1 Pavliček, Paul-Henri, Saul. Autobiografia jako mikrohistoria
p. 235-253
Texte intégral
Ocalenie obstaje przy drobnej rysie w ciągłej katastrofie1
Walter Benjamin
1Autobiografie, choć traktowane często na prawach źródła historycznego, wydają się formą wypowiedzi oddaloną od istoty historyczności jako narracja jednostkowa, subiektywna, rzadko zakładająca odwołania do pisarskiej samoświadomości autora. A jednak historycy, historycy Holokaustu piszą wspomnienia. Jak zinterpretować dziwność, aporetyczność tego faktu, jakie miary przyłożyć do jego opisu? Książka izraelskiego historyka Saula Friedländera Gdy powracają wspomnienia (opublikowana po raz pierwszy w roku 1978 pod francuskim tytułem Quand vient le souvenir…2) pod wieloma względami ustanawia wzorzec autobiografii historyka Holokaustu, zmuszając jej czytelnika i interpretatora do sformułowania najistotniejszych pytań teoriopoznawczych dotyczących warunków, w jakich odbywa się przekraczanie czy komplikowanie relacji pomiędzy podmiotowym i przedmiotowym aspektem badań naukowych. Warto zatem rozpocząć od „rozbiórki” tej wzorcowej książki autobiograficznej w poszukiwaniu punktu oparcia dla dalszych interpretacji.
2Oczywistością wydaje się dziś stwierdzenie, że Kantowska wizja podmiotu poznającego, który byłby czystą, abstrakcyjną instancją, wolną od uwikłania w relacje społeczne i wynikające stąd kategorie rodzaju (gender), rasy, lokalnej kultury, wreszcie – władzy, od dawna pozostaje fikcją poznawczą czy wręcz teoretyczną naiwnością3. Jednak przypadek historyków Holokaustu – Raula Hilberga, Geoffreya Hartmana, Michała Głowińskiego – których przedmiot badań był zarazem ich prywatnym traumatycznym doświadczeniem przenosi tradycyjne aporie modernistycznej historii podmiotowości na wyższy, bardziej radykalny poziom. Wyłaniają się w ich horyzoncie następujące pytania: Czy rola uczestnika tak dramatycznych wydarzeń nie deformuje perspektywy badawczej historyka Holokaustu? Czy możliwe jest odseparowanie warsztatu historyka od pracy terapeutycznej nad skutkami wojennej traumy? Wreszcie – czy można być swoim własnym superwizorem i nadzorować proces przepracowywania traumy, który z pewnością w jakiejś formie przenika do pracy badawczej?
Imiona utracone i odzyskane
3Wspominanie i jego literacki zapis to w przypadku izraelskiego historyka proces, który wywarł istotny wpływ na wiele obszarów życia – pisanie autobiografii okazało się okazją do przeformułowania poglądów dotyczących natury poznania, nauki, samowiedzy. Książka Friedländera jest przede wszystkim wielką pochwałą pamięci, nie tylko jako mechanizmu generującego narrację, ale również jako żywiołu, który ma swój wymiar epistemologiczny. Powiadamia o tym wielokrotnie powracające w tekście motto, zaczerpnięte z Gustava Meyrinka: „wiedza przychodzi wraz ze wspominaniem, wiedza i pamięć są tym samym”4. Ta enigmatyczna, łudząca pozorną prostotą sentencja o zbitym, zaciemnionym sensie stanowi jądro tekstu, które jak gdyby utrzymuje narratora w przekonaniu o słuszności obranej drogi. Autor uporczywie cytuje motto, kurczowo „zaczepia” o nie poszczególne wątki opowieści; można odnieść wrażenie, że przywołuje je również w poczuciu rewelacji, jaką niesie z sobą nowy rodzaj poznania i porządkowania rzeczywistości.
4Wiedza pozyskiwana przez wspominanie okazuje się istotna przede wszystkim w wymiarze indywidualnym. Docierając do głębokich warstw pamięci, zrywając przesłony niewiedzy czy amnezyjnej pustki, autor wspomnień odkrywa – konstruując na nowo – porządek własnej biografii i swojego usytuowania w relacji wobec dziejowości, etniczności, porządku wspólnotowego. Jak pisze izraelski historyk:
Im więcej czasu upływa, tym wyraźniej czuję, że w świecie wczesnego dzieciństwa ukształtowało się moje prawdziwe Ja, pomimo ogromnych zmian, jakie potem nastąpiły.5
5Problematykę książki Gdy powracają wspomnienia… określa więc triada pojęć: świadomość–pamięć–tekst. Jak przystało na opowieść odwzorowującą pracę pamięci, wpisującą mechanizmy jej funkcjonowania w swoją konstrukcję, autobiografia Friedländera rozwija się na dwóch płaszczyznach, przy czym każdy z tych poziomów ma charakter złożony, niejednorodny: rozgrywa się w kilku rejestrach i gatunkach, często rozwarstwia się na pasma, zróżnicowane pod względem chronologicznym i tematycznym. Ich semantyka jest zmienna, nieustabilizowana, uzależniona od wielu nie zawsze przywołanych wprost kontekstów6.
6Pierwszy z poziomów narracji ma wyraźną dominantę – ton nostalgiczny, proustowski, często podsuwający autorowi środki wyrazu z arsenału poetyki mitologizującej światy utracone. Autor opowiada tu historię swego dzieciństwa spędzonego w Pradze w środowisku żydowskiej burżuazji, posługującej się na co dzień językiem niemieckim, ale – jak zdaje się sugerować Friedländer – coraz bardziej ulegającej pokusie asymilacji do kultury czeskiej. Postacią, która mediuje pomiędzy kulturami i językami, staje się we wspomnieniach izraelskiego historyka czeska piastunka Vlasta, która nauczyła go słów piosenki Po starych zameckich schodach; pieśń ta, obok pierścienia z bajkową postacią Vodnika, przejmuje funkcję katalizatora pamięci, spajającego rozproszone, pełne luk wspomnienia. Młode lata Friedländera (który nosił wówczas niemieckie imię Paul) to dzieciństwo dostatnie, upływające w universum pięknych, mieszczańskich przedmiotów, które tworzą ramy świata bezpiecznego, opartego na fundamencie solidnej materialności. Na jednym z poziomów odbioru ulegamy tej wykreowanej przez narratora iluzji niewzruszonego porządku, istniejącego w czasie powtarzalnych, przewidywalnych zdarzeń, który ukrywa dyskretna zapowiedź zagłady. Pod tym względem książka Friedländera nieodparcie kojarzy się z esejem Waltera Benjamina Berlińskie dzieciństwo na przełomie wieków7, będącym zarazem „naiwną” afirmacją i krytyczną dekonstrukcją kultury mieszczańskiej, która istnieje już tylko jako negatywny, przezwyciężony fundament nowoczesności (ten patronat stanie się bardziej oczywisty z perspektywy kolejnych fragmentów niniejszego rozdziału książki).
7Podobnie jak w książce Benjamina, opowieść o magicznym praskim dzieciństwie, upływającym w cieniu legend o Golemie i Vodniku, nieopodal dostojnych murów hradczańskiego zamku, w ostatecznym rozrachunku podporządkowana została stylistyce mrocznej, profetycznej, dyskretnie demaskującej iluzję mieszczańskiego ładu. Jak z perspektywy czasu ocenia narrator: „żyliśmy na krawędzi wulkanu, nic o tym nie wiedząc”8.
8Kolejne sekwencje wspomnień Friedländera wypełniają losy żydowskich uchodźców z Pragi, szukających schronienia najpierw w Paryżu, a potem, po zajęciu Francji przez Niemców i podziale na dwie strefy (okupacyjną i marionetkowe państwo Vichy), w uzdrowiskowej miejscowości Néris-les-Bains w Owerni. W tym ostatnim okresie całą rodzinę utrzymuje matka sprzątająca domy miejscowej arystokracji; jest to czas upadku, zubożenia całej rodziny, ale i jej konsolidacji. Wreszcie następuje najbardziej dramatyczny etap wojennej historii – w lipcu 1942 roku, gdy rozpoczęły się masowe deportacje na Wschód, obejmujące Żydów niemających francuskiego obywatelstwa, rodzina Friedländerów rozdziela się. Rodzice umieszczają Paula w katolickiej szkole z internatem w Montluçon (tu Friedländer przyjmuje francuskie imię Paul-Henri), a sami podejmują próbę przedarcia się przez granicę francuską do neutralnej Szwajcarii. Ich losy do dzisiaj pozostają nieznane (informacje, które na ten temat zebrał po wojnie Friedländer, są szczątkowe, niepewne), najprawdopodobniej obydwoje zginęli w jednym z obozów zagłady we wschodniej Europie. Po wojnie Paul zamieszkuje w Paryżu wraz z tradycyjną rodziną żydowską, by w końcu przyłączyć się do grupy młodych ludzi – członków syjonistycznej organizacji Bejtar i podjąć decyzję o wyjeździe do Izraela (tu przyjmuje imię Saul).
9Ukształtowanie tej warstwy opowieści jest skomplikowane, nielinearne, rozczepiające się na zdarzenia i jego repetytywne przeżycie w przyszłości, w trakcie sentymentalnej podróży narratora do Pragi, lektury listów ojca lub naukowych kwerend na pograniczu francusko-szwajcarskim. Jednak pomimo pewnego rozedrgania wynikającego z emocji ta część książki ujęta została w ramę silnej referencjalności. Autor powiadamia o wydarzeniach, które naprawdę nastąpiły, które są osadzone w autentycznej topografii i realnym czasie historycznym, co jest nieustannie poświadczane w narracji9 (zwłaszcza przywoływanie nazw miejscowych pełni funkcję, chciałoby się powiedzieć, stempla narracyjnej wiarygodności).
10Drugą, wyraźnie oddzieloną, warstwę tekstu stanowi dziennik datowany na lipiec 1977 roku. Zgodnie z wymogami gatunku dominują tu fragmentaryczne, nieciągłe zapiski o zróżnicowanym statusie: opinie autora o aktualnej polityce Izraela, scenki z życia uniwersyteckiego z charakterystyczną dla Izraela instytucją studentów-żołnierzy, wreszcie zapis pracy „histora”10, czyli relacja z archiwum historyka, rekonstruującego wojenne losy rodziny na podstawie listów rodziców do przyjaciół, świadectw odnalezionych na granicy francusko-szwajcarskiej i rozmów z osobami dokumentującymi historię Holokaustu (do najbardziej przejmujących należy zapis rozmowy z Claudem Lanzmannem na temat realiów, jakie panowały w obozach zagłady). Ta warstwa mieści w sobie również „czas opowieści”, jest swoistym laboratorium wypracowywania strategii narracyjnych, ocalających prawdę o doświadczeniach wymykających się wysłowieniu lub też zagubionych w pamięci.
11Spoiwem tych dwóch odmiennych i wewnętrznie niejednorodnych płaszczyzn narracyjnych staje się problem tożsamości. Dlatego też chciałoby się powiedzieć, że prawdziwym bohaterem książki okazuje się autobiograficzne „ja”, poddane przemianom, migotliwe, zwielokrotnione, usiłujące zachować integralność w sytuacji historycznej opresji.
12Dramatyczne zwroty historii kształtowania tożsamości autora zaznaczają zmiany imienia, do pewnego momentu narzucane bohaterowi przez okoliczności zewnętrzne i na ogół odległe od sposobu, w jaki siebie definiował na wczesnych etapach życia. Każde z imion, które Friedländer przyjmował – Paul, Pavliček, Paul-Henri – jest zanurzone w innym języku i kulturze narodowej (niemieckiej, czeskiej, francuskiej), które z perspektywy ostatnich sekwencji autobiografii jawią się jako przejściowe, przygodne, choć są przecież niezwykle wyraziste i – co istotne – zajmowały ściśle określoną pozycję na mapie konfliktu militarnego, o którym traktuje książka. Dopiero porzucenie imion europejskich i przyjęcie starohebrajskiego/biblijnego imienia Saul – co ma swój odpowiednik w ostatniej scenie zbliżania się statku „Altalena” do brzegów Izraela – jest gestem całkowicie świadomym i suwerennym.
13Wątek utraty imion, prawdziwego zawirowania historii, traktujący o imionach zagubionych i odzyskanych nieprzypadkowo uzyskuje w autobiografii tak silną pozycję; wszak w kulturze żydowskiej nadanie imienia ma sankcję boską, a jego samowolna zmiana jest grzechem i gwałtownym wstrząsem dla tożsamości człowieka:
Paul-Henri. Nie potrafiłem przyzwyczaić się do tego imienia. W domu nazywano mnie „Pavel”, częściej jeszcze popularnym zdrobnieniem „Pavliček”, albo „Gagl” […]. Paul mógł być Czechem i Żydem, Paul-Henri mógł być jednak tylko Francuzem i katolikiem, te tożsamości nie były dla mnie jeszcze oczywiste. Zresztą i ta zmiana imienia miała się okazać przejściowa: po przybyciu do Izraela zostałem „Szaulem”, potem jako kompromisowa forma pomiędzy francuską transkrypcją „Saül” a Paulem, którym wtedy byłem, powstał „Saul”.11
14W tej optyce narracja autobiograficzna rozpatrywana z wnętrza świadomości bohatera jawi się jako historia formowania autonomicznego podmiotu porzucającego przygodne identyfikacje. Punktem dojścia w tej podróży przez różne pryzmaty historii jest odzyskanie żydowskiej tożsamości. Jednak z perspektywy czytelnika książki, znającego historię ewolucji poglądów politycznych Friedländera, który przeszedł długą drogę od działacza syjonistycznej organizacji Bejtar do zaangażowanego zwolennika lewicowego ruchu Peace Now/Szalom achszaw, opowiadającego się za utworzeniem państwa palestyńskiego, książka wspomnieniowa, zapisująca świadomość autora z wczesnych etapów jego dorosłego życia, jawi się jako uwikłanie w silnie zideologizowaną metahistorię syjonistyczną, tak jak ją definiuje Moshe Rosman12, autor niezwykle interesującej książki Jak pisać historię żydowską?
15Najbliższa wydaje się Friedländerowi umiarkowana wersja owego paradygmatu, o czym świadczyłby brak figury ideologicznej szilalat-ha-gola13 (odrzucenie diaspory). Friedländer wartościuje doświadczenie galutu raczej pozytywnie, jest ona dla niego źródłem istotnych wartości, które wpłynęły na ukształtowanie jego osobowości: tolerancji, wielokulturowości (i wielojęzyczności), zdolności do adoptowania się w nowych warunkach. W znacznej mierze jednak jego narracja prowadzi do konkluzji o silnie syjonistycznej proweniencji, zakładającej, że naród żydowski zapewnił sobie suwerenność i warunki do rozwoju dopiero wraz z uzyskaniem własnego terytorium. Z perspektywy erec Izrael życie w diasporze, zwłaszcza w cieniu Zagłady, wydaje się autorowi Gdy powracają wspomnienia… formą upośledzenia, ułomnością – egzystencją gwarantującą bezpieczeństwo wspólnotom żydowskim tylko na warunkach określonych przez kulturę dominującą.
Autobiografia, czyli mikrohistoria
16Najistotniejszym zagadnieniem wyłaniającym się w horyzoncie lektury Gdy powracają wspomnienia… jest pytanie o to, jakie miejsce w porządku biografii i twórczości naukowej Friedländera zajmuje jego książka wspomnieniowa. Czy zachodzi między nimi relacja zależności, inspiracji, wzajemnej komplementarności, czy też są to obszary całkowicie od siebie niezależne?
17W przeciwieństwie do innych historyków Holokaustu (Raul Hilberg, Geoffrey Hartman), których autobiografie ukazywały się późno, jako ukoronowanie pracy badawczej (ale też, jak można przypuszczać, celowo odsuwany w czasie moment odsłonięcia własnego uwikłania w badane zagadnienie), w przypadku Friedländera zachodzi kolejność odwrotna; wspomnienia wojenne zaznaczają ważny punkt w dynamice naukowego rozwoju badacza – ukazują się wprawdzie po publikacji biografii Kurta Gersteina i Piusa XII, ale zarazem zapowiadają publikacje najgłośniejszych jego książek: Reflection of Nazism. An Essay on Kitsch and Death (1979), redakcję i opracowanie tomu naukowego Probing the Limits of Representation (1992) (tu autor występuje w roli tyleż historyka, co estetyka i historyka sztuki) i zwłaszcza dwutomowego opus magnum Friedländera Nazi Germany and the Jews, t. 1: The Years of Persecution, 1933–1939 (199214) i The Years of Extermination; Nazi Germany and the Jews, t. 2 : 1939–1945 (2007) (polskie wydanie 201015: Czas eksterminacji: nazistowskie Niemcy i Żydzi 1939–1945).
18Wbrew sugestiom polskiego teoretyka historii Jakuba Muchowskiego, który rozpatruje autobiografię Friedländera i jego monografie historyczne (zwłaszcza dwutomową historię Holokaustu) jako wspólne, spójne metodologicznie dzieło, niweczące pozytywistyczną iluzję naukowca niezaangażowanego emocjonalnie w przedmiot swoich badań16, publikacje te, w moim odczuciu, różnią się w sposób znaczący, a z różnicy tej pozwalają się wyprowadzić istotne przeświadczenia patronujące pisarstwu Friedländera.
19Wydaje się, że różnica ta wpisuje się w podstawową dychotomię określającą, wedle Ewy Domańskiej, horyzont metodologiczny współczesnego historyka: „synteza historyczna vs mikrohistoria”17. Wedle tej dychotomii – zarysowującej oczywiście umowne modele historiografii – o przeszłości można pisać albo przez wzorowanie się na pozytywistycznych monografiach historycznych, aspirujących do ujęcia całościowego, wielostronnego, koncentrującego się na uniwersalnych mechanizmach dziejowych, które skupiają sens poszczególnych wydarzeń historycznych, albo też – to drugi biegun dychotomii – przez poszukiwanie istoty dziejów w drobiazgach, skali mikro: konkretnej biografii, historii określonego batalionu, w rodzinnym archiwum. Zdaniem badaczki, to tu przebiega zasadnicze pęknięcie pomiędzy wczesnomodernistycznym scjentyzmem w historiografii, z charakterystyczną dla niego wiarą w możliwość stworzenia stabilnego, obiektywnego obrazu historii, a ponowoczesnym odkryciem uwikłania historiografii w narrację i skazania na przygodność, subiektywizm, wieloznaczność (trzeba zarazem zaznaczyć, że dzieło Friedländera wpisuje się w tę dychotomię w sposób nieoczywisty, niesymetryczny, niejako przesunięty wobec osi konstytuującej podział).
20Czytelnik, który zna książkę Friedländera o roli kiczu w postmodernistycznej sztuce o Holokauście18 lub wstęp do tomu Probing the Limits of Representation, zapewne z pewnym zdziwieniem skonstatuje fakt19, że dwutomowa, najważniejsza w jego dorobku publikacja Nazistowskie Niemcy i Żydzi jest rozprawą umiarkowanie konserwatywną pod względem założeń badawczych, zwłaszcza jeśli zestawić tę pozycję z książkami i artykułami Christophera Browninga20, Daniela Goldhagena21 czy Gunnara S. Paulssona22. Trudno uwolnić się od wrażenia, że – wbrew przesłaniu płynącemu z motta zaczerpniętego z dziennika Stefana Ernsta o niemożności przedstawienia Holokaustu23 – przyświecają jej anachroniczne ambicje i roszczenia do zarysowania całościowego obrazu zagłady europejskich Żydów, który obejmowałby wszystkie jej wymiary i konteksty. Historia Holokaustu relacjonowana jest wprawdzie z uwzględnieniem wielu punktów widzenia (wybranych jednostek i zbiorowości), źródeł historycznych o zróżnicowanym statusie (dzienniki m.in. Victora Klemperera, Chaima Kaplana, Zygmunta Klukowskiego, dokumenty z archiwów niemieckich), włączających w obręb opisu wiele, nie tylko centralnych, ale i peryferyjnych, regionów Europy, jednak nadrzędny narrator historycznej wypowiedzi jest stabilny, jego funkcja polega na zarysowaniu scalającej ramy i upewnianiu czytelnika o silnej referencjalności opisywanych faktów. Zachowana została zasada chronologii w prezentowaniu wydarzeń, co podkreślają adnotacje w górnej paginie strony, z dokładnym datowaniem okresu, któremu poświęcony jest określony rozdział. Wokół tej „osi czasu” osnuwają się zróżnicowane sekwencje dokumentujące przejawy dyskryminacji i masowej śmierci europejskich Żydów.
21Ślady ponowoczesnych ujęć historycznych takich jak history from below, Alltagsgeschichte, narratywizm są słabo wyczuwalne: można dostrzec je w początkowych mikrohistorycznych fragmentach tomu drugiego, opowiadających o losach duńskiego studenta żydowskiego pochodzenia Daniela Moffe, w kilku mikrohistorycznych biografiach-egzemplach Waltera Benjamina, Raymonda-Raula Lamberta i w nielicznych próbach zburzenia ciągłości czasowej przez komentarze formułowane z perspektywy współczesnej.
22Co najistotniejsze jednak, odnosi się wrażenie, że figura narratora tej naukowej rozprawy została starannie wystylizowana, tak by sprawiał on wrażenie obiektywnego, przezroczystego, wolnego od osobistego zaangażowania w opisywaną rzeczywistość. Uwikłanie autora w dzieje, którymi się zajmuje, jest oczywiste dopiero z perspektywy lektury Gdy powracają wspomnienia…; ale nawet przyjmując ten punkt widzenia, w monografii historycznej można dopatrzyć się zaledwie pewnych odpowiedniości pomiędzy dwiema książkami. Są one widoczne np. w rozbudowanych rozdziałach poświęconych losowi żydowskich uciekinierów we Francji (zwłaszcza o obozie w Gurs, gdzie umieszczono Żydów deportowanych z Badenii i Saarpflanz24) czy we wnikliwości, z jaką autor zajmuje się sprawą zbyt zachowawczej polityki państw neutralnych wobec szukających schronienia Żydów europejskich (z lektury wspomnień wiemy, jak bardzo traumatyczny dla pisarza był niewyjaśniony do końca epizod przy granicy szwajcarskiej, który zadecydował o losie jego rodziców).
23Można też zaryzykować twierdzenie, że o kompozycji monografii historycznej zadecydowało w pewnym sensie poczucie więzi autora z diasporami żydowskimi w Europie Zachodniej, zwłaszcza we Francji, której wojenne dzieje zajmują w książce wiele miejsca. Dlatego też czasami można odnieść wrażenie, że autor Czasu eksterminacji… nie zna w wystarczającym stopniu i nie rozumie specyfiki kultury wschodnioeuropejskich Żydów, ich ortodoksyjnej religijności i bogactwa form życia społecznego, w tym relacji łączących ich z katolicką większością.
24Źródła tej strategii pisarskiej i wspomnianej kreacji narratora Nazistowskich Niemiec… tkwią w skomplikowanym stosunku historyka wobec analizowanych wydarzeń. Perspektywa osobliwego oddzielenia od własnych losów zostaje nakreślona i poddana nieco zaskakującej eksplikacji w książce wspomnieniowej, gdzie Friedländer opisuje stan całkowitego odseparowania od historii w katolickim internacie w Montluçon.
Żyłem na krawędzi katastrofy, nieprzekraczalny dystans dzielił mnie jednak od tych, których wciagnął wir wydarzeń, sam – wbrew swoim usiłowaniom – postrzegałem siebie nie jako ofiarę, lecz raczej jako obserwatora […]. Dlatego tak niezmiernie trudno było mi przystąpić do napisania tej książki.25
25Fragment ten powiadamia nas o tym, że autor dopiero po zakończeniu wojny dowiedział się o skali eksterminacji Żydów i losie swoich rodziców. W jego doświadczeniu Holokaustu dominuje więc perspektywa post, odczucie jedynie częściowego uwikłania w wydarzenia, które ostatecznie nie stały się jego udziałem. Przytoczoną wyżej deklarację należy, jak się wydaje, rozumieć w taki oto sposób, że izraelski historyk nie chce uzurpować sobie prawa do występowania w roli ofiary, bliższa wydaje mu się kondycja świadka, który łączy zaangażowanie z poczuciem dystansu.
26Moshe Rosman, o którym wspominałam wcześniej, sytuuje Friedländera w kręgu żydowskich historyków ponowoczesnych, którzy jednak wprowadzili istotne korekty do projektu historii subiektywnej, wieloznacznej, opartej na relatywizmie kognitywnym26 (w jej skrajnym wariancie głoszącej, że „przeszłość jest miejscem fantazji”27), ponieważ byłby on nie do pogodzenia z relatywizmem aksjologicznym. Jak stwierdza bowiem Friedländer w przedmowie do Probing the Limits:
Twierdzenie o obiektywności moralnej wraz z jednoznacznym zaprzeczeniem obiektywności poznawczej jest trudne do obrony. Krańcowy przypadek Zagłady pokazuje, że taka postawa jest niemożliwa do obronienia.28
27Wracając do zagadnień genologicznych i relacji pomiędzy twórczością naukową historyka a jego książką wspomnieniową… Wydaje się, że – paradoksalnie – to autobiografia Friedländera wchłania cechy niekonwencjonalnego pisarstwa historycznego: nieciągłość, kontyngentność czasu, policentryczność, zmienność punktów widzenia, prezentyzm, wreszcie – mikrologiczność29. W jednostkowych biografiach, często nierozpoznanych do końca, w „odpryskach” historii ocala on jej zagubione poznawcze i aksjologiczne wymiary. W tym sensie książka wspomnieniowa Friedländera znacznie poszerza i modyfikuje ramy gatunkowe autobiografii, nadając jej cechy ponowoczesnej mikrohistorii, wykorzystującej egzemplaryczny charakter jednostkowych losów, skupiających bardziej uniwersalne prawidłowości dziejowe.
28W dziennikowej warstwie autobiografii Friedländer formułuje zresztą tezę o organicznym związku łączącym pamięć z mikrologicznym ujmowaniem rzeczywistości. Zdolność do kształtowania przeszłości sprawia, że „magma” codziennych, nieefektownych zdarzeń, rytuałów i powiązanych z nimi przedmiotów staje się treścią wspominania, usuwając z horyzontu pamięci generalizacje i wydarzenia najbardziej traumatyczne.
Zadziwiające, jak funkcjonuje pamięć: to, co było trudne do zniesienia, zostaje wymazane, a nawet zanika, na plan pierwszy wysuwa się codzienność.30
29Zdarzenia z kategorii codzienności31 nadają narracji Friedländera niezwykłą „porowatość”, wypełniają abstrakcje historyczne i egzystencjalne ontologiczną treścią. Friedländer zwraca jednak uwagę na istotny, choć zapoznany wymiar szczegółowości – używanie jej do neurotycznego przesłaniania i odwracania uwagi od spraw najbardziej bolesnych, od tego, o czym autor nie chce lub nie potrafi pisać:
Co stało się z dziećmi z LaSouterrain [deportowanymi w lipcu 1942 – przyp. A.U.]? Do dziś nie próbowałem sobie tego nawet wyobrazić. […] My, Żydzi wznosimy mury wokół naszych najbardziej bolesnych wspomnień i budzących lęk perspektyw, nawet najbardziej szczegółowe relacje służą często jedynie zaciemnianiu. Te konieczne środki bezpieczeństwa są częścią naszej głębokiej neurozy.32
30Zrozumiałe w tym kontekście wydaje się umiejscowienie autobiografii w czasie, fakt, że poprzedza ona syntezy historiograficzne poświęcone Zagładzie – izraelski historyk musiał wszak najpierw usytuować siebie w polu badanych wydarzeń, określić formułę podmiotowego weń uwikłania i rozstrzygnąć dylematy z niego wynikające. Pisanie autobiografii było dla Friedländera pracą tożsamościową, chronologicznie poprzedzającą zwrot narratywistyczny w teorii historii, ale prowadzącą do podobnych konkluzji: historyk znajduje się w dialektycznej relacji wobec historii, konstruuje ją, ale i jest przez nią zdeterminowany przez sieć nie tylko metodologicznych i retorycznych, ale i egzystencjalnych ograniczeń 33. Indywidualny przypadek Friedländera byłby więc jedynie egzemplifikacją szerszej prawidłowości, którą podzielają Frank Ankersmit i jego polska popularyzatorka Ewa Domańska, mówiącej o tym, że
realna historia tworzy się jako rezultat traumatycznych doświadczeń zbiorowych. Historia jest zatem tym, co rani.34
31Trzeba by jedynie skomplikować to twierdzenie, mówiąc, że jest to zranienie zapośredniczone przez język, uchwycone w sieci retoryczne, nadające formę temu, co stawia opór wysłowieniu: odczuciom bólu, dramatycznym wstrząsom dziejowym, pamięci o masowej śmierci.
W stronę Benjaminowskiej „etycznej nieciągłości”
32Autobiograficzna mikrohistoria Friedländera, w której dziejowość objawia się w wyizolowanych obrazach memorialnych, przenikających się w różnych perspektywach czasowych, pozwala się, jak sądzę, objaśnić w interesujący sposób przez analogię do Benjaminowskiej filozofii historii z centralną dla niej kategorią Jetztzeit („teraźniejszość”), zakładającą rozmontowanie pustego, homogenicznego czasu historii35. Jak pamiętamy, w O pojęciu historii Benjamina wizja czasu jednolitego, wydrążonego z wartości i sensu tworzy wyjątkowo niebezpieczną i nieetyczną iluzję ujarzmienia przeszłości przez ujęcie w ramy abstrakcyjnej siatki chronologicznej, swoiście rozumianej zinstytucjonalizowanej temporalności36. O tym, jak ważne dla badaczy jest uczasowienie materiału historycznego jako wiedzy-władzy, świadczą wspomnienia Friedländera o tym, w jaki sposób różne periodyzacje historii (zwłaszcza żydowskiej) pociągają za sobą zróżnicowane jej interpretacje.
33Autobiografia Friedländera wyraźnie sytuuje się na mapie sporów metodologicznych w obrębie dyscypliny wokół etyki domknięcia (closure) i zerwania, której najbardziej sugestywną wykładnię zaproponował Walter Benjamin. Sekwencje narracyjne, w których sceny deportacji Żydów we Francji wchodzą w dialogiczną relację z fragmentami współczesnymi ukazującymi epizody z historii Izraela lub z wydarzeniami z późniejszych okresów życia Friedländera, przywołują w lekturze Benjaminowską figurę „obrazu dialektycznego”, „obrazu-błysku”, gdzie przeszłość – na zasadzie zderzenia antagonistycznych momentów – objawia się w teraźniejszości37. Rozerwanie kontinuum czasowego wyzwala w obrazie historii jej wewnętrzne pęknięcia, antynomie, nielogiczności w układzie warstw „przekroju archeologicznego” i zarazem zarysowuje perspektywę krytyczną. Zerwanie, ruptura zawsze wprowadza przeciwnarrację, kontrapunkt, przeciwstawny sens, jest subwersywne i aideologiczne, w rezultacie wymierzone w złowrogą spoistość totalizujących wersji historii.
34Nieepicka, pogruchotana natura „obrazów dialektycznych” wydaje się bliska konstrukcji automikrohistorii Friedländera. Splątane warstwy narracji, pozostające w nieoczywistym wobec siebie stosunku, układają się tu na kształt Benjaminowskiej organicznej historii,
której przedmiot nie składa się z kłębka czystych faktów, ale z grupy niezliczonych nici, stanowiących wątek przeszłości w teksturze współczesności.38
35Ich sens tworzy się ponad zerwaniem, jako hipotetyczna i krucha wykładnia dziejów. W autobiografii Friedländera również mamy do czynienia z odrzuceniem homogenicznego, abstrakcyjnego czasu, który wszak odgrywał tak istotną rolę w monografii Nazistowskie Niemcy i Żydzi jako epistemologiczna oś narracji, na którą nanizywane były pojedyncze zdarzenia. W autobiografii czas jest elastyczny i nieprzewidywalny, podlega subiektywnym i lokalnym miarom rzeczy: bywa rozciągliwy i plastyczny, czasami kurczy się i zbiega w suchych, paradokumentalnych rekapitulacjach wydarzeń (informacje o proklamowaniu państwa żydowskiego) lub zagęszcza i wydłuża w szczegółowych opisach stanów emocjonalnych osamotnionego narratora (opowieść o pobycie w katolickim internacie).
36Co istotne, koncepcja historii jako Jetztzeit (nowej, konstruktywistycznej całości oderwanych momentów historycznych) łączy się w filozofii Benjamina z leksyką zbawienia w rozumieniu szerszym niż tak chętnie przywoływany w kontekście późnego Benjamina wątek mesjanistycznego ocalenia z upadku języka, z wyzwoleniem z czasu zaniku aury39. W czym więc przejawiałby się zbawienny wymiar nowej teraźniejszości? W tym, że Jetztzeit umożliwia uchylenie biegu historii, podważa zasadę nieodwracalności, wpisanej w wizję czasu linearnego, jednak nie w sensie naiwnego ignorowania faktów, które wywołują ból, ale przez skomplikowaną rekonfigurację ich sensu. Jetztzeit ma również aspekt moralny – Benjamin upatruje w niej formę zdolną do wypowiedzenia historii ofiar, podbitych, uciemiężonych, bowiem „«historia uciskanych» jest pewnym «discontinuum», ciągłość natomiast jest «kontinuum» zwycięzców”40. Ofiara bierze udział w katastrofie, która rozsadza ramy przedstawienia, historia zwycięzców powstaje zaś jako narracja iluzoryczna, ufundowana na zapomnieniu o wszelkich katastrofach i utratach, zalepiająca wyrwy nimi spowodowane. A przecież, jak wiemy z lektury Pasaży, „podstawowe pojęcia historyczne to: katastrofa, moment krytyczny, postęp”41, historyczność zbudowana jest na zerwaniach i negatywnościach, jako intelektualne zadanie im formy. Idealna narracja ofiar jest ruiną, która nie pozostawia nadziei, ale zarazem, wyłamując się z krajobrazu jako coś wyrazistego, staje się pomnikiem, znaczącym śladem przeszłości42.
37Narzuca się tu i inna jeszcze analogia. Pomieszanie czasów i kondycja historyka wrzuconego w rzeczywistość, która nie pozwala ująć się w czytelny porządek interpretacyjny, dobrze koresponduje z Benjaminowską figurą „historyka, który jest zwróconym ku przeszłości prorokiem”43. Formuła ta, już w warstwie retorycznej uderza w pozytywistyczne wyobrażenia o powinnościach naukowca-racjonalisty, budującego swoją wypowiedź w opozycji wobec mitu, objawienia, religijnego proroctwa. Benjamin poszerza warunki, w jakich definiowana powinna być kondycja historyka, o zdolność sytuowania skonstruowanej przez siebie wizji przeszłości w różnych konfiguracjach czasowych. Opis wydarzeń historycznych, jak w 18 brumaire’a Marksa, powinien nie tylko uwewnętrzniać świadomość aktualną, ale i wchłaniać „opiłki” wiedzy i horyzontów myślowych przyszłości (a raczej różnych wymiarów przyszłościowych), ciążyć ku temu, czego nie sposób sobie wyobrazić i zaprojektować, ale co jest wyczuwalne jako „cień” przyszłości, rzutowany na teraźniejszość.
38Friedländer (choć może w sposób nieoczywisty) lokuje się w pobliżu tak rozumianych powinności historyka. Łącząc kilka ról: autora i bohatera autobiografii, historyka-profesjonalisty, poruszając się w kilku wymiarach czasowych, niejako w różnych, sprzecznych z sobą kierunkach i porządkach, urzeczywistnia wizję badacza rozumiejącego ideę Jetztzeit, który potrafi połączyć starannie wybrane wątki z przeszłości z wiedzą o ich znaczeniu dla współczesności i profetycznym darem projektowania skonstruowanego przez siebie obrazu historii w przyszłość, respektując zarazem odmienność każdego z tych pasm czasu.
39Autobiografia okazuje się więc koniecznym pendant do historycznej syntezy, ujawniającym ograniczenia historii jako dyscypliny rozumianej jako mniej lub bardziej scjentystyczne badanie przeszłości. Kompromituje jej roszczenia do poznawczego zawładnięcia przeszłością, która w optyce Benjaminowskiej (bliskiej, jak sądzę, autorowi Kiedy powracają wspomnienia…) ujmowana jest jako nieuchwytne „pole sił”, ruchomych, ulegających ciągłemu rozproszeniu.
Notes de bas de page
1 W. Benjamin, Park Centralny, [w:] Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, wyb. i oprac. H. Orłowski, Poznań 1996, s. 404.
2 Korzystałam z niemieckiej przekładu tej książki S. Friedländer, Wenn die Erinnerung kommt…, transl. H. Oestereich, München 2007. Tłumaczenie wszystkich cytatów mojego autorstwa.
3 Por. m.in. K. Okopień, Podmiot czyli podrzutek, [w:] tenże, Podmiot czyli podrzutek. O fenomenologii odbioru idei filozoficznych, Warszawa 1997.
4 S. Friedländer, Wenn die Erinnerung kommt…, s. 5.
5 Tamże, s. 36.
6 Wydaje się, że ich wzajemne relacje są znacznie bardziej powikłane, niż określa to klasyczna (i narzucająca się tu) figura interpretacyjna dualnego narratora wspomnień, rozpiętego między „ja” wspominającym a „ja” uczestniczącym, którą do polskiej nauki o literaturze wprowadził Jan Błoński, Widzieć jasno w zachwyceniu: szkic literacki o twórczości Prousta, Kraków 1985.
7 W. Benjamin, Berlińskie dzieciństwo na przełomie wieków, tłum. B. Baran, Warszawa 2010. Zob. też G. Scholem, Walter Benjamin, tłum. J. Balbierz, „Literatura na Świecie” 1995, nr 3.
8 S. Friedländer, Wenn die Erinnerung kommt…, s. 11.
9 O imperatywie dokumentarnym, który przyświeca piśmiennictwu o Holokauście i „moralnym treściom” formy por. B. Lang, Przedstawienie zła: etyczna treść a literacka forma, [w:] tenże, Nazistowskie ludobójstwo: akt i idea, tłum. A. Ziębińska-Witek, Lublin 2006.
10 Używam tego określenia Roberta Schollesa i Roberta Kelloga za Ewą Domańską, Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach, Poznań 2005, s. 264.
11 S. Friedländer, Wenn die Erinnerung kommt…, s. 100.
12 Metahistoria syjonistyczna jest jednym z pięciu wyróżnionych przez Rosmana paradygmatów historiografii żydowskiej – obok narodowej (Dubnow), ortodoksyjnej (Berel Wein), akulturacjonistycznej (Gerson D. Hundert) i ponowoczesnej (Rosman, M. Meyer). Moshe Rosman tak charakteryzuje podstawy metodologiczne i światopoglądowe metahistorii syjonistycznej: „Historycy syjonistyczni […] nie postrzegali już diaspory jako stałej, a terytorialności jako bezpowrotnie minionej, lecz wybrali inną perspektywę. Dla nich życie narodowe bez terytorium – nawet jeśli charakteryzowało się wybitnymi osiągnięciami – oznaczało upośledzenie, walkę, bezsilność, brak sprawczości, wypaczoną hierarchię wartości – słowem – «anormalność». Dlatego też ich żydowska metahistoria miała jasny cel: ustanowienie dla Żydów pełnoprawnego miejsca na świecie, gdzie odzyskując swoje fizyczne miejsce (Ziemię Izraela), odzyskaliby również właściwe miejsce polityczne, ekonomiczne, kulturowe, a w ostatecznym rozrachunku – metafizyczne”. M. Rosman, Jak pisać historię żydowską?, tłum. A. Jagodzińska, Wrocław 2011, s. 62.
13 Tamże, s. 52.
14 Korzystałam z niemieckiego wydania S. Friedländer, Das Dritte Reich und die Juden. Die Jahre der Verfolgung 1933–39, transl. M. Pfeiffer, München 1998.
15 S. Friedländer, Czas eksterminacji. Nazistowskie Niemcy i Żydzi 1939–1945, tłum. S. Kupisz i in., Warszawa 2010.
16 Zob. J. Muchowski, Historyka Shoah. Problematyka przedstawiania katastrof historycznych, Warszawa 2006.
17 Por. E. Domańska, Mikrohistorie…
18 S. Friedländer, Kitsch und Tod. Die Widerschein des Nazismus, transl. M. Grendacher, G. Seib, Frankfurt a. Main 2007. Zob. też artykuł, w którym zawarłam omówienie tej książki A. Ubertowska, Krzepiąca moc kiczu. Literatura Holokaustu na (estetycznych) manowcach, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2010, nr 6.
19 Podobnie wartościuje dorobek naukowy Friedländera Gavriel D. Rosenfeld, The Normalization of Memory: Saul Friedländer’s „Reflections of Nazism” Twenty Years Later, „Lessons and Legacies” 2006, Vol. VII, s. 400.
20 Ch. Browning, Zwykli ludzie: 101 Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. P. Budkiewicz, Warszawa 2000.
21 D. Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera: zwyczajni Niemcy i Holocaust, tłum. W. Horabik, Warszawa 1999.
22 G. S. Paulsson, Utajone miasto: Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940–1945), tłum. E. Olender-Dmowska, Kraków 2007.
23 S. Friedländer, Czas eksterminacji…, s. 7.
24 Tamże, s. 143–144.
25 Tenże, Wenn die Erinnerung kommt…, s. 161.
26 Tak Moshe Rosman w książce Jak pisać historię żydowską?… ujmuje sprzeczności wynikające z przyjęcia ponowoczesnych metod opisu przeszłości: „Klimat ponowoczesny nie tylko komplikuje, ale również przychodzi w sukurs pisaniu żydowskiej historii. Celem projektu ponowoczesnego jest częściowo zdestabilizować konwencjonalne przedmioty dociekań naukowych, wprowadzać wielorakie sposoby czytania i interpretacji, koncentrować się na samym tekście, wzmacniać niesłyszane głosy dyskryminowanych grup” (s. 28–29), z drugiej strony jednak „odrzucenie przez ponowoczesną myśl możliwości rozpoznania pewnej stabilnej rzeczywistości czy prawdy znajdującej się poza stałą polisemią i samoodnoszeniem się do siebie językowych tworów rzuca wyzwanie potrzebie ustanawiania rzeczywistości i prawdy Zagłady” (s. 24).
27 E. Domańska, Mikrohistorie…, s. 90. Autorka tak charakteryzuje tendencje we współczesnej historiografii (od których częściowo się odżegnuje): „jesteśmy świadkami rehabilitacji subiektywnego «ja» historyka w jego relacji z przeszłością, jakkolwiek owa rehabilitacja nie oznacza odrodzenia romantycznej świadomości historycznej. […] nasz stosunek do przeszłości uległ prywatyzacji w tym sensie, że przede wszystkim jest on własnością danego historyka, a nie jakiegoś instytucjonalnego podmiotu”. Tamże, s. 108.
28 Cyt. za: M. Rosman, Jak pisać historię żydowską?…, s. 24.
29 Zob. J. Muchowski, Historyka Shoah… Autor wśród atrybutów nowej historiografii wymienia: pluralność, policentryzm, kontyngentność i nieciągłość, zasady nowego etosu. Zastosowanie się do tego zespoły powinności historyka sprawia, że „obraz Shoah, który wyłania się ze źródeł i świadectw jest wieloznaczny, sprzeczny, pozbawiony sensu, niespecyficzny”. Tamże, s. 27.
30 S. Friedländer, Wenn die Erinnerung kommt…, s. 83.
31 Por. H. Gosk, Codzienność…, [w:] Codzienne, przedmiotowe, cielesne. Języki nowej wrażliwości w literaturze polskiej XX wieku, red. H. Gosk, Izabelin 2008.
32 S. Friedländer, Wenn die Erinnerung kommt…, s. 79.
33 Por. J. Muchowski, Historyka Shoah…, s. 15.
34 E. Domańska, Mikrohistorie…, s. 122.
35 Zob. W. Benjamin, Apendyks do: O pojęciu historii, [w:] tenże, Twórca jako wytwórca. Eseje i rozprawy, tłum. R. Reszke, Warszawa 2011, s. 212.
36 W. Benjamin, O pojęciu historii, [w:] tenże, Anioł historii…, s. 414–417.
37 „Obraz dialektyczny jest niczym błysk. Byłość tak właśnie należy zatrzymać – jak obraz, co rozbłysnął w «teraz» poznawalności. Dokonujące się w ten – i tylko w ten – sposób ocalenia może się dokonać tylko wobec tego, co w następnym okamgnieniu nieodwołalnie ginie”. W. Benjamin, Pasaże, tłum. I. Kania, posłowie Z. Bauman, Kraków 2005, s. 521. Por. R. Różanowski, Pasaże Waltera Benjamina. Studium myśli, Wrocław 1997, s. 176.
38 W. Benjamin, Edward Fuchs – zbieracz i historyk, [w:] Anioł historii…, s. 285.
39 Myślę tu przede wszystkim o tekstach Adama Lipszyca, Walter Benjamin: iskry na języku, [w:] tenże, Ślad judaizmu w filozofii XX wieku, Warszawa 2009 i Sprawiedliwość na końcu języka. Czytanie Waltera Benjamina, Kraków 2012.
40 Cyt. za: R. Różanowski, dz. cyt., s. 175.
41 W. Benjamin, Pasaże…, s. 523.
42 Por. K. Sauerland, Destrukcja. Rzecz o Walterze Benjaminie, „Literatura na Świecie” 2001 nr 8–9.
43 Cyt. za: R. Różanowski, dz. cyt., s. 179.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019