Incipit
p. 13-18
Texte intégral
Nein.
Laß anderes sein.
Paul Celan, Zwiegestalt
DIE ABGEWRACKTEN TABUS,
und die Grenzgängerei zwischen ihnen, weltennaß, auf
Bedeutungsjagd, auf Bedeutungsflucht.
Paul Celan
1ZNACZE//NIE zapisuję w tytule tej książki w ten sposób, by już na samym początku złożyć hołd jej głównemu bohaterowi, Paulowi Celanowi „z Czerniowców koło Sadagóry”, poecie piszącemu po niemiecku w Paryżu koło Pontoise”, który zdołał okiełznać słowo w sposób, w jaki udaje się to tylko nielicznym.
2ZNACZE//NIE to słowo przecięte w miejscu blizny po morfologicznej grze, która je stworzyła. Rozszczepione, by uwolnić drzemiącą w nim energię dysseminacji. Słowo podzielone graficznym znakiem średniówki, pauzy przecinającej wers, cezury: cięcia. Słowo uwalniające własną negatywność, własne „nie”.
3Pozwalam sobie na tych kilka uwag nie dlatego, żebym nie ufał czytelnikowi lub nadmiernie lubował się w objaśnianiu własnych sformułowań. Czynię je, bo w tytule tej pracy kryje się jej cały zamysł.
4Chodzić będzie, co nietrudno stwierdzić, w pierwszym rzędzie o „znaczenie”, o zrozumienie znaczenia wiersza, jednego, kolejnego, każdego, który zostanie poddany próbie odczytania. To zadanie najbardziej oczywiste, a zarazem pewnie i najtrudniejsze, zważywszy na fakt, że znaczenia w wierszach Celana kryją się nie tylko w słowach i nie tylko między wersami, do czego każdy filolog jest nawykły, lecz nierzadko także między słowami, rozpięte niczym „błony pławne”, kryjące się na kształt „szaroościstego tworu „za świecącą czupryną znaczenia”1, kryją się więc „za znaczeniem” narzucającym się bezwładnością leksyki. Szukają sobie nadto miejsca między sylabami, w ostrych cięciach przerzutni, w szwach kombinacji słowotwórczych i pojedynczych dźwiękach, odbijających się echem, czasem wręcz rymem, od innych lub pozostawionych sobie samym i na świadectwo.
5Szukanie tych znaczeń samo jest znaczeniem. Znaczeniem śladów, znaczeniem tej podskórnej topografii przecięć i nawiązań, oznaczaniem położenia znaków na siatce południków zataczających krąg wybiegający często bardzo daleko poza wiersz i poza poezję. Także ten proces „znaczenia”, jako „znaczenie znaczenia” jest zadaniem filologa. Nieraz przyjdzie się zresztą zadowolić nim samym: zostawić znak, zaznaczyć miejsce możliwego znaczenia.
6Nadmierne skupianie się na czytającym wiersz z nadzieją na to, że uda mu się może odnaleźć jakiś znak znaczenia, nie może przesłonić rzeczy o wiele bardziej pierwotnej: że to wiersz znaczy i także on podwójnie: jako mający znaczenie, chcący je mieć i znaczący pewne miejsce.
7Jest to przede wszystkim miejsce dla wiersza, miejsce, które sobie wiersz znaczy, litera po literze i wers po wersie – z góry na dół, na powierzchni białej kartki papieru. Pisanie jest znaczeniem. Jest to także miejsce między wierszem i wierszami, które ten wiersz poprzedziły i tymi, które przyjdą po nim. Mówi się niekiedy, że wiersz się w coś wpisuje, najczęściej w jakąś tradycję. Wpisując się, wiersz znaczy dla siebie miejsce także w nieskończonej, jak sam język, sieci intertekstualnych kłączy, będących prawdziwym żywiołem poezji.
8Wiersz znaczy jednak także miejsca w sobie. Oddziela od siebie tytuł, znaczy wielkimi literami początki pierwszych wersów, wyodrębnia incipity i motta, wyznacza przerwy między strofami, rozdziela lub łączy, kroi, zszywa i robi zakładki ze słów. Znaczy miejsca przejść, przecięć, blizn i ścieśnień, drąży szczeliny. Wiersz Celana, jak rzadko który, robi to często przez znaki interpunkcji, te niezliczone linie kropek, dywizy, pauzy, nawiasy, średniki i dwukropki.
Dwukropkowi przypada tu miejsce bodaj szczególne, nie tylko dlatego, że Celan poświęcił mu osobny wiersz, lecz przede wszystkim dlatego, że jest on u Celana znakiem strukturyzującym niejednokrotnie znaczenie wiersza. Dwukropek przypomina dwie źrenice oczu i takie miejsce wyznacza mu często wiersz, jako medium, przez które słowa, wersy, strofy patrzą na siebie, przez które często też patrzą na siebie jakieś Ja i jakieś Ty.
9Dwukropek bywa też w wierszu Celana jego Scyllą i Charybdą, dwoma punktami znaczącymi nagłe ścieśnienie, wąski przesmyk, przez który wiersz musi się przecisnąć na drugą stronę, przenicowując nie tylko swoją dykcję, co samą swą esencję. Dzieje się tak w wielu miejscach, choćby w Psalmie, gdzie w strofie:
Jednym Nic
byliśmy, jesteśmy,
pozostaniemy kwitnąc:
Nicości różą, różą
Nikogo2
dwukropek wyznacza zasadniczy zwrot wiersza: od zdominowanej przez rzekomą telluryczną omnipotencję Ty-Nikogo i anonimowości unicestwionych ku nadaniu im apofatycznego imienia i symbolice roślinnej wegetacji3.
10Przejście to następuje po tym, jak mówiący w wierszu stanęli „Tobie na/ przeciw”. To „przeciw” znaczy „przeciw” wiersza, znak sprzeciwu, „słowo-sprzeciw”, o którym Celan mówił w Południku:
Słowo-sprzeciw; takie, które zrywa „sznurek”, które nie kłania się już „ulicznikom i pawiom historii”, słowo jako akt wolności. Jako krok. 4
11A chwilę potem powie, uznawszy, że „czas zawracać”:
Miałem […] gotową odpowiedź, „Lucile’owskie” słowo-sprzeciw; chciałem coś przeciwstawić, zgłosić swój opór:
Poszerzyć granice sztuki?
Nie. Idź raczej ze swoją sztuką tam, gdzie jest ci najciaśniej. I wydostań się na wolność. 5
12Słowo-sprzeciw znaczy miejsca, w których „czas zawracać”, jest słowem-zwrotem ku „nie” i krokiem do wolności.
13Znaczenie to zatem także – ginące w zapisie, ale brzmiące wyraźnie w żywej mowie – „znaczę NIe” wiersza, znamię, które stawia opór. „Tutaj” wiersza, które mówi „znaczę NIe”. To „tutaj”, którym jest sam wiersz:
(…) tak
jest, co tu jest:
(…) to
na dół
(GKG, s. 140),
jako zstępująca ku dołowi macierz znaków. Ten wiersz i za każdym razem tylko ten jeden, on sam. „Tutaj” wiersza jako przestrzeń wolności? Miejsce, w którym rzeczom i ludziom właściwa jest jakaś wola? Gdzie możliwe są rozstania i powroty? Brzmi nader sielankowo, zbyt lirycznie jak na Celana. A jednak jest to myśl, która raz po raz pobłyskuje w jego wczesnych wierszach, jak w wierszu Tutaj (Hier) z tomu Od proga do proga (Von Schwelle zu Schwelle) z roku 1955. Jakby Celan wierzył jeszcze w reparacyjną siłę języka poetyckiej autonomii:
TUTAJ
Tutaj – to znaczy tutaj, gdzie kwiat czereśni chce być czarniejszy niż tam.
Tutaj – to znaczy ta ręka, która pomaga mu takim być.
Tutaj – to znaczy każdy statek, na którym płynąłem w górę rzeki piasku:
zacumowany
leży we śnie, który rozsiałeś.
Tutaj – to znaczy mężczyzna, którego znałem:
skronie ma białe,
jak żar, który zgasił.
Rzucił mi swoją szklanką w czoło
i wrócił,
po roku,
ucałować bliznę.
Wymówił klątwę i błogosławieństwo
i nie mówił już potem wcale.
Tutaj – to znaczy to miasto,
przez ciebie i chmurę rządzone,
od czasu jego wieczorów
(oryginał wiersza na s. 365)
14Mówiąc „tutaj”, wiersz znaczy sam siebie w swojej pojedynczej aktualności. Wiersz mówi „tutaj” i „teraz”, „mówi zawsze tylko we własnej, najbardziej własnej sprawie” 6. Mówić we własnej sprawie to nie zawsze jednak znaczy „mówić o sobie”. Büchnerowski Lenz „…czasem tylko odczuwał przykrość, ponieważ nie potrafił chodzić na głowie” 7. Był to jego znak sprzeciwu, ale nie towarzyszył mu żaden gest mowy ani nawet dźwięk, „czasem tylko odczuwał przykrość”. Lucile, wołając „niech żyje król”, nie godzi się na życie, wykrzykując protest przeciwko śmierci. Pozornie afirmujący życie okrzyk nie oznacza przecież hołdu dla króla, lecz jest przywołaniem noża gilotyny. Celan mówi, że
Lenz – czyli Büchner – poszedł tu o krok dalej niż Lucile. Jego „niech żyje król” nie jest już słowem, to straszliwa, nagła niemota, kiedy zaparło mu (a także nam) dech i odebrało mowę.
Poezja: to może oznaczać przełom oddechu. 8
15W tym miejscu, w którym następuje zapierający na chwilę dech w piersi „przełom oddechu”, udaje się „na jedyną w swoim rodzaju, krótką chwilę” przywrócić zdolność mówienia, odzyskać „odebraną mowę”, wydostać się Ja na wolność. Celan dodaje jednak: „Być może tutaj wraz z jaźnią – z owym tutaj i w taki sposób wydostającym się na wolność, owładniętym obcością Ja – uwalnia się jeszcze coś Innego” 9?
16Skoro to „jeszcze coś Innego” wydostaje się wraz z Ja – na wolność, tutaj właśnie: w tym wierszu, to – może – mówiąc w swojej sprawie, wiersz mówi też w jego sprawie:
[…] z dawien dawna jedną z nadziei wiersza jest to, by w taki właśnie sposób mówić również w obcej – nie, tego słowa nie mogę już użyć – a więc: by w taki właśnie sposób mówić w sprawie Innego – kto wie, może w sprawie całkiem Innego. 10
Notes de bas de page
1 Wiersze Paula Celana cytuję za edycją: Paul Celan, Die Gedichte. Kommentierte Gesamtausgabe in einem Band, red. B.Wiedemann, Frankfurt am Main 2005 (dalej w tekście jako GKG z numerem strony. Tutaj: GKG, s. 293). Cytaty z wierszy oraz całe wiersze Celana, o ile nie podano źródła polskiego wydania, przytaczam we własnych przekładach.
2 P. Celan, Utwory wybrane / Ausgewählte Gedichte und Prosa, wyb. i oprac. R. Krynicki, przeł. S. Barańczak i in., Kraków 1998, s. 300 (dalej w tekście jako Uw z numerem strony). W cytowanym tu przekładzie Psalmu autorstwa Jakuba Ekiera, w moim przekonaniu najbardziej udanej próbie spolszczenia tego wiersza, którym będę się posługiwał także w dalszej części książki, tłumacząc – za tym przekładem – również tytuł tomu Die Niemandsrose jako Róża Nikogo, ten centralny z mojego punktu widzenia dwukropek został zastąpiony pauzą. Otrzymałem od autora przekładu zgodę, by, na potrzeby mojej książki, przywrócić oryginalną interpunkcję zastosowaną przez Celana, którą Ekier zmodyfikował, dostosowując do własnego pojmowania „semantyki” interpunkcji w tradycji poetyckiej polszczyzny.
3 Wiersz Psalm będzie przedmiotem dokładnej analizy w dalszej części pracy. Zamieszczona tu uwaga ma charakter wielkiego uproszczenia.
4 P. Celan, Południk, przeł. A. Kopacki, „Literatura na Świecie” 2010, nr 1–2, s. 15 (dalej w tekście jako Południk z numerem strony).
5 Tamże, s. 25.
6 Tamże, s. 21.
7 Tamże, s. 20.
8 Tamże, s. 21.
9 Tamże.
10 Tamże.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019