3 „Męskie”/„kobiece” w relacjach z getta warszawskiego. Analiza porównawcza wspomnień Cywii Lubetkin i Icchaka Cukiermana
p. 160-181
Texte intégral
1Analiza autobiografii Cywii Lubetkin i Icchaka Cukiermana odsyła do obszaru refleksji, w którym przenikają się dwa dyskursy o charakterze emancypacyjnym i „rewizjonistycznym”, zorientowane na pracę odzyskiwania zapomnianych, marginalizowanych czy też błędnie interpretowanych wymiarów doświadczenia: pamięci o Zagładzie Żydów i kobiecym doświadczaniu historii. Przez niemal półwiecze kobiety i Żydzi nie byli podmiotami historiografii zajmującej się II wojną światową; jej pozornie uniwersalistyczne, a w istocie androi europocentryczne ukierunkowanie prowadziło bowiem do pomniejszania rangi Zagłady, ignorowania jej paradygmatycznego wymiaru dla refleksji nad ludobójstwem i zacierania swoistości kobiecego doświadczenia wojny.
2Historia marginalizowania Holokaustu i kobiecych losów wojennych ma również swój wymiar lokalny. W polskiej przestrzeni publicznej w okresie PRL-u Holokaust był obecny na szczególnych prawach; pomimo różnic pomiędzy poszczególnymi okresami oddzielanymi przez cezury lat 1956 i 1968 można w uproszczeniu powiedzieć, że Holokaust był przywoływany w historiografii i dziełach sztuki w wersji silnie ocenzurowanej, jako wydarzenie mniejszej rangi niż martyrologia Polaków. Był on również przedstawiany w formach kamuflujących bolesną wiedzę o tym, że Polacy występowali w czasie wojny nie tylko w rolach świadków czy osób ratujących Żydów, ale także współsprawców Holokaustu1. Drugi z przemilczanych tematów – kobiece doświadczenie wojny – zaś w ogóle nie stał się w polskiej humanistyce przedmiotem refleksji, choć książki autobiograficzne i fikcjonalne Zofii Nałkowskiej, Seweryny Szmaglewskiej, Zofii Posmysz czy rzeźby Aliny Szapocznikow należały do kanonu polskiej sztuki XX wieku. Co charakterystyczne, nieśmiałe próby włączenia w obręb polskiej pamięci żydowskiego doświadczenia getta i eksterminacji, jak o tym świadczy sukces reportażu Hanny Krall Zdążyć przed panem Bogiem2, podporządkowane były perspektywie męskiego, heroicznego bohatera; punkt widzenia kobiet-bojowniczek lub kobiet reprezentujących żydowską ludność cywilną jedynie tę perspektywę uzupełniał.
3Cezurę zaznaczającą moment pojawienia się ram politycznych, instytucjonalnych i metodologicznych umożliwiających zmierzenie się z tematem kobiecego wymiaru Holokaustu ustanowił rok 1989. Dopiero wówczas zaczęły powstawać nurty badawcze, a także inicjatywy akademickie i społeczne przywracające pamięć o przemilczanym wymiarze historii. Warto wspomnieć tu o seminariach i publikacjach warszawskiego Centrum Badań nad Zagładą Żydów czy monografie i artykuły polskich badaczek feministycznych: Bożeny Umińskiej-Keff, Ingi Iwasiów, Bożeny Karwowskiej. Dlatego tak ważne (z punktu widzenia obydwu przywołanych tu kryteriów kulturowej marginalizacji) wydaje się opublikowanie polskich przekładów wspomnień wojennych Cywii Lubetkin i Icchaka Cukiermana, postaci, które odegrały bardzo ważną rolę w historii Polski, a pozostają prawie zupełnie nieobecne w polskiej pamięci kolektywnej.
4Pomimo zaistnienia wielu sprzyjających okoliczności, które pomagają w przełamywaniu kulturowych ograniczeń, temat „kobiety a Holokaust” nadal pozostaje raczej domeną kontrowersji niż ustabilizowanym polem badań naukowych. Wiele przyczyn złożyło się na ten stan rzeczy. Po pierwsze, najpopularniejsza w polskiej humanistyce myśl feministyczna inspirowana psychoanalizą otwiera pewne możliwości badawcze, ale zarazem je ogranicza. Można się tu powołać na przykład popularnych wśród polskich badaczek książek Luce Irigaray czy Julii Kristevej3 – te niezwykle inspirujące rozprawy, wyrastające z tradycji Lacanowskiej neopsychoanalizy (i sytuujące się wobec niej krytycznie) w ogóle nie uwzględniają w polu swojej refleksji historii, dziejowości, ujmując kobiecość ponadhistorycznie, ignorując ponadto tożsamość etniczną, rasową, lokalną. Inne badaczki, które włączają historię w ramy swoich badań, często unaoczniają trudności związane z opisem usytuowania kobiet wobec historii wojennej. Sylviane Agacinski twierdzi np., że historia i wojna ustanowiły obszar, w którym kobieta jest intruzem, „obcym”, gdzie nie ma ona prawa pojawić się w pozycji protagonistki, heroiny czy podmiotu, ponieważ tradycja wojenna przypisuje jej ściśle określone role markietanki, kobiety gwałconej, branej w jasyr lub pełniącej funkcje pomocnicze w armii4. Trudno zatem o język czy metodologię opisującą swoistość kobiecego przeżywania wojny.
5Jak już wspomniałam, najbardziej ambitną i konsekwentną metodologicznie próbę zaadaptowania myśli genderowej do współczesnej historiografii zaproponowała amerykańska badaczka Joan Wallach Scott. W artykule Gender: A Useful Category of Historical Analysis definiuje ona gender jako „a constitutive element of social relationships based on perceived differences between sexes”5 i – idąc za tropem Michela Foucaulta – traktuje tę kategorię jako formę oznaczania relacji władzy. W jej rozumieniu gender jest kategorią zmienną historycznie, uwarunkowaną kulturowo, „produkowaną” w dyskursach publicznych i jako taka może przyczynić się do reinterpretacji czy przemieszczania tradycyjnych wykładni ważnych wydarzeń historycznych i związanych z nimi relacji pomiędzy męskim/żeńskim.
6Dla potrzeb niniejszego artykułu najbardziej pomocna okaże się trzecia z zaproponowanych przez Joan Wallach Scott (i omówionych w rozdziale II.1) metod analitycznych, nazwana przez Moshe Rosmana „transformacyjną”6. Opiera się ona na założeniu, że inspiracje płynące ze strony rozmaitych nurtów w obrębie feminizmu, czasami bardzo odległych od historiografii, przyczyniają się do przeformułowania obrazu wydarzeń historycznych, a także określających je uwarunkowań kulturowych. Metoda ta prowadzi również do ujawnienia umownego, konwencjonalnego charakteru relacji genderowych: osadza „ja” rodzajowe w zmiennych konfiguracjach kulturowych, w migotliwych sieciach znaczących, wystawia je na ryzyko zmiany pozycji i perspektyw poznawczych7.
7Wydaje się, że podejście transformacyjne stwarza dobrą podstawę do analizy unikającej jednostronnie esencjalistycznego pojmowania genderowych aspektów wojny w tym wymiarze, który jest najistotniejszy dla mnie jako dla literaturoznawcy. W ujęciu tym przenikać się będą a) płaszczyzna indywidualnego doświadczenia, osadzonego w określonym czasie historycznym i strukturach społecznych, a także b) płaszczyzna jego zapisu, uwikłanego w, zdeterminowaną przez kategorię gender, historię autobiografii jako gatunku. Zakładam więc, że doświadczenie historyczne i związana z nim tożsamość genderowa są tu w tym samym stopniu zapośredniczone przez tekst, co przez niego wytwarzane, konstruowane. Przedmiotem moich analiz będzie więc nie tyle „prawda” doświadczeń żydowskich kobiet i mężczyzn w czasach Holokaustu, ile konstrukcja „ja” autobiograficznego i powiązana z tą pozycją problematyka genderowej tożsamości8.
„Płaczący mężczyzna” i „kobieta-generał”
8W tej części książki chciałabym podjąć próbę analizy porównawczej wspomnień dwojga uczestników żydowskiego ruchu oporu w getcie warszawskim, którzy byli współtwórcami Żydowskiej Organizacji Bojowej i przywódcami kwietniowego powstania: Cywii (Cecylii) Lubetkin i Icchaka (Antka) Cukiermana. Ich historie są w pewnym sensie bliźniacze, sobowtórowe, a wrażenie to potęguje fakt, że obydwoje łączyła relacja prywatna – legendarna wielka miłość, zakończona małżeństwem. O wyjątkowym charakterze tych wspomnień świadczy fakt, że w biografiach ich autorów indywidualne i wspólnotowe trajektorie losu przenikają się w porządku symetrycznym i komplementarnym, są podobne, paralelne, a zarazem naznaczone sygnaturą genderowej odrębności.
9Obydwoje pochodzili ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej: Cywia z miasteczka Byteń koło Słonimia, Icchak Cukierman z Wilna. Wywodzili się z tradycyjnych rodzin żydowskich, ale od początku lat 30. prowadzili życie wędrowne, podporządkowane działalności w młodzieżowych organizacjach syjonistycznych związanych z partią Poalej Syjon Lewica: Frajhajt (i – później – Dror)9. Żyli więc w swoistej enklawie, silnie odizolowanej od polskiego społeczeństwa; wybór syjonizmu i języka jidysz lub hebrajskiego był bowiem równoznaczny z odrzuceniem oferty akulturacji czy asymilacji wobec dominującej kultury polskiej. W pamiętnikach obydwojga bohaterów odnajdujemy wiele fragmentów mówiących o tym, jak ważne było dla nich kultywowanie odrębności kulturowej i jak ścisła była nieprzenikalność obydwu społeczności: polskiej i żydowskiej. Miało to swoje konsekwencje w okresie wojny, ponieważ słaba znajomość języka polskiego i polskiej obyczajowości znacznie utrudniała obydwojgu (zwłaszcza Cywii) ukrywanie się po aryjskiej stronie Warszawy.
10Początek wojny spędzili w zajętych przez wojska sowieckie Lwowie i Kowlu, jednak już w roku 1940 przenieśli się do Warszawy i zamieszkali na terenie getta, w kibucu Droru przy ulicy Dzielnej 34.
11W roku 1942, gdy do getta warszawskiego zaczęły docierać informacje o pierwszych aktach eksterminacji Żydów w Ponarach i Chełmnie, z inicjatywy młodych syjonistów rozpoczęto przygotowania do utworzenia organizacji wojskowej zdolnej stawić opór Niemcom. Ostatecznie w lipcu 1942 roku, już po rozpoczęciu „wielkiej akcji” deportacyjnej w getcie, ukonstytuowała się Żydowska Organizacja Bojowa pod przywództwem Mordechaja Anielewicza z organizacji Haszomer Hacair10. Cywia i Icchak zostali zastępcami komendanta ŻOB, co zwłaszcza w przypadku Lubetkin miało symboliczne znaczenie – stała się ona ucieleśnieniem mitu „kobiety-generała”, kobietą (jedną z pierwszych w historii) pełniącą funkcje dowódcze w wojsku.
12Obydwoje niemal całą wojnę spędzili razem. Wspólnie prowadzili działalność dydaktyczną dla młodych syjonistów, pomagali w tworzeniu kibucu na Czerniakowie, wreszcie współtworzyli założenia taktyczne oporu przeciwko Niemcom szykującym się do ostatecznej zagłady warszawskiego getta. Rozstali się jedynie na kilka tygodni w czasie kwietniowego powstania w getcie, kiedy to Cukierman reprezentował ŻOB po stronie aryjskiej, zabiegając o broń i poparcie polskiego podziemia. Po upadku powstania w getcie ukrywali się po stronie aryjskiej, a w roku 1944 brali udział w walkach powstania warszawskiego w żydowskim oddziale współpracującym w Armią Ludową. Po wojnie współorganizowali żydowski ruch emigracyjny do Palestyny11. W Izraelu założyli słynny kibuc Lochamej Ha-Getaot (im. Bojowników Getta), w którym powstało muzeum pamięci o Zagładzie.Warto tu wspomnieć, że obydwoje byli również świadkami w procesie przeciwko Adolfowi Eichmannowi w 1961 roku, który to fakt został odnotowany m.in. w książce Hannah Arendt Eichmann w Jerozolimie12.
13Historię ich życia poznajemy, czytając tomy wspomnień: Zagłada i powstanie Cywii Lubetkin13 (tytuł oryginału: Be jamej kilajon umered, 1953) i Nadmiar pamięci. Wspomnienia 1939–194614 (Szewa haszenim hahejn 1939–1946, 1979) Icchaka Cukiermana. Obydwie książki mają złożoną historię edytorską, która zapewne w znacznym stopniu wpłynęła na ich strukturę. Tom wspomnień Lubetkin powstał na podstawie relacji ustnych, wygłaszanych dla mieszkańców kibucu Jagur, a po raz pierwszy został opublikowany na łamach syjonistycznego pisma „Dawar”; jedynie nieliczne rozdziały końcowe książki ukazały się w zbiorowych tomach wspomnieniowych15. Ma on więc charakter kompilacji, silnie powiązanej z oczekiwaniami odbiorców. Istotny jest również fakt, że książka pochodzi z lat 1946–1947, a zatem zapis relacji Lubetkin powstał tuż po wojnie, z bliskiego dystansu czasowego. Odmienna była genealogia wspomnień Nadmiar pamięci. Na książkę Cukiermana złożyły się wspomnienia nagrane na taśmę magnetofonową przez Joshkę Rabinowicza w połowie lat 70. i zredagowane po śmierci autora16. Pomimo okoliczności edytorskich, mających zapewne niemały wpływ na kształt obydwu książek, wyraźne widoczne są różnice, dotyczące narracyjnego, kompozycyjnego i retorycznego ustrukturyzowania tekstów, które noszą wyraźne autorskie piętno, wydają się niezależne od opisanych wyżej okoliczności edytorskich. Ujawnia się w nich osobowość i temperament autorów (znany z innych książek wspomnieniowych m.in. Chawki Folman-Raban17, Marka Edelmana18 czy Wladki Meed19), ich stosunek do określonych wartości i idei, wreszcie uwikłanie w złożone, uzależnione od wielu tradycji i procesów społecznych konstrukty genderowe – oczywiście przetworzone w tekst, wplecione w system zapośredniczeń literackich i kulturowych20.
14Lektura porównawcza obydwu tomów odsłania znaczącą i domagającą się interpretacji właściwość tego „memorialnego dyptyku”: autobiografie Lubetkin i Cukiermana są równoległe, symetryczne w planie doświadczenia („empirii wojennej”), jednak całkowicie rozbieżne w porządku narracji. Sposób porządkowania materiału, akcentowania określonych sekwencji, ustawienia retorycznego głosu, jaki posłużył do opowiedzenia wojennej historii, wybór określonej strategii wartościowania opisywanego świata ujawniają konstruktywistyczny charakter owych autobiografii, ich powiązanie i uzależnienie od „utekstowionej” osobowości autorów i ich usytuowania w porządku społecznym, a także w ramach ekonomii genderowej, determinującej wszystkie sfery życia. Zaznaczająca się w różnych wymiarach odmienność owych autobiografii sprawia, że spoza tych tak różnych opowieści trudno rozpoznać kontury tej samej dramatycznej historii mieszkańców warszawskiego getta, tę samą topografię i chronologię wydarzeń.
15Oczywiście, akcentowanie konstruktywistycznego wymiaru autobiografii wojennej nie jest próbą osłabienia wiarygodności obu książek, odbierania im silnej referencjalności. Przeciwnie obydwa tomy wspomnień zostały tu potraktowane zgodnie z założeniami współczesnej historiografii (Berel Lang, Hayden White), przyznającej świadectwom holokaustowym status źródła historycznego21, jednak ujętego w określone ramy kompozycyjne i narracyjne.
16Każda z analizowanych tu autobiografiii ma własne, charakterystyczne dominanty, pasma stylistyczne i kompozycyjne obramowania. Domeną opowieści Icchaka Cukiermana jest pamięć, praca swobodnej rekonstrukcji wspomnień. W znacznej mierze determinuje ona kompozycję książki. Tytułowy „nadmiar pamięci” znakomicie charakteryzuje strategię narracyjną autora, której najbardziej znamienną cechą jest szczegółowość, detaliczność opisu. Tam, gdzie modelowa „narracja memorialna” ocalonego z Holokaustu zaznacza traumatyczne luki, „puste miejsca”, Cukierman konstruuje opowieść gęstą od faktów, nazwisk, niuansów rozmaitych sytuacji22. Jego narracja rozwija się wielowątkowo, potoczyście, wydaje się rozlewna, „gadatliwa”, a zarazem skrupulatna pod względem dokumentacyjnym. Nic dziwnego, że książka Cukiermana jest ponad dwukrotnie bardziej obszerna od wspomnień Lubetkin23.
17Oczywiście ową „gadatliwość”, autokreację gawędziarza należy traktować z pewną dozą badawczej nieufności. Często ukrywa ona tragiczną prawdę o spustoszeniach, jakie w życiu ocalonych czynią traumatyczne następstwa Zagłady. Te ślady dramatycznych przeżyć ujawniają się dyskretnie, w formie zakamuflowanej, ukrywającej tragizm sytuacji; tak dzieje się choćby we fragmencie, w którym Cukierman wspomina o tym, że
w najstraszniejszych momentach w getcie lektura Balzaca dawała mu takie ukojenie, jakie dzisiaj dają dwie butelki koniaku.24
18Potoczysta narracja przesłania, łagodzi drastyczność losu ocalonego, który nie potrafi uwolnić się od dramatycznych wspomnień wojennych.
19Pomimo braku doświadczeń związanych z profesjonalnym pisarstwem Cukierman jest, jak się wydaje, autorem niezwykle świadomym mechanizmów rządzących powstawaniem tekstu autobiograficznego, a zwłaszcza roli i funkcji pamięci w budowaniu narracji. Mówi o tym w jednym z najistotniejszych fragmentów swojej książki:
Nieraz spotykałem ludzi, którzy po prostu wyrzucili z pamięci część swoich przeżyć. Ja natomiast cierpię na „nadmiar pamięci”. W danym momencie, w czasie rozmowy, mogę nie pamiętać czegoś, co właśnie chcę opowiedzieć, ale gdzieś w pamięci mam to wydarzenie zapisane. Pamiętam prawie wszystko. Mam pamięć skojarzeniową. Nie pamiętam szczegółów samych w sobie. Zawsze mam w głowie całe obrazy. Czasami, jak w filmie, jedno wydarzenie przypomina mi inne. Ma to swoje dobre strony, bo zawsze widzę wydarzenia jako element ogółu sytuacji i mogę wytłumaczyć, jak „nagle” działo się to czy coś innego. […] widzę wydarzenia w ich ogólnych ramach: dlaczego postąpiliśmy tak? dlaczego inaczej? dlaczego poszedłem tam i jak do tego doszło.25
20Punkt ciężkości w tej deklaracji spoczywa na dążeniu do przekształcenia „fotograficznej pamięci” w kompetencję narracyjną, która nie będzie przytłaczała czy ograniczała walorów dokumentarnych relacji, lecz przeciwnie – wzbogaci je26. Nadmiar pamięci Cukiermana rozwija się na kilku planach, z których najbardziej rozbudowany wydaje się ten dotyczący działalności autora na rzecz Droru, a zatem aktywności w sferze publicznej. Drobiazgowo relacjonowane sekwencje powiadamiają o tym, że Cukierman, w towarzystwie łączniczek, podróżuje do Krakowa, spotyka się z przedstawicielami lokalnych oddziałów organizacji, podtrzymuje ich na duchu, mobilizuje do walki, wreszcie uczestniczy w niewielkich akcjach zbrojnych. Co znamienne, obiektywny czas historyczny nie stanowi podstawy konstrukcyjnej autobiografii, uobecnia się rzadko i nie odgrywa istotnej roli. Czas jest tu niezróżnicowany, niepodzielny, jak gdyby nienadążający za dynamiką zdarzeń. Nie wnosi on żadnych istotnych dystynkcji znaczeniowych do opowieści. To przestrzeń w znacznym stopniu organizuje porządek narracji, która rozwija się w rytmie powrotów do tych samych miejsc: kamienicy przy Dzielnej, kibuców na Czerniakowie i Grochowie, do mieszkań, w których autor spotyka się z przyjaciółmi z organizacji halucowej czy ŻOB.
21Równie istotny, równoległy wobec „publicznej” warstwy fabularnej jest plan zdarzeń osobistych, wręcz intymnych. Odrębny wymiar opowieści ustanawiają dygresje prywatne, poświęcone żonie. Sugestywne obrazy Cywii, żywiołowo dyskutującej na zebraniach kierownictwa ŻOB, Cywii przypłacającej depresją ukrywanie się po aryjskiej stronie tworzą kontrapunkt dla dziejów żydowskiej wspólnoty, kontrapunkt niezwykle istotny, ustanawiający częściowo autonomiczny wymiar książki. Obydwa poziomy, osobisty i wspólnotowy, nie są w tekście Cukiermana konfrontacyjne wobec siebie, nie rywalizują o prymat w odbiorze czytelniczym, przeciwnie – harmonijnie się uzupełniają, tworząc pełny obraz historii. Narrację w książce Cukiermana wyznacza gra zbiegających się i rozchodzących osi. Perspektywa nieustannie zmienia się: jest dynamiczna, gdy bieg wydarzeń historycznych przyspiesza, zwłaszcza w czasie akcji deportacyjnej w lipcu 1942 roku i w czasie próby pacyfikacji getta w styczniu 1943 roku, udaremnionej przez bojowników ŻOB, w innych fragmentach zaś rozprasza się w powtórzeniach i dygresjach. Tekst Cukiermana jest różnorodny, migotliwy stylistycznie, operuje różnymi rejestrami języka: od patosu do ironii i autoironii. Przenikają się w nim poziomy relacji, dokumentowania zdarzeń i odautorskiego komentarza, relacji i wspominania.
22Wszystkie te właściwości stylu Cukiermana stają się szczególnie widoczne, gdy porównać Nadmiar pamięci z tomem wspomnień Cywii Lubetkin Zagłada i pamięć, zorganizowanych wokół całkowicie odmiennych dominant stylistycznych i retorycznych. W relacji Cywii Lubetkin przeważa zmysł dyscypliny i pewnej zwięzłości. O ile Cukierman rekonstruuje pamięć o Zagładzie z drobiazgów i detali, wątków osobistych i wielu prywatnych historii, o tyle narratorka tomu Lubetkin porusza się w na poziomie syntetycznej oceny sytuacji. Naturalną dyspozycją narracyjną wydaje się w jej przypadku traktowanie zdarzeń historycznych jako egzemplifikacji założeń historiozoficznych, zwłaszcza syjonistycznej nadziei na odbudowę żydowskiego życia w Palestynie. Lubetkin jest w tej strategii dość konsekwentna, wyjątek stanowią jedynie wstępne akapity, przypominające o genezie wspomnień, adresowane (być może) do słuchacza, redaktora i eksponujące „trud mówienia” czy wręcz niemożność opowiadania o okrucieństwach Holokaustu, wyrażające się w poczuciu, że tradycyjne konwencje opowieści i tradycyjne zasoby słownictwa ujawniają tu swoje drastyczne ograniczenia.
Ciężko mi mówić. Istnieje prawdopodobnie jakaś ostateczna granica przeżyć i wstrząsów, które człowiek może znieść. Nie wierzyłam, że potrafię tyle przetrzymać i mimo to pozostać przy życiu. W ówczesnej rzeczywistości, wśród ruin i w obliczu śmierci, wobec braku najmniejszej iskry nadziei, najmniejszej oznaki, że istnieje jeszcze człowieczeństwo na ziemi, gdy już utraciliśmy zdolność odczuwania cierpień. […] Brak mi słów na wyrażenie mych uczuć. Słowo straciło swą wartość. Wszak te same słowa były w użyciu przed wojną, na początku wojny, w czasie jej trwania. A po tym wszystkim musimy przecież posługiwać się tym samym językiem. Pragnę więc przekazać, opowiedzieć, abyście usłyszeli i osądzili.27
23Jednak te nieliczne autotematyczne refleksje pochodzą niejako spoza horyzontu opowieści, która została podporządkowana dość czytelnej „wspólnotowej” strategii retorycznej, z którą kontrastowałyby prywatne zapiski, zaznaczające traumatyczne ślady przeżyć granicznych w wymiarze indywidualnym. W lekturze tomu, w jego zasadniczej części przeważa bowiem wrażenie, że autobiografia wojenna Lubetkin jest niezwykle jednowymiarowa, konsekwentnie poprowadzona z pozycji działaczki syjonistycznej i w zasadzie nie wykracza ona poza ten punkt widzenia. Trudno oprzeć się wrażeniu, że Zagłada i powstanie Lubetkin to opowieść z tezą, mająca uzasadnić twierdzenie, że tylko młodzi syjoniści byli zdolni do stawienia zbrojnego oporu nazistom. Narratorka świadomie narzuca sobie ograniczenia, restrykcje w zakresie środków ekspresji, by skonstruować wzorcową historię „nowej żydowskiej kobiety”, która podporządkowuje życie prywatne celom wspólnotowym. Wymiar prywatny czy intymny wydarzeń międzyludzkich został tu przemilczany – autorka najwyraźniej świadomie i z rozmysłem usunęła je poza horyzont narracji silnie nacechowanej ideologicznie.
24Wystarczy wspomnieć o tym, że Icchak Cukierman występuje w tej opowieści na prawach osoby obcej, jako jeden z wielu towarzyszy wojennej walki. Autorka nigdzie nie wspomina o łączącej ich miłości i przywiązaniu, starannie dobierając wydarzenia, poddając je autocenzurze, tak by nabrały one charakteru uniwersalnej, egzemplarycznej historii żydowskiego oporu. Te różnice dobrze ilustruje sposób, w jaki autorzy opisują to samo wydarzenie – pobyt Icchaka w obozie pracy Kampinos. Dla Icchaka było to najbardziej traumatyczne przeżycie wojenne, niemal dotarcie do granicy egzystencji; autor dosłownie otarł się o śmierć, czekając na egzekucję w dole wykopanym w ziemi. Dlatego też Cukierman poświęca tej sekwencji cały rozdział, opisuje tam nie tylko swoje przeżycia, ale i emocjonalną reakcję Cywii na swój powrót z obozu. Cywia Lubetkin natomiast wspomina o tym zdarzeniu tylko raz, w tonie sprawozdawczym, jak gdyby cała ta historia przytrafiła się zupełnie obcemu człowiekowi, niemal nieznanemu jej osobiście28.
25Tak więc narratorka, wymazując osobiste akcenty we wspomnieniach wojennych, stara się zbudować możliwie przezroczystą, dokumentalną relację o niekwestionowanych walorach źródła historycznego. Co nie znaczy, że nie pojawiają się tu sekwencje z narratorką w roli głównej, że nie ma scen deportacji czy walk w getcie opisywanych z jej punktu widzenia, w perspektywie subiektywnej, wręcz przesyconych jej emocjami. Można nawet powiedzieć, że swoista emocjonalność jest jedną z cech jej stylu. Jednak funkcja tych elementów tekstu jest wtórna, podrzędna wobec założeń ideologicznych. Osobowy charakter relacji jest tu istotnym zabiegiem uwiarygodniającym prawdziwość opisywanych wydarzeń, jako urzeczywistnienie tak charakterystycznego dla literatury Holokaustu toposu „naocznego świadka”29. Poza tym wektor narracji jest raczej ukierunkowany przedmiotowo, na opis zdarzeń, przestrzeni i osób – aktorów procesu dziejowego, którego kronikarzem jest narratorka książki Lubetkin.
26Książka wspomnieniowa Lubetkin ma jednak wymiar pewnego rodzaju „nadwartości”, którego nie ma we wspomnieniach Cukiermana. Wyłania się z niej bowiem określona wizja historii, który przybiera formę historiozoficznego zarysu dziejów, podporządkowanych określonej idei przewodniej – powstaniu państwa Izrael. Można tę wykładnię uznać za świecką wersję mesjańskiej filozofii historii, która, wedle Waltera Benjamina30 i Yerushalmiego31 jest charakterystycznym dla żydowskich historiografów stylem myślenia o dziejowości. Paradoksalnie jednak to ze wspomnień Cywii Lubetkin wyczytać można przesłanie koncyliacyjne, nadające sens żydowskiemu cierpieniu – jak sama mówi we wstępie do swojej książki, Zagładę można było znieść tylko w imię idei erec Izrael, w imię pamięci o przyjaciołach, którzy dotarli do przedwojennej Palestyny. Można więc uznać, że również rezygnacja z intymistycznej tonacji była ceną za możliwość stworzenia w jednostkowych wspomnieniach perspektywy metahistorycznej, wykraczającej poza sferę konkretnych zdarzeń i procesów.
Holokaust, gender, tekst
27Zagładę i pamięć Cywii Lubetkin można rozpatrywać również z innej perspektywy, w odniesieniu do niezwykle ważnej feministycznej opozycji „prywatne–publiczne”32. W piśmiennictwie o Holokauście istotnym dyslokacjom podlega granica pomiędzy sferą publiczną i prywatną (już wcześniej w intymistyce kobiecej płynna, zmienna historycznie, konstruowana na użytek określonych sytuacji). Jak wiadomo, literatura kobieca uszlachetniła, przekształciła w przywilej pozycję odczuwaną początkowo jako przejaw marginalizacji czy próba wykluczenia – zepchnięcie w sferę prywatności i wygnanie z historii, pokazując, że kobiecy mikroświat może stać się interesującą płaszczyzną literackiej ekspresji. W autobiografiach holokaustowych komplikują się relacje między biegunami opozycji publiczne–prywatne. Z jednej strony, dokonuje się tu niejako naturalne „odzyskanie historii”, wkroczenie kobiet w sferę dotychczas zakazaną – w obszar dziejowości; przy czym kobiety wkraczają tam w roli sprawczyń, aktywnych uczestniczek, a nie, tak jak dotychczas, postaci drugoplanowych. W niektórych autobiografiach kobiecych „prywatne” pokrywa się z „publicznym”, „wspólnotowym”, jednostkowa biografia zyskuje wymiar uniwersalny, a nawet, co ważniejsze, zyskuje status istotnego przyczynku do historii.
28Wspomnienia Cywii Lubetkin należą do bardzo skromnie reprezentowanego zbioru autobiografii sytuujących się w sferze publicznej, w obszarze „wielkiej historii”, obok dziennika Basi Temkin-Bermanowej czy wspomnień łączniczek ŻOB-u Wladki Meed i Heli Rufeisen-Schüpper33. Większość kobiecych autobiografii holokaustowych ma jednak zdecydowanie odmienny charakter. Ich autorki – Mary Berg34, Irena Birnbaum35, Halina Birenbaum36, Janina Brandwajn-Ziemian37, Nechama Tec38, Halina Zawadzka39, Janina Bauman40, Alina Margolis – egzystują przede wszystkim w przestrzeni prywatnej, są dorastającymi córkami, na ogół zamożnych przedsiębiorców, adwokatów, lekarzy, lub też młodymi żonami i matkami, jak Noemi Szac-Wajnkranc41, Maria Szelestowska42 czy Leokadia Szmidt. Historia brutalnie wdziera się do owej sfery prywatności, naznacza ją i odmienia, ale to prywatność, rudymenty życia rodzinnego pozostają domeną autorek, wyznaczając również perspektywę poznawczą i narracyjną, strukturyzując „kadry”, sekwencje autobiograficznych opowieści. Formą walki z naporem historii staje się jedna ze strategii autobiograficznych, którą należałoby określić mianem „prywatyzacji dyskursu”. Jest ona spełniana przez manifestacyjną zamianę planów narracyjnych, koncentrację opowieści na płaszczyźnie prywatnej, na rytuałach życia domowego, sferze relacji z bliskimi. Jednostkowa biografia, egzystencjalne mikroświaty zagarniają całą przestrzeń wspomnień, marginalizując sferę dziejowości, nadając historycznej „wielkiej narracji” rangę suplementu, przypisu do losów jednostek.
29Domeną Lubetkin był obszar aktywności zupełnie innego rodzaju, oznaczanej kulturowo jako „męska” (walka, polityka, kierowanie organizacją zbrojną), w tym sensie była ona równorzędnym partnerem dla Icchaka Cukiermana. Co miałoby jednak wynikać z konfrontacji książek wspomnieniowych obydwojga bohaterów dla, postulowanej przez Joan Wallach Scott, transformacyjnej, genderowej historiografii? W jakiej relacji wobec siebie pozostają genderowa tożsamość autorów, struktura tekstu wspomnieniowego osadzona w określonej tradycji kulturowej i autokreacja podmiotu w znaczeniu szerszym niż jedynie instancja tekstowa? Gdzie należałoby szukać cech genderowych omawianych tu autobiografii? Na pewno nie odnajdziemy ich w warstwie zdarzeniowej, tam gdzie zazwyczaj ujawnia się zapis kobiecych i męskich wzorców zachowań w sytuacji granicznej (wedle Nechamy Tec). W tej warstwie losy bohaterów nie różnią się, Cywia przejmuje bowiem rolę opisywaną przez historyków Holokaustu jako „męska”. Brak w jej wspomnieniach Ntzw. tematów kobiecych, według terminologii Marlene Heinemann43, takich jak miłość, ciąża (pomimo własnych dramatycznych przeżyć związanych z usunięciem ciąży), relacja matka–córka, zagrożenie gwałtem, lęk o rodzinę. Zostały one niejako wyparte przez epizody heroiczne, sceny walki, konspiracji, wspierania wspólnoty i związane z nimi wzorce zachowań, tak znamienne dla androcentrycznej historiografii.
30Gdzie zatem usadowił się aspekt genderowy w badanych tu tekstach autobiograficznych? Sądzę, że ciekawych inspiracji dla przemyślenia tego problemu dostarczyć może teoria męskiej i kobiecej autobiografii stworzona przez amerykańskie badaczki literatury: Sidonie Smith, Leigh Gilmore, Susan Lanser44. Autorki te zarysowały modele autobiograficznej narracji, skupiając się na autobiograficznym „ja”, a zwłaszcza na strategiach, wedle których konstruowany był podmiot tekstów konfesyjnych, i relacji łączącej go z tradycją gatunku. W świetle wspomnianych teorii kategorie te podlegają uwarunkowaniom genderowym, są bowiem w największym stopniu spośród wszystkich poziomów organizacji tekstu czy form wypowiedzi związane z autoekspresją tożsamości jednostki. Męskie autobiografie (np. św. Augustyna, Jana Jakuba Rousseau), które ustanowiły kanon gatunku, konstruowane są, wedle Smith, z perspektywy silnego podmiotu, ufundowanego na stabilinych podstawach. Jest on bytem skończonym, kompletnym, racjonalnym, „imperialnym” w stosunku do opisywanej rzeczywistości. Narracje męskie, powiada Smith, sławiące zazwyczaj życie znanych pisarzy, polityków, artystów – a zatem człowieka w relacji do historii i życia społecznego – mają charakter linearny, ukierunkowany na rozwijanie opowieści o kształtowaniu się wybitnej jednostki, zwieńczone optymistyczną kodą, eksponującą wysoką pozycję społeczną autora. Podmiot kobiecych autobiografii, które utworzyły swoistą przeciwtradycję gatunku, pozwala się natomiast scharakteryzować jako labilny, wspólnotowy, autoironiczny, „mgławicowy”. Opowieści autobiograficzne konstruowane z perspektywy podmiotu kobiecego również tworzą struktury innego rodzaju: punktowe, rozproszone, dygresyjne, pozbawione silnie zaznaczonej ramy kompozycyjnej. Są nomadyczne, wieloznaczne, „kolorowe”, podważające wszelkie próby ukonstytuowania się spójnej tożsamości.
31Pozornie nie istnieją bezpośrednie odniesienia pomiędzy przywołanymi tu, dość abstrakcyjnymi modelami autobiografii feministycznych badaczek a – tak silnie osadzonymi w doświadczeniu historycznym – książkami Lubetkin i Cukiermana. Jednak jeśli potraktujemy owe modele w sposób niedogmatyczny, a zarazem w myśl inspirujących koncepcji Joan Wallach Scott, która podkreślała destabilizujący potencjał kategorii gender w historiografii, odsłonią one istotny wymiar przeprowadzanej tu analizy porównawczej. Można założyć, że obydwie książki są przykładem interesującego zatarcia binarnych podziałów genderowych i związanego z nimi nacechowania tekstów autobiograficznych. Okazuje się bowiem, że to autobiografia Cywii Lubetkin wydaje się bliższa modelowi męskiemu jako tekst koherentny, linearny, wypowiadany z punktu widzenia silnego narratora, eksponującego tę część swojej tożsamości, która przynależy do sfery publicznej. W tym kontekście autobiografia Cukiermana jawi się – przeciwnie – jako tekst rozproszony, niezdyscyplinowany, zdominowany przez postawę narratora wątpiącego, autoironicznego, porzucającego męski ideał autorytarnej dominacji na rzecz przekonania, że ostateczna wersja wydarzeń musi być efektem żmudnych negocjacji z innymi osobami i przede wszystkim z samym sobą (nieustanny rozrachunek z sobą to zresztą bardzo ujmujący wymiar tej autobiografii). W obydwu tekstach binarne opozycje genderowe nie tylko nie są reprodukowane, lecz przeciwnie – ulegają osłabieniu, „rozpuszczają” się w sieci ciągle zmieniających się, dramatycznych okoliczności historycznych i rozpadających się konwencji ich zapisu.
32Znamienne dla owego pomieszania porządków są, jak się wydaje, dwa obrazy, które krążą, powracają w narracji autobiograficznej Cukiermana. Pierwszy z nich to scena ukazująca Cywię przemawiającą na zebraniu Droru i podkreślającą wymowę swoich słów „męskim” gestem – uderzeniem ręką o blat stołu45. Drugi obraz to autoreferencjalne odbicie lustrzane autora – sekwencje, w których Cukierman płacze z bólu, poczucia bezsilności, strachu (chyba najbardziej sugestywne wrażenie pozostawia scena płaczu w obozie pracy Kampinos w oczekiwaniu na egzekucję, która się nie odbyła46). Obraz „mężczyzny, który płacze” powraca w wielu wariantach i staje się czymś w rodzaju sygnatury autorskiej książki. Lekturze tych fragmentów towarzyszy poczucie silnej identyfikacji autora z owym emblematycznym obrazem.
33Opisane tu komplikacje w ramach podziałów genderowych, a raczej ich tekstowych reprezentacji, pozwalają się wyjaśnić na wiele sposobów. Rozluźnianiu relacji regulujących życie społeczne sprzyjał niewątpliwie charakter ruchu syjonistycznego o socjalistycznej orientacji, z której wyrastał Dror (tzw. niemarksistowska lewica syjonistyczna). Autorzy żyjący w miejskim kibucu na terenie getta zamieszkiwali świat alternatywny, istniejący na obrzeżach tradycyjnych społeczeństw, kontestując instytucje zarówno patriarchalnej żydowskiej rodziny ortodoksyjnej, jak i mieszczańskiego życia. Niewątpliwie wojna – jako wydarzenie, które wytrąca z tradycyjnych podziałów społecznych – dodatkowo przyczyniła się do zdynamizowania owych przemian społecznych i spowodowała rozluźnienie mechanizmów „produkowania kobiecości” w ramach lokalnych kultur47. Nie bez znaczenia dla ideologizacji wspomnień Lubetkin był również status odbiorcy tego tekstu; jak pamiętamy, większa część jej wspomnień adresowana była do młodych mieszkańców kibuców w powojennej Palestynie.
34Trzeba jednak zwrócić uwagę na inny wymiar owych komplikacji w obrębie ról genderowych i powiązanych z nimi modeli autobiograficznych.
35Pewnego rodzaju ostentacyjna surowość Zagłady i powstania mogłaby sugerować, że Cywia Lubetkin, która jako zastępca dowódcy powstania w getcie warszawskim stała się ucieleśnieniem fantazmatu „kobiety rycerza”, „kobiety generała”48, Artemizji czuła się w tej roli niepewnie, że towarzyszyła jej świadomość tego, że jest intruzem w obszarze życia społecznego, zdominowanego przez mężczyzn. Wówczas manifestacyjnie „męski”, heroiczno-patetyczny styl autobiograficznego zapisu pozwalałby się zinterpretować jako gest zatarcia kobiecości narratorki i jako taki byłby próbą wzmocnienia swojego autorytetu, potwierdzenia prawa do podmiotowości w obszarze historii i historiografii.
36Natomiast rozproszona kompozycja autobiografii Cukiermana, a także ryzykowne przekroczenia w zakresie męskich wzorców zachowań w sytuacji granicznej (wspomniany „obraz płaczącego mężczyzny”) jawią się w tym kontekście jako sygnały zadomowienia męskiego autora w historii, który w punkcie wyjścia zajmuje pozycję, niewymagającą legitymizacji. Można założyć, że pole wyboru form ekspresji w relacji wojennej jest w przypadku męskiego autora szersze, jego pozycja bardziej swobodna niż w przypadku kobiety-autorki – bojowniczki getta. Cukierman może zaistnieć w tekście jako bohater wojenny nawet wtedy, gdy prowadzi grę z konwencją gatunku i stereotypami genderowymi. Kobieta natomiast, by osadzić siebie w tradycji epiki wojennej jako postać pierwszoplanowa, musi „przebrać się” za mężczyznę i poddać swój dyskurs praktykom wystylizowania relacji w zgodzie z wymogami retoryki „męskiej”. Od staranności owego przebrania i konsekwencji, z jaką urzeczywistnia swoją rolę, zależy jej status w opowiadanej historii. Dopiero wtedy jej przeżycia i ich literacki wyraz nabierają znaczenia, dopiero wówczas staje się ona w tekście wojennym „widoczna” i czytelna.
Notes de bas de page
1 Zob. D. Krawczyńska, G. Wołowiec, Fazy i sposoby pisania o Zagładzie w literaturze polskiej oraz J. Leociak, Zraniona pamięć (rocznice powstania w getcie warszawskim w prasie polskiej 1944–1989), [w:] Literatura polska wobec Zagłady, red. A. Brodzka-Wald i in., Warszawa 2000; D. Libionka, Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom (1945–2008), „Zagłada Żydów: Studia i Materiały” 2008, nr 4,s. 17–81; A. Kichelewski, „Kwestia żydowska” w Polsce – władza i społeczeństwo wobec Żydów w latach 1945–1968, [w:] Zagłada Żydów. Pamięć narodowa a pisanie historii w Polsce i we Francji, red. B. Engelking i in., Lublin 2006; J. T. Gross, Wokół „Sąsiadów”. Polemiki i wyjaśnienia, Sejny 2003. Por. też bardzo interesujące refleksje na temat przyczyn, uwarunkowań i ograniczeń zaistnienia tematyki żydowskiej w literaturze polskiej pod koniec lat 80. XX wieku w artykule P. Czaplińskiego, Zagłada – niedokończona narracja polskiej nowoczesności, [w:] Ślady obecności, red. A. Molisak, S. Buryła, Kraków 2010.
2 H. Krall, Zdążyć przed panem Bogiem, Warszawa 1977.
3 Mam na myśli rozprawy L. Irigaray, Ta płeć (jedną) płcią niebędąca, tłum. S. Królak, Kraków 2010; J. Kristeva, Przeciw depresji: psychoanaliza i Postaci kobiecej depresji, [w:] taż, Czarne słońce. Depresja i melancholia, tłum. M. P. Markowski, R. Ryziński, Kraków 2007. Zob. również eseje poświęcone temu nurtowi myśli feministycznej: A. Nasiłowska, Feminizm i psychoanaliza – ucieczka od opozycji, [w:] Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, Warszawa 2001; J. Bator, Julia Kristeva – kobieta i „symboliczna rewolucja”, „Teksty Drugie” 2000, nr 6; A. Smoleń, Mimetyzm Luce Irigaray, A. Araszkiewicz, Czarny ląd czarnego kontynentu. Relacja matka–córka w ujęciu Luce Irigaray, [w:] Ciało, płeć, literatura. Prace ofiarowane profesorowi Germanowi Ritzowi w pięćdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Hornung i in., Warszawa 2001.
4 S. Agacinski, Wojna czy polityka, [w:] taż, Polityka płci, tłum. M. Falski, Warszawa 2000.
5 J. W. Scott, Gender: A Useful Category of Historical Analysis, [w:] taż, Gender and the Politics of History, New York 1999, s. 42.
6 M. Rosman, The History of Jewish Women in Early Modern Poland: An Assessmment, „Polin. Studies in Polish Jewry” 2007, Vol. 18, s. 31.
7 Moim rozważaniom patronuje oczywiście myśl Judith Butler, wielokrotnie przywoływane przez nią relacyjne rozumienie kategorii tożsamości jako „efektu instytucji, praktyk, dyskursów o wielu rozproszonych źródłach”. Zob. J. Butler, Wprowadzenie, [w:] taż, Uwikłani w płeć. Feminizm i polityka tożsamości, tłum. K. Krasuska, Warszawa 2008, s. 34. W polskiej feministycznej nauce o literaturze stanowisko takie chyba najbardziej konsekwentnie prezentuje Inga Iwasiów, pisząca o męskim uniwersalnym podmiocie jako „fantazmacie, niedostępnym zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn”. Zob. I. Iwasiów, Tożsamość przez płeć, [w:] Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo – wiedza o języku – wiedza o kulturze – edukacja, t. 1, red. M. Czermińska i in., Kraków 2005.
8 Oczywiście mam świadomość ograniczeń w konstruktywistycznym myśleniu o tożsamości genderowej, zwłaszcza w kontekście Holokaustu. O niebezpieczeństwach tych przekonująco pisze Anna Łebkowska: „zagrożenia szeroko rozumianego konstrukcjonizmu, współgrającego z nurtami panfikcjonalistycznymi, pantekstualistycznymi polegają na tym, że zanikają podstawy dla opisu kobiecości, zaciera się sam jego przedmiot i, tym samym, punkt oparcia dla ukazania mechanizmów opresywności. Innymi słowy, obawa przed posądzeniem o esencjalizm […] wytrącić może z ręki nie tylko narzędzie analizy, ale przede wszystkim broń. Pojęcie «różnicy» zaczyna być bowiem utożsamiane z różnorodnością, z sygnalizowaniem wszelkich form podporządkowania: rasowych, klasowych, związanych z orientacją seksualną, przynależnością etniczną, ale także starością czy chorobą. Wreszcie – utożsamiana z każdym właściwie wykluczeniem czy podporządkowaniem wobec panującego porządku”. A. Łebkowska, Gender – dylematy badacza literatury, „Ruch Literatury” 2005, nr 6, s. 529.
9 Por. N. Aleksiun, Ruch syjonistyczny w Polsce do 1944 roku, [w:] taż, Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce (1944–1950), Warszawa 2002. W 2011 nakładem Yad Vashem ukazała się biografia Cywii Lubetkin autorstwa Belli Gutterman. Fragment tej książki w polskim przekładzie został opublikowany w czasopiśmie „Zagłada Żydów”. Gutterman podaje wiele faktów, często o charakterze osobistym, o których nie wspominają autorzy omawianych tu autobiografii (np. ciąża Cywii, decyzja o jej usunięciu i jej wpływ na relacje między bohaterami). Zob. B. Gutterman, Na warcie – o Cywii Lubetkin po aryjskiej stronie Warszawy i w powstaniu warszawskim, tłum. E. Felska, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8.
10 B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2001, s. 672.
11 Zob. N. Aleksiun, dz. cyt.
12 H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, tłum. A. Szostkiewicz, Kraków 1987. W rozprawie tej, która skądinąd jest często krytykowana przez profesjonalnych historyków Zagłady, czytamy: „Najuczciwsza i najbardziej przejrzysta była relacja Cywii Lubetkin Cukierman, dziś kobiety chyba czterdziestoletniej, wciąż jeszcze bardzo pięknej, całkowicie wyzbytej sentymentalizmu bądź pobłażania sobie. Przedstawiła ona fakty w sposób uporządkowany, zachowując przy tym dużą pewność w tym, o czym chciała mówić” (s. 156); „Pan Hausner (albo pan Ben Gurion) pragnął przypuszczalnie wykazać, że opór stawiali wyłącznie syjonisci, jak gdyby tylko syjoniści wiedzieli, że jeśli nie można uratować zycia, to jednak warto uratować godność, jak się wyraził Icchak Cukierman” (s. 157).
13 C. Lubetkin, Zagłada i powstanie, tłum. M. Krych, Warszawa 1999.
14 I. Cukierman, Nadmiar pamięci. Wspomnienia 1939–1946, Warszawa 1999.
15 Zob. C. Lubetkin, dz. cyt., s. 13–14.
16 I. Cukierman, dz. cyt., s. V.
17 Ch. Folman-Raban, Nie rozstałam się z nimi…, tłum. I. Wajsbrot, D. Sternberg, Warszawa 2000.
18 H. Krall, Zdążyć przed panem Bogiem…
19 W. Meed, Po obu stronach muru, tłum. K. Krenz, Warszawa 2003.
20 Problem statusu autora autobiografii był przedmiotem rozważań wielu badaczy tej odmiany piśmiennictwa. Tak pisze o zawiłościach autorstwa autobiograficznego Philippe Lejeune: „autobiografia zakłada bowiem przede wszystkim «afirmację tożsamości» na poziomie aktu wypowiadania, a wtórnie dopiero podobieństwo, budujące się na poziomie wypowiedzi”; „kiedy więc […] chcemy ustalić, do czego odsyła «ja» z opowieści osobistych nie trzeba szukać nieosiągalnej rzeczywistości pozatekstowej: sam tekst na swych pograniczach, proponuje nam ów ostateczny punkt odniesienia” – Ph. Lejeune, Pakt autobiograficzny, tłum. A. Labuda, [w:] tenże, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, red. R. Lubas-Bartoszyńska, Kraków 2001, s. 35, 45.
21 Por. B. Lang, Przedstawianie zła: etyczna treść a literacka forma, [w:] tenże, Nazistowskie ludobójstwo: akt i idea, tłum. A. Ziębińska-Witek, Lublin 2006. Autor omawia tradycję etycznej wartości form literackich od Platona do literatury Holokaustu, stawiając tezę, że etyczne jest tylko pisarstwo historyczne o Holokauście. Stąd wysoka ocena gatunków paradokumentarnych: dzienników, pamiętników, wspomnień, które Lang nazywa „gatunkami literackimi stojącymi na granicy dyskursów historycznego i figuratywnego” (s. 140).
22 W tym sensie konieczne wydaje się tu zwrócenie uwagi na fakt, że pamięc Cukiermana sytuuje się w pewnym sensie na antypodach traumatycznej pamięci w rozumieniu Dominicka LaCapry, który pisze: „Wiele spraw związanych z Holocaustem i innymi «katastrofami» historycznymi można zrekonstruować i pamiętać; trudność zaś polega na tym, by nie trwać obsesyjnie przy urazie jako doświadczeniu niczyim, które sprawia, że paradoksalnie jest się świadkiem załamania możliwości świadectwa, lecz by wypracować relację między pamięcią a rekonstrukcją, w której będą się one wzajemnie wzbogacać oraz krytycznie kwestionować”. D. LaCapra, Psychoanaliza, pamięć i zwrot etyczny, tłum. M. Zapędowska, [w:] Pamięć, etyka, historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych. (Antologia przekładów), red. E. Domańska, Poznań 2002, s. 131.
23 Te różnice w narracji odpowiadają charakterystyce bohaterów, jakie sporządziła Bella Gutterman w swojej biografii Cywii Lubetkin: „Antek był najwyższym rangą ocalałym członkiem kierownictwa Żydowskiej Organizacji Bojowej, mimo to wciąż nie był postrzegany jako przywódca podziemia. Cywia zawsze miała na niego ogromny wpływ. W tym związku to ona była tą najbardziej praktyczną, doświadczoną oraz poważaną osobą i to ona dominowała w ruchu. Właśnie Cywia miała ostatnie zdanie w każdej zakulisowej sprawie, brała udział w podejmowaniu decyzji i to z nią Antek konsultował wszystkie akcje przeprowadzane po stronie aryjskiej z pomocą Kazika i innych”; „Cywia mówiła niewiele, «była bardzo skrytą osobą. Nie lubiła opowiadać o sobie ani prywatnym życiu», co musiało rzucać się w oczy szczególnie w porównaniu z gadaliwością Antka”, B. Gutterman, Na warcie…, s. 278–279.
24 I. Cukierman, dz. cyt., s. 187.
25 Tamże, s. 153.
26 Wprawdzie wspomnienia Cukiermana pozbawione są ambicji literackich, jednak istotę procesów memorialnych, których zapisem jest Nadmiar pamięci, dobrze oddają fragmenty monografii Marka Zaleskiego Formy pamięci. O przedstawianiu przeszłości w polskiej literaturze współczesnej, Warszawa 1996. W rozprawie tej czytamy: „o bardzo wielu autorach literackich powrotów w przeszłość możemy powiedzieć, że w zgodzie z przestrzenną naturą przedstawienia tego, co zapamiętane, oprowadzają swoich czytelników po «miejscach», które tworzą jakby naturalną formę naoczności owej «widzącej» pamięci” (s. 45); „Pod powierzchnią faktów i zdarzeń historii, jaką odtwarza instrumentalnie ukierunkowana pamięć, skrywa się inna historia: pozornie błaha, subiektywna, bądź mało istotna z punktu widzenia historyka, ale równie przecież rzeczywista” (s. 31).
27 C. Lubetkin, dz. cyt., s. 15–16.
28 Tamże, s. 52.
29 Por. J. E. Young, Writing and Rewriting the Holocaust. Narrative and Consequences of Interpretation, Indiana University Press 1988, s. 7–8.
30 O zaczerpniętej z kabały Luriańskiej Benjaminowskiej „figurze ocalenia”, scalającej moment destrukcyjny i konstrukcyjny, zob. R. Różanowski, Pasaże Waltera Benjamina. Studium myśli, Wrocław 1997, s. 128; A. Lipszyc, Obrazy przeszłości (zadanie historyka), [w:] tenże, Sprawiedliwość na końcu języka. Czytanie Waltera Benjamina, Kraków 2012; G. Scholem, Walter Benjamin, tłum. J. Balbierz, „Literatura na Świecie” 1995, nr 3.
31 Zob. Y. H. Yerushalmi, Ein Feld in Anatot. Zu einer Geschichte der juedischen Hoffnung, [w:] tenże, Ein Feld in Anatot. Versuche ueber juedischer Geschichte, Berlin 1993.
32 Zob. A. Galant, Wstęp, [w:] taż, Prywatne, publiczne, autobiograficzne. O dziennikach i esejach Jana Lechonia, Zofii Nałkowskiej, Marii Kuncewiczowej i Jerzego Stempowskiego, Warszawa 2010.
33 H. Rufeisen-Schüpper, Pożegnanie Miłej 18. Wspomnienia łączniczki Żydowskiej Organizacji Bojowej, Kraków 1996.
34 M. Berg, Dziennik z getta warszawskiego, tłum. M. Salapska, Warszawa 1983.
35 I. Birnbaum, „Non omnis moriar”. Pamiętnik z getta warszawskiego, Warszawa 1982.
36 H. Birenbaum, Nadzieja umiera ostatnia. Wyprawa w przeszłość, Oświęcim 2004.
37 J. Brandwajn-Ziemian, Młodość w cieniu śmierci, Łódź 1995.
38 N. Tec, Suche łzy, tłum. K. Mantorska, M. Adamczyk-Garbowska, Warszawa 2005.
39 H. Zawadzka, Ucieczka z getta, Warszawa 2001.
40 J. Bauman, Zima o poranku. Opowieści dziewczynki z warszawskiego getta, tłum. A. Sak, Kraków 1989.
41 N. Szac-Wajnkranc, Przeminęło z ogniem. Pamiętnik pisany w Warszawie w okresie od założenia getta do jego likwidacji, Warszawa 1990.
42 M. Szelestowska, Lubię żyć, Warszawa 2000.
43 M. Heinemann, Gender and Destiny. Women Writers and the Holocaust, New York 1986.
44 Zob. m.in. S. Smith, Subjectivity, Identity, and the Body. Women’s Autobiographical Practices in the Twentieth Century, London 1993; L. Gilmore, Autobiographics. A Feminist Theory of Women’s Self-representation, London 1994. Na temat feministycznej/genderowej teorii autobiografii zob. A. Zębala, Problemy autobiografii kobiecej w studiach genderowych, „Ruch Literacki” 2005, nr 6; I. Iwasiów, Gatunki i konfesje w badaniach „gender”, [w:] Genologia dzisiaj, red. W. Bolecki, I. Opacki, t. 82, Warszawa 2000; M. G. Mason, Inny głos: autobiografie pisarek, tłum. O. Kubińska, [w:], red. M. Czermińska, Gdańsk 2009.
45 I. Cukierman, dz. cyt. s. 35.
46 Tamże Autobiografia, s. 105.
47 Zob. [b.a.], Introduction, [w:] Behind the Lines. Gender and Two World Wars, ed. M. Higonnet et al., Yale University Press 1987, s. 1–18.
48 Na temat polskiej tradycji „kobiety-rycerza” zob. artykuły Marii Janion Bogini Wolności i Kobieta-Rycerz, [w:] taż, Kobiety i duch inności, Warszawa 2006. Autorka omawia tam postaci historyczne (Emilia Plater, Bubolina, Anna Chrzanowska) i fikcjonalne, alegoryczne (Grażyna, alegorie Wolności i Francji), upatrując w nich figury symbolicznego kroczenia kobiet do historii („Wdarcie się do historii kobiet z bronią w ręku było traktowane jako przekroczenie ideologii domagającej się poszanowania przypisanych płciom ról naturalnych i społecznych”, s. 24).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019