Wstęp
p. 9-21
Texte intégral
Naród polski w wyniku wojny i zmian terytorialnych przekształca się z państwa wielonarodowego w państwo jednonarodowe.
Bolesław Bierut, Przemówienie noworoczne z 1946 roku1
Nasz kraj jest krajem pociągów. Jest krajem przedziałów trzeciej klasy, w których trzęsą się szarzy od niewyspania, pogryzieni trudami podróży ludzie z przekrzywionymi głowami. Są prawie wszyscy starzy, bardzo spaleni, ale rano obudzą się w zieloności. Koła, koła, koła. W zaśnieżonych pustkowiach, w upale kołujących słońcami lipców, w błocie jesieni – niezliczone pociągi.
Stanisław Grochowiak, Plebania z magnoliami (1956)2
1Być może najprościej byłoby rozpocząć od opisania faktów, a więc od genezy problemu. W największym skrócie przedstawiałaby się ona tak: Jałta, luty 1945 roku; Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt i Józef Stalin zawierają porozumienie w kwestii nowego ładu geopolitycznego, jaki ma zapanować w Europie po zakończeniu II wojny światowej. Na mocy podjętych wówczas decyzji granice powojennej Polski względem jej granic przedwojennych przesuwają się na zachód. Województwa nieistniejącej już II Rzeczypospolitej położone na wschód od Linii Curzona zostają włączone do Związku Radzieckiego, natomiast ziemie na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, które przed 1945 rokiem należały do III Rzeszy – Dolny Śląsk, Ziemia Lubuska, Pomorze i spora część dawnych Prus Wschodnich, czyli Warmia i Mazury (oraz Wolne Miasto Gdańsk) – trafiają pod administrację właśnie powstającej Polski Ludowej.
2Przekształcenia mapy uwzględniają także potrzebę przeprowadzenia transferów ludności, której, jeśli by została na swoich dotychczasowych terenach, w poprzesuwanych granicach musiałby przysługiwać status mniejszości narodowych. Wprowadzenie w życie tego postulatu, w gruncie rzeczy zbieżnego z nacjonalistyczną ideą państwa jako etnicznego, osadzonego na „rdzennej” przestrzeni monolitu, miało rzekomo zapobiec odrodzeniu się niemieckiego ekspansjonizmu – a to przecież „ochrona praw niemieckiej mniejszości” stanowiła dla III Rzeszy jeden z pretekstów do podejmowania działań zbrojnych. W praktyce chodzi jednak również o zapewnienie „przestrzeni życiowej” polskiej ludności „repatriowanej” z terytoriów włączonych do ZSRR.
3Skalę tego przedsięwzięcia chyba najlepiej oddawałyby zaś liczby: w 1945 roku Polska traci około 175000 kilometrów kwadratowych ziem na wschodzie, by uzyskać około 100 000 kilometrów kwadratowych ziem na zachodzie. Te ostatnie, w latach 1944–1949, opuści w sumie około 10,5 miliona Niemców (w ramach wojennych ucieczek i „dzikich wypędzeń” oraz późniejszej, systemowej „akcji wysiedleńczej”). Na ich miejsce przybędzie około 1,5 miliona ludności polskiej zza Bugu (do roku 1959 liczba owych „repatriantów” wzrośnie do około 1,7 miliona) oraz około 3 milionów Polaków z centralnych regionów kraju. Do tej kwoty trzeba by dodać jeszcze około 1,3 miliona byłych jeńców i robotników przymusowych wracających z terenów III Rzeszy, około 140 tysięcy Ukraińców przesiedlonych na zachód w ramach Akcji „Wisła” oraz około 105 tysięcy żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, którzy zdecydowali się na powrót do kraju i osiedli właśnie na terenach zaanektowanych3. Przyjęcie takiego punktu wyjścia wymagałoby jednak poczynienia licznych dookreśleń, związanych chociażby z faktem, że plany przesunięcia granic Polski pojawiły się znacznie wcześniej niż w 1945 roku4, a także z okolicznością, że dynamika przemieszczeń ludności w różnych okresach słabła bądź przybierała na sile, a to z kolei łączyłoby się z koniecznością skonstruowania bardziej szczegółowych typów klasyfikacji transferów ludności „po Jałcie”, uwzględniających elementy tak przymusu, jak i dobrowolności5. Wiele uwagi należałoby z pewnością poświęcić także zdefiniowaniu co bardziej problematycznych zjawisk i pojęć, co pozwoliłoby zrezygnować lub choćby uzasadnić użycie cudzysłowów i wtrąceń w nawiasach, jakimi je tutaj opatruję. Wreszcie, naglących sprostowań dopominałyby się liczby, którymi się posiłkuję – dane te pochodzą z jednego z nowszych źródeł6, ale istnieje co najmniej kilka innych, konkurencyjnych wariantów obliczeń, w których marginesy błędu statystycznego obejmują setki tysięcy osób7.
4W tym miejscu poprzestanę jedynie na ogólnikowym zasygnalizowaniu owych kwestii, zakładając, że znajdą one swoje pełniejsze i bardziej zniuansowane dopełnienia na marginesie refleksji podejmowanych w dalszym toku niniejszej pracy. Na początek chcę podkreślić fakt oczywisty: powojenne przemieszczenia ludności, których genezę potocznie kojarzy się z konferencją w Jałcie, objęły po samej stronie polskiej – w bezdusznym zaokrągleniu – około sześciu milionów osób, co stanowiło wówczas z grubsza prawie 1/3 ogółu populacji naszego kraju8. Liczby owe mówią same za siebie: to jedno z największych zbiorowych doświadczeń społeczeństwa polskiego po II wojnie światowej i jako takiemu należałoby mu przypisywać charakter fundacyjny. Zadaniem, jakie sobie w tej książce stawiam, jest zaś próba zweryfikowania, czy jest to zarazem jedno z najważniejszych powojennych doświadczeń społeczeństwa polskiego i czy było/jest/mogłoby być rozpatrywane w świetle owej fundacyjności. Interesować mnie będzie to, w jaki sposób przedstawiano powojenne migracje polskiej ludności na zachód na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat i jak przedstawia się je dziś oraz jakie miejsce i rolę w konstruowaniu polskiej tożsamości zbiorowej przypisywało się im kiedyś, a jakie przypisuje się obecnie.
5Ujmując rzecz inaczej: w niniejszej książce pytam, czy polskie społeczeństwo można określić mianem społeczeństwa (post)migracyjnego? Mapy i statystyki skłaniają do udzielenia na to pytanie odpowiedzi twierdzącej. Zaryzykowałabym jednak stwierdzenie, że gdyby pytanie owo zadać przysłowiowemu „przypadkowemu przechodniowi”, odpowiedzi byłyby zdecydowanie mniej jednoznaczne – bardzo możliwe, że drogi dedukcji części ankietowanych biegłyby w stronę porównań polskich realiów do medialnych obrazów społeczeństw zachodnich i automatycznego kojarzenia migracyjności z wielokulturowością, specyfikę polskiej powojennej struktury społecznej trudno zaś opisywać w ten sposób, gdyż w tym czasie mamy w Polsce do czynienia raczej z przejściem do monokulturowego modelu społeczeństwa. Krótko mówiąc: uznaję, że odpowiedź na to pytanie jest coraz mniej (względem sytuacji sprzed kilku lat, gdy zaczęło mnie ono zajmować), lecz wciąż dość nieoczywista i przyczynom tej nieoczywistości chcę się tutaj uważniej przyjrzeć.
6Obszar, po którym będę się poruszać, stanowią rozmaite przedstawienia literackie i wizualne dotykające – w mniej lub bardziej wyraźny sposób – kwestii pojałtańskich przemieszczeń polskiej ludności. Ich analizy przebiegać będą dwutorowo: z jednej strony skupię się na artykulacjach doświadczenia migracji, z drugiej – na strategiach symbolicznego zagospodarowania poruszonej „po Jałcie” przestrzeni9. Zagadnienia te uznaję za komplementarne wobec siebie z tego prostego powodu, że migracje są w największym stopniu właśnie doświadczeniem przestrzeni. W zajmującym mnie wypadku jest to przestrzeń stanowiąca przedmiot szczególnego rodzaju kreacjonizmu, który przez długie lata zasadniczo wpływał na jej odbiór. Stąd sporo miejsca poświęcę namysłowi nad mechanizmami ideologizacji, której owe zapisy doświadczenia były poddawane. Warunki, możliwości i zakresy tematu migracyjnego w czasach powojennych dyktowała peerelowska cenzura, jego powrót i przekształcenia po 1989 roku umożliwił upadek systemu komunistycznego. Wyzwolenie problematyki migracyjnej z rażącego politycznego instrumentalizmu zbiegło się jednak z jego uwikłaniem w inne istotne polityki tożsamościowe okresu transformacji. Im także postaram się przyjrzeć.
7W punkcie wyjścia zakładam, że dla polskich pojałtańskich osadników – bez względu na to, czy zmiana ich miejsca zamieszkania była powodowana przymusem czy też dobrowolną chęcią poprawienia swej sytuacji ekonomicznej lub odnalezienia bardziej stabilnego schronienia w zrujnowanym wojną kraju – wspólne było, przynajmniej na początku, poczucie bycia „nie u siebie”, zanurzenie w szczególnego rodzaju aurze tymczasowości i niepewności, nierzadko przekładające się na dojmujący strach10. Chodzi tu o doświadczenie bycia w obcym kraju, w którym podmiot czuje się gościem, a powinien być gospodarzem; specyficznego oscylowania między dyskomfortem wykorzenienia a równie silną, entuzjastyczną potrzebą wrośnięcia w nowe otoczenie11. Są to zresztą dosyć typowe, jeśli nie „uniwersalne”, składowe definicji migracji.
8Tym, co wyróżnia interesującą mnie sytuację, jest splot okoliczności historyczno-politycznych, który postawił przed przybyszami niejako podwójnie trudne zadanie: oprócz tego, że winni byli oswoić się z właściwie całkowicie obcym, głównie niemieckim, krajobrazem kulturowym, mierzyli się również z zupełnie nowym (względem przedwojennego) porządkiem politycznym, w którym ich podróż (najczęściej) w nieznane nazywano „powrotem” do ojczyzny, a wszelkie związane z tą tezą wątpliwości dławiła wszechobecna cenzura. Przestrzenie anektowane były bowiem przez pewien czas obszarem wymiany nie tylko ludności, ale i uniwersów symbolicznych. Wycofującą się kulturę niemiecką zastępowała oczywiście kultura polska, trzeba jednak dodać: kultura polska w swoim komunistycznym, homogenicznym wydaniu. W skrócie mechanizm owego zastępowania wyglądał tak: wymazując ślady bytności niedawnych mieszkańców tych terenów, tworzono z nich coś na kształt pustego kontenera, który następnie pośpiesznie wypełniano treściami potrzebnymi nowej władzy. Na użytek legitymizacji zmiany granic oraz wytworzenia iluzji ciągłości raptownie przemieszczonego narodu uruchomiono więc pojęcie „Ziem Odzyskanych”, za którym kryje się odesłanie w linii prostej do piastowskiej genealogii tych terytoriów. Ponadto, ze względu na to, że takie „odzyskane”, ale i opustoszałe, a następnie zaludniane w sposób systemowy ziemie stwarzały szansę na zbudowanie nowego, „idealnego” społeczeństwa socjalistycznego, historyzującej retoryce powrotu do „macierzy” towarzyszyła także aktualizująca retoryka komunistycznego pionierstwa.
9Można więc powiedzieć, uogólniając, rzecz jasna, że skutkiem powiązania ruchu w przestrzeni geograficznej z ruchem w przestrzeni geopolitycznej stał się swego rodzaju nakaz odcięcia się od wszelkiej innej przeszłości niż ta związana z wyżej wymienionymi kręgami znaczeń: i od tej zastanej na miejscu, niemieckiej, zapisanej w krajobrazie, i od tej zabranej przez część osadników ze sobą, dotyczącej Kresów, kłopotliwej ze względu na deklarowaną wówczas przez władzę polsko-radziecką przyjaźń, a także od tej odsyłającej do takich niewygodnych ideologicznie treści jak doświadczenia wojenne spod znaku działalności Armii Krajowej czy przedwojenne przynależności klasowe, religijne i kulturowe (do formacji niekomunistycznych). Nowy ustrój wymagał, aby to, co stare, zapadło się do naznaczonej aurą bólu, tęsknoty, frustracji i rozgoryczenia sfery opowieści rodzinnych, a nierzadko nawet jeszcze głębiej – w bezwyrazową sferę afektu. Na powierzchni oficjalnego dyskursu poświęconego tematyce pojałtańskich przemieszczeń unosiła się zaś gęsta warstwa klisz, symplifikacji, przekłamań i przeinaczeń.
10Wspominam tytułem wstępu owe ideologiczno-polityczne konteksty opowieści o pojałtańskich migracjach, gdyż książka ta będzie miała charakter przede wszystkim analityczno-interpretacyjny, a dla sporej części przypadków, których analizy podejmę się w kolejnych rozdziałach, będą one stanowiły prymarny punkt odniesienia. Dookreślając zatem: obszar, po którym będę się poruszać, w dużej części wypełniają teksty uznawane za ideologicznie zmanipulowane, z góry dyskredytowane jako narracje w służbie peerelowskiej władzy, prawie zupełnie nieobecne w świadomości odbiorców, funkcjonujące poza kanonem powojennej kultury polskiej, a czasami nawet wręcz poza marginesami tegoż kanonu. Powieści takie jak Plebania z magnoliami Stanisława Grochowiaka, której fragment służy mi tutaj za motto, Ziemia Jana Brzozy, Trud ziemi nowej, Wrastanie i Zawsze z tej ziemi Eugeniusza Paukszty, czy chociażby Krajobraz z topolą Ireny Dowgielewiczowej – by wyliczyć zaledwie kilka z kilkudziesięciu tytułów, jakie napotkałam na trasie tej czytelniczej wyprawy – różni co prawda czas i miejsce powstania, perspektywa narracyjna i poetyki opowiadania (czasami świadczące zresztą o nienajgorszym warsztacie pisarskim autorów), ale łączy je to, że bardziej problematyczne aspekty opisywanej w nich rzeczywistości każdorazowo rozmywają się w światach przedstawionych, gęsto znaczonych kuriozalnymi z punktu widzenia współczesnego czytelnika rekwizytami komunistycznej propagandy; zaludnionych kliszowymi bohaterami, traktowanymi przede wszystkim jako „nośniki” cech ideowych, bohaterami, których perypetie toczą się podług dość nużących schematów, a punktem ich dojścia okazuje się zwykle osiągnięcie obywatelskiej dojrzałości12. Wspólne jest dla nich również to, co sugerują już same przywołane wyżej tytuły: retoryka swojskości, w większości poprzedzana opisem nadzwyczaj gładko przebiegającego procesu wrastania, oraz idylliczne obrazy „zachodniego” domu i najbliższej okolicy, a więc swego rodzaju osadzająca czy też ugruntowująca logika narracji, która zdaje się stać w sprzeczności z sensami, jakie na pierwszy rzut oka mogą kojarzyć się z (nawet szeroko rozumianą) poetyką migracji.
11Z pozycji estetycznych i etycznych czytanie tego typu tekstów, wywołujących dziś przede wszystkim doznanie – eufemistycznie rzecz ujmując – właśnie „estetycznej abominacji”13, z pewnością można postrzegać jako jałowe. W obliczu wysuwającej się w nich na pierwszy plan funkcji „gruntującej” narracji wątpliwości może ponadto budzić moja decyzja patrzenia na nie przez pryzmat kategorii związanych z migracyjnością. Po pierwsze, uważam jednak, że owa (stosunkowo słaba) forma wydaje się znacząca sama przez się: teksty te, postrzegane jako zapisy ideologizacji doświadczenia migracyjnego, odzwierciedlają zarazem istotną, jak i integralną część tego doświadczenia, której się nie da i nie powinno pomijać. Po drugie, wspomniane narracyjne „osadzanie” było wszak poprzedzone przez przemieszczenie, które tym samym trzeba uznać za okoliczność fundującą gest tworzenia. Bywa ona we wspomnianych tekstach skrywana lub banalizowana, aczkolwiek wnikliwa lektura, z wykorzystaniem nowszych narzędzi interpretacyjnych wypracowanych na gruncie badań kulturowych, pozwala, jak sądzę, owe fundacyjne przemieszczenie rozpoznawać i dociekać rozmaitych jego znaczeń i konsekwencji.
12Główną inspiracją dla śledzenia tropów pojałtańskich przemieszczeń – tropów rozumianych w dwojakim sensie: jako zapisów doświadczenia oraz jako konstrukcji retorycznych, przez które artykulacja owego doświadczenia staje się możliwa14 – w owej silnie ugruntowanej czy też ugruntowującej się w iluzji stabilności peerelowskiej narracji, ale także w późniejszych (post)transformacyjnych jej rekonfiguracjach, będzie dla mnie pięć tez sformułowanych przez Stephena Greenblatta w Manifeście badań nad mobilnością kulturową15.
13(1) W pierwszej kolejności termin przemieszczenie będę więc rozumieć w jak najbardziej dosłownym, fizycznym sensie. Jeśli dla autora Poetyki kulturowej kluczem do rozpoznania specyfiki kultur w ogóle stają się dziś takie sformułowania jak „przekroczenie progu”, „dosiadanie konia”, „wstępowanie na pokład”, ale i „gospoda”, „hotel”, „kontrolka szybkości” czy „bilet”, to kluczem do zrozumienia polskiej powojennej kultury, a przynajmniej pewnego jej fragmentu, mogą, moim zdaniem, okazać się takie słowa jak „dworzec”, „transport”, „punkt etapowy”, „pociąg”, „bocznica”, „repatriacja” i „wysiedlenia”, ale i „przydział ziemi”, „meldunek” oraz wszelkie wyrażenia zawierające epitet „poniemiecki”. Metoda selekcji materiału w niniejszej pracy jest zatem prosta: wybieram przykłady, w których takie sygnały się pojawiają.
14(2) Oprócz najlepiej widocznych i oczywistych zapisów przemieszczeń ludzi i przedmiotów, równie ważne będą dla mnie bardziej ukryte wymiary pojałtańskiego „poruszenia” – przepływy symboli, transfery tradycji, ale i „skromnych taktyk habitatu”16. Początkiem takiej analizy po raz wtóry staje się poziom dosłowności, a więc uchwycenie takich momentów w analizowanych przeze mnie tekstach, w których treści kulturowe przemieszczają się pozornie poza zasięgiem naszego wzroku; kryją się w sprytnie zaprojektowanych pancerzach tego, co swojskie, maskują w subtelnych przejściach tonacji i form, w elipsach i niedopowiedzeniach.
15W obu wypadkach, twierdzi Greenblatt, szczegóły powinny budzić naszą czujność i skłonić nas do refleksji nad bardziej metaforycznymi sensami przemieszczeń. Drobne, tematyczne i infrastrukturalne, a czasami zupełnie marginesowe znaczniki ludzkiej ruchliwości, otwierają pole do namysłu nad relacjami między centrami a peryferiami, między porządkiem a chaosem, a także między tym, co wewnętrze, a tym, co zewnętrzne. Z kolei namysł nad nieraz na pozór nic nieznaczącymi rozwiązaniami formalnymi o charakterze przesłonowym pozwala odkryć ogólniejsze znaczenia zakrycia – współgrające z jednej strony z tym, co nieświadome i do tej pory nierozpoznane, z drugiej zaś z tym, co świadomie cenzurowane i represjonowane.
16(3) Kolejną kwestią, którą będę brać pod uwagę w proponowanej tu perspektywie badań, jest instytucjonalny kontekst przepływu znaczeń i wytwarzania specjalnych „stref kontaktu”. Greenblatt wiąże go z działalnością „wyspecjalizowanej […] grupy «mobilizatorów» – agentów, pośredników, tłumaczy czy łączników”17, w niniejszej pracy zostanie on jednak znacznie uproszczony i ograniczy się do cenzury.
17(4) Taką możliwość stwarza mi czwarta z tez wspomnianego manifestu. Głosi ona konieczność odejścia od zamykania rzeczywistości w abstrakcyjnych teoriach na rzecz analiz lokalnie zróżnicowanych historycznych uwarunkowań, społecznych determinantów ruchu, czy też strukturalnych konstrukcji, które narzuca władza, aby ruch danych podmiotów katalizować: wzmacniać lub blokować. Najbardziej swobodne przemieszczenia mogą być determinowane strukturalnie, a nawet najbardziej opresyjne przemieszczenia w specyficznych, idiosynkratycznych, okolicznościach mogą uruchamiać potencjał emancypacyjny, działać w niezgodzie ze stawianymi przez ową władzę warunkami. W kolejnych rozdziałach będę więc zwracać uwagę tak na praktyki (auto)cenzury, jak i na sposoby, w jakie się ją obchodzi.
18(5) Ostatni, najważniejszy dla mnie postulat omawianego manifestu brzmi zaś następująco: „badania nad mobilnością muszą poddać analizie poczucie zakorzenienia”18. Niemożliwe jest ukazanie przemieszczeń bez zrozumienia tego, co wydaje się osadzone i statyczne. Kultury i wszelkiego rodzaju kulturacje mają wyjątkową moc maskowania mobilności, która stanowi warunek konieczny ich zaistnienia. Z jednej strony każdy mechanizm wytwarzania wspólnoty, wprawiany w ruch przez jakiekolwiek zerwanie lub naruszenie norm bądź realiów społecznych, musi bazować na jakiejś idei zakorzenienia, akcie stanowienia wspólnego terytorium i jego granic (niekoniecznie wyłącznie geograficznych). Z drugiej strony, każdego rodzaju poruszenie koresponduje z tym, co lokalne, związane z danym miejscem i jego użytkownikami z tego prostego powodu, że „to, co głęboko zakorzenione, ma ogromną siłę przyciągania (a czasem też okazuje się pułapką)”19. Odnosząc tę argumentację do własnych potrzeb, będę tu opowiadać zarówno o przemieszczeniu, jak i o idących za nim pomysłach na zakorzenienie i budowanie wspólnoty, które pojawiły się na przestrzeni kilkudziesięciu lat „po Jałcie”.
*
19Jak już zaznaczałam, na niniejszą książkę składają się przede wszystkim szkice o charakterze analityczno-interpretacyjnym. Jednak zanim przejdę do konkretnych studiów przypadków, w części pierwszej, najkrótszej, przyjmę perspektywę bardziej przekrojową. Poetyka wstępu rządzi się prawem uogólnienia; poetyka manifestu, która wypełnia ważną część tego akurat wstępu, rządzi się prawem skrótu, konieczne staje się więc dookreślenie zaprezentowanych tu, summa summarum nader nieprecyzyjnie, kontekstów historycznych, teoretycznych i metodologicznych. Na początek przyjrzę się zatem dokładniej pojęciu migracji i jej relacjom z literaturą (rozdział 1), a następnie spróbuję zrelacjonować okoliczności ideologiczne, w których rozwija się polska opowieść o migracjach (rozdział 2). Na zakończenie owych uściśleń, w rozdziale 3, dokładniej określę pozycję, z której będę spoglądać na wybrane do dalszych analiz teksty kultury.
20Część druga zawiera szkice o prozie podejmującej temat pojałtańskich przemieszczeń w okresie PRL-u. W pierwszej kolejności przyjrzę się w niej „pojałtańskiej genologii”, przez którą rozumiem projekt krytyczno-(geo)poetologiczny, dedykowany „wielkiej powieści epickiej” o tematyce osadniczej. Jako że taka powieść na dobrą sprawę wówczas nie powstała, analizując pomysły na jej napisanie, staram się jednocześnie przybliżyć przyczyny, które doprowadziły do jej nienapisania. Rozdział 4 ma więc charakter systematyzująco-przeglądowy.
21Następnie zajmują mnie: trylogia Opowieści wrocławskie Anny Kowalskiej, z lat 1948–1955 (rozdział 5), wydany w 1965 roku tom opowiadań Henryka Worcella Najtrudniejszy język świata (rozdział 6) oraz pisana w latach 1973–1974 dylogia Haliny Auderskiej Ptasi gościniec / Babie lato (rozdział 7). Są to w moim przekonaniu jedne ze zdecydowanie najciekawszych i stosunkowo najbardziej niejednoznacznych (jak na projektowaną wówczas monogłosowość dyskursu) prób realizacji tematyki migracyjnej, przypadające na okres trzech dekad, kiedy to Ziemie Odzyskane były tematem pilnym i w pewnych kręgach żywo dyskutowanym. Ponadto uznaję je za teksty na różne sposoby reprezentatywne dla całości omawianego dyskursu, a więc za takie, na których podstawie można wyznaczyć kilka ważniejszych dla niego wiązek problemowych oraz zasygnalizować wewnętrzną dynamikę jego przemian w tym czasie.
22Część trzecia także dotyczy tego okresu, a jej zawartość to swego rodzaju aneks do wcześniejszych refleksji. Wyodrębniam ją, gdyż skupiam się w niej na przedstawieniach wizualnych: projektach fotograficznych Jana Bułhaka, zrealizowanych na terytoriach przyłączonych do Polski po drugiej wojnie światowej w ramach programu Fotografii Ojczystej (rozdział 8) oraz na filmie Nikt nie woła w reżyserii Kazimierza Kutza na podstawie powieści Józefa Hena (rozdział 9). Z lekturą tych dzieł wiąże się też, by tak rzec, przestrzenne rozszerzenie pola widzenia interesujących mnie spraw. Analizy dzieł Bułhaka dają asumpt do podjęcia kwestii dotąd nie wyeksponowanej, a przecież kluczowej, mianowicie problemu utraty Kresów Wschodnich, miejsca oraz roli tego właśnie doświadczenia (i ogólniej: zagadnienia Kresów jako centralnej przestrzeni w narodowym imaginarium) w planie pojałtańskiego dyskursu. Z kolei analiza filmu Nikt nie woła stanowi pretekst do postawienia pytania o to, jak lokalizować pamięć przesiedleń w planie jeszcze szerszym niż wyżej wspomniany dyskurs. Na zakończenie rozważań poświęconych czasom PRL-u chcę zastanowić się nad miejscem doświadczenia pojałtańskich przemieszczeń w ówczesnym, „ogólnonarodowym” uniwersum symbolicznym.
23W części czwartej podejmuję temat przekształceń – korekt i reinterpretacji – tematu pojałtańskich migracji po 1989 roku. Będę się w niej przyglądać odbywającym się już bez udziału cenzury powrotom do doświadczenia przemieszczeń mieszkańców naszego kraju w drugim pokoleniu migrantów. W rozdziale 10 usiłuję określić znaczenie pojałtańskiego przemieszczenia w literaturze zwanej zwyczajowo „literaturą małych ojczyzn”, spoglądając na nią przez pryzmat nieco prowokacyjnego pojęcia „zachodniokresowości”. W rozdziale 11 czytam powieści Ingi Iwasiów Bambino oraz Joanny Bator Piaskowa Góra, próbując dowieść, że są to dwa przykłady najbardziej kompleksowych tekstów (post)migracyjnych, jakie dotąd powstały. Na zakończenie tej części powracam do medium filmowego. Przy okazji analizy Róży Wojtka Smarzowskiego ponownie stawiam pytanie sformułowane wcześniej w odniesieniu do obrazu Kutza. Opis siatki kulturowych współrzędnych oplatających pojałtańskie przemieszczenia ludności w tym akurat filmie jest rodzajem podsumowania moich rozważań, w którym staram się przybliżyć najważniejsze przyczyny sygnalizowanej wcześniej nieoczywistości określania społeczeństwa polskiego mianem społeczeństwa (post)migracyjnego.
Notes de bas de page
1 Cyt. za: K. Kersten, Polska – państwo narodowe. Dylematy i rzeczywistość, w: Narody. Jak powstawały i jak wybijały się na niepodległość, red. M. Kula, PWN, Warszawa 1989, s. 476.
2 S. Grochowiak, Plebania z magnoliami, PAX, Warszawa 1956, s. 241.
3 Dane przytaczam za.: Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski. Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, red. W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Demart, Warszawa 2008. Por.: P. Eberhardt, Migracje polityczne na ziemiach polskich (1939–1950), Instytut Zachodni, Poznań 2010.
4 Zob. m.in.: W. Roszkowski, Historia Polski 1914–1990, PWN, Warszawa 1991, s. 142– 147; J. Kochanowski, Ziemie przechodnie, w: Osadnicy, oprac. A. Knyt, Ośrodek Karta/PWN, Warszawa 2014, s. 143–156; T. Urban, Utracone ojczyzny. Wypędzenia Niemców i Polaków w XX wieku, przeł. A. Kowaluk, Czytelnik, Warszawa 2007; J. Czerniakiewicz, Przesiedlenia ze Wschodu 1944–1959, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2007. Temat korekty polskich granic poruszano m.in. podczas Konferencji w Teheranie (1943), wzmianki o niej pojawiły się również w Manifeście PKWN (1944).
5 Zob. K. Kersten, Przymusowe przemieszczenia ludności – próba typologii, w: Utracona ojczyzna: przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wspólne doświadczenie, red. H. Orłowski, A. Sakson, Instytut Zachodni, Poznań 1996, s. 13–29.
6 Zob. Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959…, dz. cyt.
7 Różnice w interpretacjach danych statystycznych zostały dobrze naświetlone w artykułach zebranych w tomie Utracona ojczyzna: przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wspólne doświadczenie, którego redaktorzy świadomie nie zdecydowali się ujednolicać owych danych oraz terminologii ich opisu (zob. H. Orłowski, A, Sakson, Utracona ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wspólne doświadczenie, w: Utracona ojczyzna…, dz. cyt., s. 8). Ponadto warto zauważyć, że dane liczbowe zawarte w różnych cytowanych w niniejszym wstępie opracowaniach historycznych nie są ze sobą zbieżne.
8 Por.: K. Niewiadomski, I. Mrzygłód, Ł. Kubacki, Przesuwanie Polski. 1945–1489 [plansza statystyczna], https://www.google.com/culturalinstitute/beta/exhibit/QR9NfYtI (data dostępu: 07.08.2018).
9 Por.: M. Czermińska, Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo, wyznanie i wyzwanie, Universitas, Kraków 2000, s. 164.
10 Por.: M. Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947, Znak, Kraków 2012.
11 Argumenty za tą tezą można znaleźć przede wszystkim w pracach Anny Wylegały, Przesiedlenia a pamięć, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2014, s. 111–154, Beaty Halickiej, Polski Dziki Zachód. Przymusowe migracje i kulturowe oswajanie Nadodrza 1945–1948, Universitas, Kraków 2015 oraz w licznych, publikowanych na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat pamiętnikach i wspomnieniach pojałtańskich migrantów, m.in. w.: Osadnicy…; Skąd my tu? Wspomnienia repatriantów, red. K. Tyszkowska, Atut, Wrocław 2008; Wypędzeni ze Wschodu. Wspomnienia Polaków i Niemców, red. H. Bömelburg, R. Stössinger, R. Traba, Borussia, Olsztyn 2001; Wygnanie zwane repatriacją. Wspomnienia Podolan wygnanych z ojczyzny w latach 1944–1946, KP TMLiKPW, Warszawa 2004; Mój dom nad Odrą. Pamiętniki osadników Ziem Zachodnich po 1945 roku, red. B. Halicka, Universitas, Kraków 2016.
12 Por. B. Bakuła, Między wygnaniem i kolonizacją. O kilku odmianach polskiej powieści migracyjnej w XX wieku (na skromnym tle porównawczym), w: Narracje migracyjne w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. H. Gosk, Universitas, Kraków 2012, s. 178.
13 T. Walas, Literatura (kultura) jako selekcja i projektowanie doświadczenia. Casus: „mały realizm”, w: Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje, red. T. Walas, R. Nycz, Universitas, Kraków 2012, s. 302.
14 Zob. M. Mikołajczak, Tropy topografii. Związki między regionalizmem i miejscem w twórczości lubuskiej, „Ruch Literacki” 2010, z. 1, s. 93–106; R. Nycz, Literatura jako trop rzeczywistości. Poetyka epifanii w nowoczesnej literaturze polskiej, Universitas, Kraków 2001.
15 S. Greenblatt, Manifest badań nad mobilnością kulturową, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, „Didaskalia” 2011, nr 6, s. 47. Tekst oryginalny w tomie: Cultural Mobility: a Manifesto, ed. by S. Greenblatt, I. G. Županov, R. Meyer-Kalkus, H. Paul, P. Nyíri, and F. Pannewick, Cambridge University Press, Cambridge – New York 2009, s. 250–253.
16 Zob. D. Morley, Przestrzenie domu. Media, mobilność i tożsamość, przeł. J. Mach, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2011, s. 19. Por. M. Foucault, Questions of geography, w: tegoż, Power/knowledge, ed. by C. Gordon, Panhteon, New York 1980, s. 149.
17 S. Greenblatt, Manifest badań…, dz. cyt., s. 47.
18 Tamże.
19 Tamże.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019