty Drugie” 2016, nr 3, s. 8.

    82 P. Czapliński Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 16.

    83 Tamże.

    84 A. Nasiłowska, Emigracja i migracja…, dz. cyt., s. 8.

    85 Zob. m.in. M. Danilewicz-Zielińska, Szkice o literaturze emigracyjnej półwiecza 1939–1989, Ossolineum, Wrocław 1999; T. Nyczek, Emigranci, Aneks, Londyn 1988; M. Stępień, Wśród emigrantów, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007; K. Ćwikliński, Znani i nieobecni. Studia i szkice o Andrzeju Bobkowskim i innych pisarzach emigracyjnych, Wydawnicwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011; W. Ligęza, Jerozolima i Babilon. Miasta poetów emigracyjnych, Baran i Suszczyński, Kraków 1998; tegoż, Jaśniejsze strony katastrofy. Szkice o twórczości poetów emigracyjnych, Universitas, Kraków 2001; Pisarze emigracyjni: sylwetki, red. B. Klimaszewski, W. Ligęza, nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1993.

    86 D. Kołodziejczyk, Postkolonialny transfer na Europę. Środkowo-Wschodnią, „Teksty Drugie” 2010, nr 5, s. 22–39. Za jedną z pierwszych (i istotniejszych) prób krytycznego namysłu nad paradygmatem emigracyjnym należy uznać tekst H. Filipowicz, „Polska literatura emigracyjna”: próba teorii, „Teksty Drugie” 1998, nr 3, s. 43–62.

    87 Zob. m.in. B. Karwowska, Druga płeć na wygnaniu. Doświadczenie migracyjne w opowieści powojennych pisarek polskich, Universitas, Kraków 2013; J. Pasterska, Emigrantki, nomadki, wagabundki. Kobiece narracje (e)migracyjne, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2015; tejże, Emigrant wobec polskości. Literackie prowokacje Mariana Pankowskiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2011, nr 70, s. 238–246.

    88 Należy przy tym podkreślić, że literatura migracyjna nie zrywa całkowicie z imaginarium literatury emigracyjnej, lecz raczej „testuje możliwości wyrażenia nowej kondycji z użyciem starych środków” (P. Czapliński, Kontury mobilności…, dz. cyt., s. 24). W tym sensie jest to zatem również swego rodzaju literatura post-emigracyjna.

    89 O literaturze migracyjnej pierwszego dziesięciolecia obecnego wieku zob. więcej: Literatura migracyjna, „Teksty Drugie” 2016, nr 3.

    90 R. Nycz, Kultura jako czasownik…, dz. cyt., s. 122.

    91 Zob. S. Frank, Migration and Literature…, dz. cyt., s. 222–223.

    92 Pomijam tutaj gałąź powojennej prozy zwaną literaturą kresową, również wyrastającą z doświadczenia migracyjnego. W jej przypadku pole do nakreślenia paraleli jest zdecydowanie szersze. Jest to jednak materiał na osobną monografię. W dalszych częściach niniejszej pracy będę jedynie do tego kontekstu nawiązywać.

    93 B. Bakuła, Między wygnaniem i kolonizacją…, dz. cyt., s. 164.

    94 Tamże, s. 171.

    95 I. Iwasiów, Hipoteza literatury neo-post-osiedleńczej, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 209.

    96 Tamże.

    97 Zob. tamże, s. 220.

    98 Tamże, s. 221.

    99 H. Tumolska, Mitologia Kresów Zachodnich w pamiętnikarstwie i beletrystyce polskiej (1945–2000), Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2007, s. 116. Por. E. Kraskowska, Ludzie w ruchu. Turyści, tułacze i przesiedleńcy w pisarstwie Anny Kowalskiej, w: Narracje migracyjne…, dz. cyt., s. 296.

    100 M. Mikołajczak, Choroba migrantów – literacka epikryza i patogeneza (na przykładzie narracji osadniczej i postosadniczej), „Teksty Drugie” 2014, nr 6, s. 19.

    101 Tamże, s. 22.

    102 Tamże.

    103 K. Gieba, Literatura dotycząca powojennych przesiedleń na tzw. Ziemie Odzyskane – przegląd koncepcji badawczych i próba definicji, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2016, nr 59, s. 85.

    104 J. Szydłowska, Narracje pojałtańskiego Okcydentu. Literatura polska wobec pogranicza na przykładzie Warmii i Mazur 1945–1989, Wydawnictwo Uniwersytetu Wawmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2013, s. 57.

    105 Tamże, s. 56.

    106 K. Gieba, Literatura…, dz. cyt.

    107 Zob. G. Huggan, Unsettled Settlers…, dz. cyt., s. 139; A. Lawson, Postcolonial theory and the „settler” subject, „Essays on Canadian Writing” 1995, no. 56, s. 20–36; P.R. O’Neill, Unsettling the Empire: Postcolonialism and the Troubled Identities of Settler Nations, New York University, New York 1993; Rethinking Settler Colonialism: History and Memory in Australia, ed. by A. E. Coombes, Manchester University Press, Manchester 2006; S. Turner, Settlement as Forgetting, w: Quicksands: Foundational Histories in Australia and Aotearoa New Zealand, ed. by K. Neumann, N. Thomas, H. Ericksen, University of New South Wales Press, Sydney 1999, s. 20–38.

    Wielkie poruszenie

    X Facebook Email

    Wielkie poruszenie

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Wielkie poruszenie

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Siewior, K. (2018). 1 Migracje i literatura: rekonesans (z polskim kontekstem w tle). In Wielkie poruszenie (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4676
    Siewior, Kinga. « 1 Migracje i literatura: rekonesans (z polskim kontekstem w tle) ». In Wielkie poruszenie. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4676.
    Siewior, Kinga. « 1 Migracje i literatura: rekonesans (z polskim kontekstem w tle) ». Wielkie poruszenie, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4676.

    Référence numérique du livre

    Format

    Siewior, K. (2018). Wielkie poruszenie (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4493
    Siewior, Kinga. Wielkie poruszenie. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4493.
    Siewior, Kinga. Wielkie poruszenie. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2018, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.4493.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement