• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15476 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15476 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Holokaust
  • ›
  • II Gender
  • ›
  • 1 Niewidoczność, sprawczość, podmiot. P...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral W kręgu historiografii feministycznej Holokaust kobiet, Holokaust mężczyzn Kontrowersje, spory, konflikty Notes de bas de page

    Holokaust

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    1 Niewidoczność, sprawczość, podmiot. Perspektywa feministyczna i genderowa w badaniach nad Holokaustem

    p. 113-134

    Texte intégral W kręgu historiografii feministycznej Holokaust kobiet, Holokaust mężczyzn Kontrowersje, spory, konflikty Notes de bas de page

    Texte intégral

    1Najbardziej obszerny materiałowo i zarazem najbardziej kontrowersyjny poznawczo obszar badań nad Holokaustem ustanowiło niewątpliwie zagadnienie „kobiecego doświadczenia Zagłady”1. Ma ono swoją chronologię w historii metodologii nauk, której symbolika wydaje się znacząca. W obszarze interdyscyplinarnych badań nad Zagładą Żydów zagadnienie genderowych aspektów doświadczenia wojny pojawiło się stosunkowo późno, dopiero w połowie lat 70. Ta zwłoka była spowodowana niedostatecznym uwzględnianiem kryterium płci w wielu obszarach życia publicznego, co w badaniach nad Holokaustem było szczególnie widoczne w wymiarze formalnoprawnym, o czym świadczy fakt, że zarówno w czasie procesów norymberskich w latach 40. XX wieku, jak i w trakcie procesu Eichmanna w roku 1961 czy nawet podczas rozprawy przeciwko strażnikom obozu w Auschwitz we Frankfurcie nad Menem (rok 1965) kobiety nie były postrzegane jako odrębna grupa ofiar, jako specyficzny podmiot historii. Perspektywa feministyczna zaznaczyła swoją obecność dopiero w procesie strażników z obozu w Majdanku przed sądem okręgowym w Düsseldorfie w 1975 roku (przy czym to nowe ujęcie dotyczyło zarówno ofiar, jak i sprawczyń zbrodni wojennych) 2.

    2Nieprzypadkowa wydaje się zbieżność pomiędzy tą cezurą a przemianami w rzeczywistości społecznej lat 70. Był to czas wkroczenia w sferę publiczną ruchów emancypacyjnych, również feministycznych, który to proces nie tylko stworzył korzystne warunki dla rozważań o doświadczeniach specyficznych dla płci kulturowej czy uwarunkowanych płcią, ale – co istotniejsze – uprawomocnił status owych kwestii i pytań jako zagadnień pozostających w sferze zainteresowań humanistyki, a zatem włączył je w obręb dyskursu naukowego. Zresztą obydwie formacje badawcze – judaistykę (badania nad Holokaustem) i myśl feministyczną/genderową – wiele łączy: status dyskursów mniejszościowych, rys emancypacyjny, a także nieustabilizowana i często kwestionowana metodologia; połączenie potencjałów obydwu dyscyplin wydawało się zatem w pewnym sensie nieuniknione. Jednak jeszcze do niedawna, jak twierdzi Joan Ringelheim, nie istniała „rama konceptualna” pozwalająca uchwycić badawczo kobiecą perspektywę w opisie wojny, stąd też większość ujęć czy metodologii była „neutralna wobec «płci» (kulturowej) lub zdawała się ignorować «gender» jako kategorię analityczną” 3.

    3Na zwrot, który zaznaczył się na przełomie lat 70. i 80., oddziaływały także istotne impulsy, jakie w obręb humanistyki wniósł feminizm trzeciej fali, akcentujący wagę „różnicy”, wprowadzający i sankcjonujący (w obrazie kobiety) podziały ze względu na etniczność, rasę, orientację seksualną, lokalność. Ten proces „dekolonizacji podmiotu” (kobiecego), by użyć sformułowania Sidonie Smith4, pokazał, że „era uniwersalnej, neutralnej kobiety jako-takiej skończyła się nieodwołalnie, nawet dla tradycyjnych esencjonalistek” 5.

    W kręgu historiografii feministycznej

    4Pełny wymiar opisywanych tu zjawisk byłby trudny do uchwycenia i odpowiedniego zdefiniowania bez usytuowania go w ramach ważnego nurtu współczesnej humanistyki – historiografii feministycznej. Dopiero ta subdyscyplina naukowa, której podstawy stworzyły amerykańskie badaczki Joan Wallach Scott, Natalie Zemon Davis, Gayle Rubin, umożliwiła zastosowanie w opisie doświadczeń historycznych i ich reprezentacji odpowiednich narzędzi badawczych, łączących warsztat historyka z rozpoznaniami myśli feministycznej i genderowej6.

    5Zadaniem nowych historyczek stało się osadzenie kobiet w roli „podmiotów historycznych”, aktantów dziejowości, a zatem zerwanie z tradycją marginalizacji kobiecego doświadczenia, usuwania jej z obszaru badań historiografii jako nieznaczących na mapie dziejów. Ta uniwersalistyczna tradycja jest określana w historiografii feministycznej jako tworzenie złudzenia „niewidzialności” (invisibility) kobiet, uzasadnianej faktem, że formy aktywności w ramach społeczeństwa patriarchalnego (macierzyństwo, przygotowywanie pożywienia, domestykacja) postrzegane były jako ahistoryczne, pozostające poza obszarem zainteresowania profesjonalnych badaczy przeszłości.

    6Joan Wallach Scott, „matka-założycielka” historiografii feministycznej, w swoich artykułach Gender: A Useful Category of Historical Analysis i Women’s History zarysowała typologię różnych ujęć badawczych wychodzących naprzeciw najważniejszemu problemowi, jaki wyłania się w tym kontekście, a jaki najpełniej wyraża pytanie: w jakim porządku powinno przebiegać włączenie historii kobiet do już istniejącego korpusu tekstów historiograficznych i w ramy osadzonych w tradycji naukowych metodologii? Jak sprawić, by historia kobiet nie stała się aneksem do uznanych historiografii? Co zrobić, by była ona nie tylko jej pełnoprawnym nurtem, ale i katalizatorem ważnych przemian w jej ramach? Tryb wyłaniania się poszczególnych ujęć w rozumieniu, jakie reprezentuje Scott, podporządkowany jest chronologii, a także kryterium epistemologicznemu: badaczka omawia je w porządku wiodącym od metodologii najbliższej esencjalizmowi w definiowaniu tożsamości po ujęcie najsilniej naznaczone wpływem konstruktywizmu genderowego7. Typologia ta nie jest zresztą obca badaczom-judaistom: powołał się na nią Moshe Rosman w artykule wprowadzającym do monograficznego, feministycznego numeru czasopisma „Polin”, o którym będzie tu jeszcze mowa, pragmatycznie modyfikując jej strukturę, nieco inaczej niż autorka rozkładając akcenty w jej obrębie.

    7W pierwszym z ujęć badawczych, wyróżnionych przez Scott, nazwanym „addytywnym”, skupienie uwagi na kobiecym wymiarze dziejowości przyjmuje formę „suplementu” do konwencjonalnej historii, przedstawiającej się jako uniwersalna. Metoda ta polega na równoległym badaniu źródeł, podawaniu faktów, liczb, stratyfikacji dotyczących warunków materialnych, zawodów, wierzeń religijnych zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Wyniki badań w ramach metody addytywnej można łatwo przedstawić w formie tabelki, symetrycznie ukazującej te same aspekty życia w odniesieniu do kobiet i mężczyzn. W rzeczywistości jednak ujęcie to nie jest pozbawione ułomności i (częściowo) ukrytej asymetrii. Słabością tej metody jest założenie pierwotności, „bazowości” męskiego doświadczenia, które postrzegane jest jako normatywne: strukturyzuje ono pole badań, formatuje tematy czy zagadnienia, wobec których kobiety ujmowane są mechanicznie jako „lustrzane odbicie” historii mężczyzn. To podejście badawcze podtrzymuje w istocie stanowisko zakładające, że partykularność kobiet, ich roli społecznej czyni je niezdolnymi do reprezentowania ludzkości, „ogólnoludzkiej” perspektywy w historii.

    8Kolejna proponowana przez Scott metoda badawcza podejmująca próbę opisu kobiecego doświadczenia to herstory, her-storia. Termin ten został utworzony przez „feministyczną”, ironiczną grę słów z pojęciem history, his-toria, które w tym kontekście oznacza historię pisaną z perspektywy „maskulinistycznej”8. W ramach herstorii to kobiety wyznaczają standardy normatywności w zakresie wyboru zagadnień naukowych i modelowania obszaru badań. Historia kobiet jest tu rozpatrywana autonomicznie, w oderwaniu od konwencjonalnej, w istocie zaś androcentrycznej historiografii. Herstory z jednej strony nobilituje tematy wcześniej uznawane za ahistoryczne, dlatego też chętnie korzysta z narzędzi wypracowanych przez ponowoczesne nurty w historii, takie jak mikrohistoria, Alltagsgeschichte, history from below czy historia społeczna i ekonomiczna stworzona przez Ferdinanda Braudela. Równocześnie podkreśla ona kobiecą sprawczość w „robieniu/kształtowaniu historii”9, z czym wiąże się wprowadzony przez badaczki subgatunek „biografii zapomnianych postaci kobiecych” (wyrazistym jego przykładem może być książka Natalie Zemon Davis Kobiety na marginesie. Trzy siedemnastowieczne życiorysy czy biografie Berthy Pappenheim, pacjentki Zygmunta Freuda, która, o czym przypominają historyczki feministyczne, była również znaną działaczką społeczną, walczącą ze zjawiskiem przymusowej prostytucji10). W ramach herstory podejmowane są też badania zorientowane na feministyczną reinterpretację pojęć postępu i regresu, demokracji i zacofania cywilizacyjnego, pokazujące że np. wczesnomodernistyczny okres narodzin demokracji był w historii kobiet regresem, wiązał się bowiem z wprowadzeniem nowych zasad życia rodzinnego – „wiktoriańskiej domestykacji”11, wykluczającej kobiety z przestrzeni publicznej.

    9Zaletą herstorii jest autonomia badawcza, dowartościowanie marginalizowanych dotychczas sfer dziejowości, które jawiły się jako niewidoczne, słabym punktem zaś jest ryzyko marginalizacji, niszowość, skazanie na zainteresowanie jedynie ze strony wąskiego kręgu specjalistów. Niewątpliwie jednak to herstoria doprowadziła do zróżnicowania podmiotów narracji historycznej, dowodząc, że „niemożliwe jest dzisiaj pisanie historii z perspektywy białego mężczyzny – Europejczyka jako reprezentanta uniwersalnego podmiotu ludzkiego”12 i zdefiniowanie historii jako „męskiego postępu na drodze do demokracji”13.

    10Postulowanym i najwyżej ocenianym przez Scott dyskursem historiograficznym jest podejście genderowe, które w rozumieniu tej badaczki powinno przyjąć formę radykalnego („transformującego”, jak to określa Moshe Rosman) „przepisania historii” (rewriting history). Ilościowe badania podejścia addytywnego i herstorii, odkrywające wiele istotnych faktów zapomnianych lub niewidocznych w ramach tradycyjnych stratyfikacji, okazują się w ogólnym rozrachunku niewystarczające. Podejście bardziej radykalne, jak twierdzi Scott, powinno prowadzić do daleko idącego przemodelowania obrazu dziejów i zastosowania gender jako podstawy konceptualizacji historii. W ramach tej metodologii wyprowadzono istotne konsekwencje z rozumienia tożsamości męskiej i kobiecej jako fenomenów zdeterminowanych kulturowo, jako umownych konstruktów, przynależących przede wszystkim do sfery retoryki, organizacji symbolicznej czy ideologii14. Ponieważ jest to ujęcie nie tylko z ducha Butlerowskie, ale i post-Foucaultowskie, włącza ono do myślenia o historii pojęcia konfliktu, protestu, kontestacji i przede wszystkim różnorako rozumianych mechanizmów władzy. Dlatego też metoda ta zmierza do zbadania, jak gender przejawiało się w rozproszonych, panoptycznych formach dominacji, a zatem jak relacje genderowe były wykorzystywane w retoryce nacjonalistycznej, rasistowskiej, totalitarnej, kolonialnej i w jaki sposób analiza owej retoryki może otwierać dostęp do całościowego opisu mechanizmów społecznych. Różnice genderowe okazują się tu matrycą bardziej szczegółowych różnic, opartych na wykluczeniu, ostracyzmie, hierarchii władzy, nieodwołalnym zamknięciu w przestrzeni domowej, odmowie osadzenia w pozycji podmiotowej. Jak pisze Joan Wallach Scott, przewaga podejścia genderowego nad pozostałymi metodami feministycznej historiografii polega na tym, że

    feministyczna historia jest tu definiowana nie jako opisywanie wiekopomnych czynów, dokonywanych przez kobiety, lecz jako eksponowanie często dyskretnych, ukrytych mechanizmów genderowych, które definiują siły i wektory, tworzące organizację społeczeństw.15

    11Pragmatyka podejścia genderowego przybiera niejednokrotnie formę eksponowania wydarzeń historycznych czy źródeł, które świadczą o umowności granic pomiędzy sferą męską i kobiecą, pomiędzy tym, co prywatne i publiczne, sferą państwa i rodziny. Prace, uprawiane w obszarze feministycznej historiografii eksponują przejścia, transgresje, zamiany ról społecznych, ale też iluzoryczność tych przekroczeń. Linie myślenia badaczy reprezentujących ten nurt podążają wedle meandrycznej i odwracalnej logiki wstęgi Möbiusa (często używanej przecież jako model podmiotowości w filozofii feministycznej16); wedle tej logiki Izabela Kowalczyk odsłania patriarchalny rodowód polskiej figury kulturowej Matki Polki17, a redaktorki tomu Behind the Lines odkrywają, chociaż kobiety w czasie drugiej wojny światowej zostały dopuszczone do sfery publicznej i męskich zawodów, w istocie nastąpiła wówczas zaledwie zmiana słowników, w których artykułowane było podporządkowanie kobiet18. Jak pisze Scott we wprowadzeniu do wspomnianego tomu:

    Wojna zmienia słowniki kobiecej zależności, przenosi kobietę ze sfery domowej na „front domowy” [homefront] […], w dłuższej perspektywie dynamika podporządkowania genderowego pozostaje ta sama.19

    12Zmiany w sytuacji kobiet były pozorne, powierzchowne, nie zmienił się bowiem depozytariusz owej polityki – paternalistyczne państwo. Awans społeczny i zawodowy, jaki wówczas nastąpił i który został odnotowany w literaturze i kinematografii, miał więc charakter warunkowy i uległ zawieszeniu po wojnie, gdy kobiety jako „masowa siła robocza” i pomocnicze formacje militarne przestały być potrzebne.

    13Badaczy z tego kręgu interesują przecinające się dyskursy i języki symboliczne, co znajduje wyraz w odkrywaniu paralelności retoryki militarystycznej i mizoginicznej (artykuły Marii Janion z tomu Kobiety i duch inności20) czy figur, które opisują lęki i kryzysy tożsamości narodowej w kategoriach kryzysu męskości21.

    14Metodę genderową w takim rozumieniu z powodzeniem stosuje badacz historii żydowskiej Moshe Rosman w swoim artykule o historii kobiet żydowskich w przedrozbiorowej Polsce, opublikowanym w monograficznym, feministycznym numerze czasopisma „Polin”22. Powołując się na badania Iris Parush Rosman podważa tezę zakorzenioną w tradycyjnej żydowskiej historiografii mówiącą o separacji dwóch sfer, kobiecej i męskiej. Ukazuje on istnienie w ortodoksyjnych społecznościach żydowskich stref pośrednich, obszaru transgresji, umożliwiających przepuszczalność granic, dowodząc tym samym, że kobiety żydowskie – wbrew stereotypowym twierdzeniom historyków – nie były całkowicie wykluczone z procesu edukacji (jak pokazują źródła, ponad połowa kobiet w XVII wieku umiała czytać, wykazywała też sporą orientację w sferze religii i kultury), uczestniczyły one również w procesach wymiany towarowej i pieniężnej, a nawet tworzyły jej reguły. Figurami symbolicznymi egzegezy historycznej Rosmana są figury „eszet ha-il” (dzielnej, zaradnej kobiety), „kobiety-kozaka”, a także postacie historyczne kobiet pełniących funkcję królewskich faktorów, właścicielek ziemskich, bankierów (były to głównie żony znaczących osobistości Polski przedrozbiorowej: Judyta Jakubowiczowa, Gitl Kożuchowska, Fejga Lejbowicz23).

    15Podobny typ analizy stosują autorki feministyczne drugiej i trzeciej fali, sięgające po materiał porównawczy z zakresu historii żydowskiej w celu zaakcentowania analogii pomiędzy kondycją kobiet i narodu żydowskiego. Ich prace rozwijają zarysowującą się w historii cywilizacji analogię pomiędzy mizoginizmem i antysemityzmem, wskazując na podobny mechanizm sytuowania kobiet i Żydów w rytualnej roli kozła ofiarnego. Książkę pod takim właśnie tytułem – Scapegoat – opublikowała Andrea Dworkin24, jedna z najbardziej znaczących feministek „drugiej fali”. Konstrukcję tego zbioru esejów determinuje porządek oparty na paralelach. Autorka zestawia pary pojęć analogicznych (które posłużyły jej jako tytuły rozdziałów): „pogrom/gwałt”, „nienawiść do Żydów/nienawiść do kobiet” (judeofobia/mizoginizm), „syjonizm/ruch wyzwolenia kobiet”, eksponując w swoich analizach historyczne paralele pomiędzy tymi dwiema grupami, w szczególny sposób prześladowanymi i marginalizowanymi. Właśnie gwałt i pogrom (najważniejsza z analogii), jak twierdzi autorka, były przez wieki „paradygmatycznymi aktami pogardy i przemocy”25 wobec kobiet i Żydów. Stanowiły zarazem opresję, która wykraczała poza swoją literalną definicję. Były one bowiem tyleż brutalną przemocą, co zdarzeniem symbolicznym – aktem zawłaszczenia i zamanifestowania swojego statusu właściciela majątku obrabowanych Żydów, a także kobiet należących do obcego plemienia. Gwałt i pogrom były wreszcie aktami rytualnego potwierdzenia własnej tożsamości jako mężczyzny i chrześcijanina (aryjczyka, Rosjanina, Polaka).

    16Obecność podobnego kodu binarnego odnajduje Dworkin w ideologii i retoryce niemieckiego nazizmu, zwracając uwagę na fakt, że ideologia ta była nazywana „męskim zdarzeniem”, systemem, który „zorganizował męskość”. Wedle autorki książki zwłaszcza ikonografia nazistowska i symbolika niemieckiego munduru mogą być postrzegane jako forma afirmacji wartości męskich: przemocy, dominacji, okrucieństwa. Skoro nazizm „był mężczyzną”, to nie dziwi fakt, że zarówno uwodzone przez Führera masy, jak i ofiary (zwłaszcza żydowskie) były „feminizowane w dyskursie”, przedstawiane analogicznie do postaci uległych kobiet, podporządkowanych męskim wyborom. Żydów opisywano jako słabych, biernych, oddających się niemęskiej pasji studiowania świętych ksiąg, jako „pasożyty żywiące się krwią aryjskiego mężczyzny”26. Kobiety zostały zaś wykluczone z obszaru historii, zepchnięte do przestrzeni domowej i związane w kodzie symbolicznym z procesem reprodukcji, rozumianej jako „doskonalenie” rasy aryjskiej, a zatem sprowadzenie do nie tyle nawet esencjalistycznie, ile biologicznie rozumianej tożsamości.

    Holokaust kobiet, Holokaust mężczyzn

    17W roku 1983 odbyła się w Nowym Yorku konferencja „założycielska” nurtu kobiecego w badaniach nad Holokaustem, pt. Women surviving the Holocaust, w której wzięło udział około czterystu kobiet; były wśród nich nie tylko badaczki reprezentujące różne dziedziny nauki, ale również ocalone i ich rodziny27. Dyskusje prowadzone w ramach sesji nowojorskiej przyczyniły się do ufundowania teoretycznych podstaw badań nad kobiecym doświadczeniem Holokaustu. Jak pisze Joan Ringelheim, podstawy te wyrosły ze sprzeciwu wobec uniwersalizującego wymiaru refleksji nad Zagładą, zacierającego odrębności, dystynkcje w opisie żydowskiego losu wojennego. Badaczki sformułowały tezę, że doszło tu wręcz do retorycznego zawłaszczenia kobiecości – taki pogląd wydaje się w pełni uzasadniony, skoro ikoną symbolizującą pamięć o Holokauście w wymiarze międzynarodowym stał się „ocalony z Holokaustu”, Elie Wiesel, autor (dość przeciętnej, jak się wydaje) książki pt. Noc, a nie znakomite pisarki Charlotte Delbo, Ida Fink czy Janina Bauman. Badaczki feministyczne słuszne też odsłaniają głębszy i skrywany wymiar recepcji Dziennika Anne Frank, w której eksponowano nie tyle kobiecą, ile dziecięcą kondycję autorki, co wzmacniało efekt wiktymizacji w odbiorze książki. „Dziecko-niewinna ofiara”, na jaką stylizowali autorkę wydawcy dziennika, jest wszak figurą spoza ekonomii genderowej28, a wręcz tworzącą wrażenie zanikania różnicy rodzajowej.

    18Istniała więc potrzeba wypełnienia pustych miejsc na mapie badań nad Holokaustem. Zgłoszony przez feministki postulat uwzględniania kryterium genderowego pozwala na wyodrębnienie zespołu uwarunkowań determinujących wojenną egzystencję żydowskich kobiet-ofiar Zagłady.

    19W ciągu ostatnich trzech dekad feministyczny nurt w badaniach nad Zagładą okrzepł i ustabilizował się, zyskując status formacji interdyscyplinarnej, gromadzącej bogatą i różnorodną literaturę przedmiotu. Najgłośniejsze rozprawy autorek, przede wszystkich amerykańskich, które pozwalają się usytuować w ramach nurtu feministycznego w badaniach nad literaturą Holokaustu, krążą wokół pytań: Czy można mówić o specyficznym, określonym rodzajowo doświadczeniu Holokaustu? Jakimi kryteriami należałoby się posłużyć przy jego opisie? Czy istnieją „kobiece narracje” – formy artykułowania cierpienia, które miałyby zdecydowanie „genderową” sygnaturę? Wśród publikacji, które ustanowiły bibliotekę feministyczną o Zagładzie29, są pozycje bardzo zróżnicowane: od antologii gromadzących zarówno relacje ocalonych, jak i artykuły teoretyczne (tom Different Voices. Women and the Holocaust pod redakcją Carol Ritter i Johna K. Rotha czy Women in the Resistance and in the Holocaust. The Voices of Eyewitness pod redakcją Very Laska), poprzez tomy pokonferencyjne, gromadzące artykuły przedstawicieli różnych dyscyplin, takich jak Lawrence Langer, Marion Kaplan, Myrna Goldenberg (np. Women and the Holokaust pod redakcją Dalii Ofer i Lenore Weitzman czy Experience and Expression. Women, Nazis, and the Holocaust pod redakcją Elisabeth Baer i Myrny Goldenberg), po monografie historyków literatury – m.in. Marlene Heinemann, Rachel Feldhay Brenner, S. Lilian Kremer, Judith Tydor Baumel – opierające się na bogatym materiale porównawczym i analizujące autobiografie kobiece z okresu Holokaustu. Interdyscyplinarny charakter przedmiotu badań skłania do uwzględnienia – przynajmniej jako dalszego punktu odniesienia – rozpraw z innych dziedzin, zwłaszcza bardzo inspirującej książki amerykańskiej socjolożki Nechamy Tec Resilience and Courage. Women, Men and the Holocaust30. Istnieje również polski krąg badaczek uprawiających genderowe studia nad kobiecym doświadczeniem wojny, zwłaszcza obozu koncentracyjnego, dbających o zachowanie lokalnego charakteru omawianych zjawisk. Są wśród nich Bożena Karwowska, Inga Iwasiów, Agnieszka Nikliborc, Joanna Stöcker-Sobelman31. Ich rozpoznania ustanowiły znaczący, choć rozproszony dorobek w zakresie kobiecego wymiaru historii, genderowo motywowanej historiografii.

    20Joan Ringelheim, która wytyczyła kierunek myślenia o kobiecym doświadczeniu Zagłady, problematyzuje punkt wyjścia feministycznych studiów nad Holokaustem jako trudność zintegrowania prywatnych historii kobiet-ocalonych z „wzorcową, normatywną narracją o Holokauście”. Mówi ona wręcz o wymazaniu, zatarciu (effacement) kobiecej perspektywy w historii Zagłady, o pisaniu o Holokauście z „uniwersalnej perspektywy Zła”32 (podobnie jak wcześniej w historiografii i debatach publicznych zacierano wyjątkowość Holokaustu i żydowskość ofiar Zagłady). Nawet jeśli w stwierdzeniach tych zauważalny jest pewien „ideologiczny nadmiar” czy emfaza, trudno zignorować sformułowane w nim sugestie, zwłaszcza gdy odsłaniają one umowność kategorii „kanonu” świadectw o Zagładzie. Częstotliwość powoływania się na formułę „wzorcowej, normatywnej narracji o Holokauście” – która jest swoistym leitmotivem rozpraw o kobiecym doświadczeniu Zagłady – odsłania tkwiące w owym kanonie ufundowania i hierarchie. Zwraca się bowiem uwagę na fakt, że w ramach kanonu literatury holokaustowej czy też w utrwalonym obrazie Zagłady dominowały pozornie neutralne świadectwa, które operowały skrycie kategorią gender, w istocie pozostając zapisem męskiego doświadczenia wojennego (główny nurt i obraz Zagłady kształtowały przecież wspomnienia Tadeusza Borowskiego i Primo Leviego, a nie Charlotte Delbo czy Seweryny Szmaglewskiej, Marka Edelmana i Adama Czerniakowa, a nie Cywii Lubetkin czy Wladki Meed).

    21Polskie badaczki literatury feministycznej i obozowej odsłaniają lokalne konteksty, objaśniające przyczyny niewspółmierności kanonu literatury narodowej i kobiecych świadectw wojennych. Bożena Karwowska zwraca uwagę na fakt, że tematyka martyrologiczna domaga się przywołania wysokich kategorii estetycznych i intelektualnych, „wysokiej tonacji” stylistycznej33. Z postulatem tym kontrastuje kulturowo przypisana kobiecie przestrzeń domowa i związane z nią typy aktywności: przygotowywanie pożywienia, sprzątnie, pranie, czyli „krzątactwo” wedle słownika Brach-Czainy i Izabeli Kowalskiej34. Nieistotne, trywialne, nieoznaczone w wysokich rejestrach kultury czynności codzienne, utożsamiane przez wieki z kobiecością (niejako wtórnie naturalizowane w ramach esencjalistycznych definicji tożsamości) nie pozwalały się zintegrować w ramach podniosłej retoryki i narracji, która utworzyła kanon literatury wojennej.

    22Podobnie charakteryzuje punkt wyjścia swoich rozważań S. Lillian Kremer, pisząc, że zarówno holokaustowa historiografia, jak i krytyka literacka mają charakter męskocentryczny (male-centred), uprzywilejowują męskie doświadczenie Zagłady, uznając je za wzorzec uniwersalny czy też neutralny pod względem płci. W rezultacie badacze wielu dyscyplin „zepchnęli kobiece relacje holokaustowe na peryferie lub uczynili je niewidzialnymi”35. Dominującym męskim narracjom, w których kobiety przedstawiane były jako postaci drugoplanowe, osoby bierne, z pokorą godzące się z losem ofiary, Kremer przeciwstawia opowieści skoncentrowane na kobiecym doświadczeniu, w której kobiety są podmiotami, silnie zdefiniowanymi i wielowymiarowymi protagonistkami narracji, doświadczającymi wojennej opresji we wszelkich jej przejawach i samodzielnie strukturyzującymi swoje autobiograficzne relacje (powieści autobiograficzne Ilony Karmel, Elżbiety Ettinger i innych).

    23A zatem, rekapitulując głosy przywoływanych tu autorek, należałoby powiedzieć, że kanon literatury Holokaustu funkcjonuje opresywnie wobec kobiecych opowieści wojennych, przede wszystkim dlatego, że mówi o nich w formie zapośredniczonej, na ogół za pośrednictwem męskiego narratora. Ma to znaczące konsekwencje dla wyboru i oceny opisywanych wydarzeń, co widać choćby w ignorowaniu czy bagatelizowaniu w prozie Borowskiego czy Leviego, a zwłaszcza w opracowaniach historycznych i literaturoznawczych dotyczących ich twórczości, form przemocy, których ofiarami padały kobiety (gwałt, wykorzystywanie seksualne, cielesność, seksualność, przymusowa prostytucja w obozach koncentracyjnych). Podobny wymiar zyskuje przedstawianie kobiet jako grupy jednolitej, zunifikowanej, co prowadzi do zacierania różnic w przynależności do klasy społecznej, w poziomie edukacji, orientacji politycznej, w sferze psychiki, osobowości. Niewątpliwie przejawem zacierania treści genderowych było przemilczenie w historii i nauce o literaturze zjawiska, jakim była niesłychanie obszerna twórczość autobiograficzna kobiet-ocalonych z Holokaustu; nie było ono odnotowywane i interpretowane przez badaczy literatury. Wreszcie przejawem opresywności kanonu literatury Holokaustu – powiadają Kremer i Ringelheim – jest posługiwanie się silnie antynomicznym podziałem ról i właściwości, przedstawiającym mężczyzn jako silnych, dzielnych, przedsiębiorczych, sprawujących kontrrolę nad własnym życiem, kobiety zaś jako lękliwe, podporządkowane, niedysponujące własną, odmienną (odwołującym się do kobiecych wzorców zachowań społecznych) strategią przetrwania.

    Kontrowersje, spory, konflikty

    24Trzeba tu również zwrócić uwagę na fakt, że zainteresowanie genderowymi aspektami Holokaustu i doświadczeń wojennych budzi liczne kontrowersje, które tyleż podważają prawomocność genderowych ujęć, co tematyzują konflikty epistemologiczne i etyczne wyłaniające się na styku dyscyplin naukowych i dyskursów. Były one formułowane przez wielu socjologów, historyków/historyczki literatury, pisarki takie jak Nechama Tec, Dalia Ofer i Lenore Weitzman, redaktorki tomu Women and the Holocaust36 czy Lawrence L. Langer. Ich rekapitulacja i przemyślenie płynących z nich konsekwencji uświadamiają ograniczenia i możliwości metody genderowej, zaznaczają „ślepe plamki” na mapie zagadnień, które ją wyznaczają.

    251. Zarówno w autobiograficznych komentarzach ocalonych, jak i w rozprawach naukowych pojawia się zarzut (chyba najpoważniejszy z tu podnoszonych) sugerujący, że skupienie uwagi na aspektach genderowych Zagłady usuwa w cień żydowskość ofiar, czyli zaciera czy też osłabia kulturowy kontekst Holokaustu, odsyłający do historycznych form antysemityzmu. Innymi słowy, powiada się, że jedna tożsamość (genderowa) przesłania tu inną (etniczną), co sprawia, że wytwarza się swoista dwuznaczna rywalizacja dwóch form tożsamości i dwóch form opresji.

    26Skoncentrowanie uwagi na kobiecym doświadczeniu wojennym niesie z sobą i inną ważką konsekwencję – znosi podziały narodowościowe (i etyczne znaki wartości, związane z tymi podziałami), ponieważ w polu zainteresowania badaczek z różnych krajów, zwłaszcza z ośrodków niemieckich, mieszczą się zarówno losy ocalonych z Zagłady, jak i życie zwykłych obywatelek Trzeciej Rzeszy czy nawet strażniczek obozów koncentracyjnych (tych właśnie zagadnień dotyczył program bardzo ciekawej berlińskiej konferencji naukowej „Scham und Schuld. Geschlechter(sub)texte der Shoah”37, taki charakter ma również tematyka licznych antologii, w tym niemieckiego tomu „Wir konnten die Kinder doch nicht im Stich lassen!”. Frauen im Holokaust38). Tak sprofilowany przedmiot badań budzi jednak rozliczne wątpliwości natury etycznej, uderza bowiem w fundament klasycznych badań nad Zagładą – w podstawy trójkąta Hilbergowskiego (sprawca–ofiara–świadek39). Z pewnego ortodoksyjnego (ale też zrozumiałego, uzasadnionego) punktu widzenia można by zatem powiedzieć, że ujęcie feministyczne rozrywa wspólnotę ofiar, wprowadza podziały i hierarchie zamazujące czytelność i etyczną doniosłość uporządkowania Hilbergowskiego, stwarzając niebezpieczny precedens historycznego relatywizmu.

    27Niewątpliwie jednak – spoglądając na to zagadnienie z innej strony – metoda genderowa przynosi istotną korzyść: sprzeciwia się jednostronnej „wiktymizacji” kobiet przez ukazanie ich społecznych i historycznych uwikłań, które sytuują je również w rolach oprawców lub świadków/ obserwatorów zbrodni.

    282. Drugim najczęściej formułowanym zastrzeżeniem jest zarzut prezentyzmu, ahistoryczności. Projekty feministyczne w odniesieniu do Zagłady spotykają się z krytyką, ponieważ mówi się, że są one próbą rzutowania, projektowania współczesnej perspektywy filozoficznej na wydarzenia z przeszłości i – co byłoby znacznie poważniejszą kontrowersją – na świadomość autorek wojennych wspomnień i dzienników. Zarzut ten jednak rozważany z perspektywy znawców i czytelników kobiecego pisarstwa holokaustowego wydaje się całkowicie chybiony, do tego stopnia, że chciałoby się odwrócić porządek myśli, który stoi u jego podstaw, gdyż – pisze o tym w sposób bodaj najbardziej wyrazisty Judith Baumel40– większość kobiecych świadectw reprezentuje zaskakująco wysoki poziom „świadomości genderowej”, co wydaje się znaczące i godne uwagi, zwłaszcza że ich autorki były nieprofesjonalnymi pisarkami. Ukazują one całe spektrum samowiedzy, antycypującej późniejsze zdobycze myśli feministycznej: od pamiętników Cywii Lubetkin (członkini dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej), która jest świadoma uwikłania w sieć społecznych ról związanych z płcią, ograniczeń z nimi związanych, a także przywileju przekraczania granic genderowych, jaki stał się jej udziałem, po „dzienniki dziewczęce” Anne Frank i Mary Berg, w których kondycja kobiety jest tematyzowana, staje się przedmiotem refleksji, często zawierającej elementy emancypacyjnej krytyki, którą chciałoby się określić jako „prefeministyczną”.

    293. Po trzecie wreszcie, powiada się – tę wątpliwość podnoszą znani historycy, m.in. Lawrence Langer – że genderowe studia nad Zagładą niosą z sobą niebezpieczeństwo banalizacji i trywializacji Holokaustu. Perspektywa feministyczna – argumentują autorzy podzielający ten pogląd – staje się, niejako wbrew intencjom badaczek, niemal argumentem na rzecz „uniwersalistów”41 (czy wręcz „negacjonistów”), neutralizuje bowiem wyjątkowość, niepowtarzalność Zagłady42, wpisując ją w historię patriarchalnych opresji, których ofiarami były kobiety.

    30Lawrence L. Langer, doceniając wagę nowych impulsów w studiach nad Zagładą, przestrzega z kolei przed dogmatycznym posługiwaniem się kryteriami genderowymi43, a zwłaszcza przed przypisywaniem im treści wartościujących, ponieważ, jak twierdzi, podziały genderowe w świadectwach wojennych przecinają się i nakładają na relacje innego rodzaju (rodzice–dzieci, zróżnicowane pozycje w obozie czy getcie, zróżnicowanie geograficzne/lokalne), które znacznie komplikują (czy nawet częściowo podają w wątpliwość) przesłanki, na jakich wspiera się feministyczny nurt w studiach nad Zagładą.

    31Nie tylko kontrowersje wyznaczają wektory dyskusji nad genderowym wymiarem Zagłady. Zachodzi tu również zjawisko odwrotne – odkrywanie feminizmu i gender przez tradycyjnych badaczy Holokaustu. Okazuje się, że prawomocność sposobu postępowania badawczego operującego kategorią gender znajduje potwierdzenie w pracach autorów – uznanych autorytetów w zakresie historii Zagłady Żydów, którym inspiracje feministyczne wydają się całkowicie obce. Rozpoznania tych akademików są niezwykle cenne, ponieważ przychodzą w sukurs historiografii feministycznej, wytrącając z ręki argumenty przeciwnikom tego nurtu. Posłużyły mi one jako ważne źródło inspiracji przy pisaniu kolejnych rozdziałów książki, dlatego chciałabym poświęcić więcej miejsca na ich omówienie. Raul Hilberg – wybitny amerykański historyk, który zapoczątkował studia nad Holokaustem (o jego autobiografii piszę szerzej w jednym z kolejnych rozdziałów), w swojej ostatniej książce Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933–1945 również odwołał się do kryterium płci kulturowej. W części drugiej, poświęconej ofiarom, umieścił krótki podrozdział analizujący odmienność porządku egzystencji żydowskich kobiet i mężczyzn w czasach Zagłady44. Wprawdzie postępowanie Hilberga jest przykładem metody addytywnej wedle typologii Joan Wallach Scott, jednak podane przez niego fakty wydają się niezwykle ważne dla perspektywy feministycznej w badaniach nad Holokaustem. Hilberg zwraca uwagę na dokonującą się w gettach zamianę ról społecznych, spowodowaną postępującą pauperyzacją mężczyzn, która przyczyniła się do przymusowej emancypacji kobiet zarówno w życiu zawodowym, jak i w sferze prywatnej. Osobnym zjawiskiem, o którym pisze historyk, była większa podatność kobiet na choroby i bezbronność wobec antysemickich represji. Wprawdzie nazistowski aparat przemocy skierowany był w pierwszym rzędzie przeciwko żydowskim mężczyznom, wśród mężczyzn też – którzy gorzej znosili niedożywienie, głód, zmianę pozycji społecznej – panowała większa śmiertelność, ostatecznie jednak to mężczyźni mieli większą szansę na przeżycie jako ci, którzy łatwiej uzyskiwali zatrudnienie w „szopach” na terenie getta, a także w obozach pracy. Hilberg przytacza istotne dane liczbowe na poparcie swoich argumentów. W getcie warszawskim przed wielką akcją deportacyjną mieszkało 368 tysięcy osób, w tym 211 tysięcy kobiet (57 procent). Po masowych wywózkach w 1942 roku pozostało 15 tysięcy kobiet, co stanowiło44 procent mieszkańców getta, którzy przetrwali deportacje45.

    32Podobny trop podejmuje Nechama Tec, autorka książki Resilience and Courage. Women, Men and the Holocaust46, najpoważniejszej socjologicznej monografii poświęconej odmiennym ze względu na płeć strategiom radzenia sobie z doświadczeniem wojny i Zagłady. Amerykańska badaczka – socjolog, która sama przeżyła Holokaust, ukrywając się po aryjskiej stronie Lublina (swoje przeżycia opisała ona w książce wspomnieniowej Dry tears [Suche łzy], przetłumaczonej na język polski) na podstawie wcześniejszych badań utwierdziła się w konieczności zastosowania kryteriów genderowych (gender-specific measures) w analizie zróżnicowanych doświadczeń żydowskich ofiar wojny47.

    33Badaczka w pierwszym rzędzie jednak odnajduje obecność kodu genderowego w różnych obszarach życia nazistowskiego społeczeństwa. Według Tec, w państwie nazistowskim, podobnie jak w przypadku innych totalitaryzmów, opresywnemu systemowi politycznemu towarzyszyła patriarchalna ideologia odwołująca się do męskich wzorców, gloryfikująca cnoty militarne, bezwzględność, przemoc, a piętnująca empatię, zdolność do udzielania pomocy innym. W społeczności państwa nazistowskiego, zorientowanej na wartości męskie, przedstawicieli obydwu płci postrzegano w sposób niezwykle schematyczny: mężczyźni byli definiowani jako dominujący, ukierunkowani na rywalizację, kierujący się racjonalnymi przesłankami, kobiety zaś jako uległe, skłonne do współpracy, opiekuńcze, emocjonalne48. Posługując się tak silnie dystynktywnym modelem ról, naziści, dążąc do celu, jakim była eksterminacja Żydów, w pierwszej kolejności przystąpili do wyniszczenia mężczyzn narodowości żydowskiej jako tych, którzy, ich zdaniem, zdolni byli do racjonalnego i agresywnego działania, a zatem do zorganizowania skutecznego oporu. Obraz ojców i mężów, poniżanych, poddawanych społecznej degradacji, wreszcie eksterminacji rzeczywiście doprowadził do osłabienia żydowskich wspólnot w początkowym okresie okupacji. Jak pisze Nechama Tec,

    getto – słabo zintegrowane, złożone z wrogich, rywalizujących z sobą grup – było społecznością […] zdominowaną przez słabych, zgorzkniałych mężczyzn […], którzy stali się źródłem zgorzknienia, utraty nadziei dla reszty populacji.49

    34Właśnie zniszczenie wewnętrznej struktury żydowskiej rodziny i związanej z nią reguły podziału na sferę domową i wspólnotową zajmuje w analizach Nechamy Tec uprzywilejowane miejsce. Zdaniem amerykańskiej badaczki, mężczyźni, relegowani ze sfery publicznej, pozbawieni aktywności zawodowej, boleśnie odczuwali nieciągłość pomiędzy pozycją społeczną w czasach przedwojennych i niemal niewolniczą egzystencją w getcie. W przypadku kobiet tak radykalne zerwanie ciągłości nie nastąpiło, przeciwnie, historię ich ról społecznych cechowała spójność, kontynuacja, również w getcie przypisano bowiem kobiecie tradycyjne role żywicielki, opiekunki, często biorącej na siebie ciężar utrzymania rodziny. Równocześnie zachodził więc proces niejako odwrotny: kobiety wkroczyły w obszar wspólnotowy i polityczny, przejmowały część tradycyjnych ról męskich, rozmontowując (tradycyjne) ustalone patriarchalne podziały i hierarchie. Doszło do swoistego równouprawnienia w sferze publicznej: kobiety zaczęły odgrywać coraz bardziej aktywną rolę, organizując akcje i instytucje samopomocowe i samokształceniowe (np. „akcję łyżeczkową”, która polegała na zbieraniu po łyżeczce cukru, mąki, soli dla ubogich uchodźców z prowincji), biorąc udział w pracach zespołu historyków-archiwistów „Oneg Szabat” (tu przywołać trzeba postacie Cecylii Ślepak i Racheli Auerbach, współpracownic Emanuela Ringelbluma) czy też angażując się w organizację zbrojnego oporu przeciwko Niemcom (Cywia Lubetkin, Hela Rufeisen-Schüpper, Chawka Folman-Raban )50.

    35Rozprawy Raula Hilberga i Nechamy Tec dowodzą, jak istotny i trudny do pominięcia w praktyce badawczej jest trop feministyczny/genderowy, ukazujący umowność społecznych podziałów i ról, których porządek tak łatwo ulega rozpadowi w sytuacji wojny i stałego zagrożenia śmiercią. Pojawia się więc pokusa opisania i usystematyzowania owych procesów przesuwania znaczeń, prowadzących do rozkładu istniejących norm i emancypacji – postaram się podążyć śladem, wytyczonym przez przywołanych wyżej badaczy (Scott, Hilberga, Tec) w kolejnych rozdziałach książki.

    Notes de bas de page

    1 Zob. m.in. D. Krawczyńska, G. Wołowiec, Fazy i sposoby pisania o Zagładzie w literaturze polskiej, [w:] Literatura polska wobec Zagłady, red. A. Brodzka-Wald i in., Warszawa 2000; T. Majewski, Dyskurs publiczny po Shoah, [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, red. T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska, Łódź 2009.

    2 B. Distel, Frauen im Holocaust (Einführung), [w:] „Wir konnten die Kinder doch nicht im Stich lassen”. Frauen im Holocaust, Hrsg. B. Distel, Köln 2003, s. 11–14; S. L. Kremer, Introduction, [w:] taż, Women’s Holocaust Writing. Memory & Imagination, University of Nebrasca Press 1999.

    3 J. Ringelheim, The Split between Gender and the Holokaust, [w:] Women in the Holocaust, ed. D. Ofer, L. Weitzman, Yale University Press 1998, s. 344.

    4 Zob. De/Colonizing the Subject. The Politics of Gender in Women’s Autobiography, ed. S. Smith, J. Watson, University of Minnessota Press 1992.

    5 E. Hyży, Kobieta, ciało, tożsamość. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej końca XX wieku, Kraków 2003, s. 21.

    6 Zob. E. Domańska, Powrót Martina Guerre’a, [w:] taż, Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach, Poznań 2005; M. Bogucka, Kwestia kobieca okiem historyka, „Teksty Drugie” 1993, nr 4–5–6. M. van Tilburg, Historia kobiet czy historia gender? Poststrukturalistyczne inspiracje w badaniach nad dziejami płci, tłum. E. Domańska, „Historyka” 2000, nr 30; Feminism and History, ed. J. W. Scott, Oxford 1996. Warto wspomnieć o tym, że na język polski przetłumaczono dwie klasyczne książki Natalie Zemon Davis: Powrót Martina Guerre’a, tłum. P. Szulgit, Poznań 2011, Kobiety na marginesach. Trzy siedemnastowieczne życiorysy, tłum. B. Hlebowicz, Warszawa 2012.

    7 Pisząc tę część rozdziału, opierałam się na artykułach Joan Wallach Scott Women’s History i Gender: A Useful Category of Historical Analysis, opublikowanych w książce tej autorki Gender and the Politics of History, New York 1999, a także na artykule J. W. Scott Rewriting of History, [w:] Behind the Lines. Gender and the Two World Wars, ed. M. Randolph Higonnet, Yale University Press 1987. Typologię ujęć w rozumieniu Scott w sposób przejrzysty omawia znakomity historyk izraelski Moshe Rosman w artykule The History of Jewish Women in Early Modern Poland: An Assessment, „Polin. Studies in Polish Jewry” 2007, Vol. 18, s. 29–33.

    8 Na temat Adele Aldrige, która jako pierwsza wprowadziła do słownika feministycznego termin „herstory”, pisze Ewa Domańska, Natalie Zemon Davis i tragedia Arnauda du Tilh, [w:] taż, Mikrohistorie…, s. 204.

    9 Porzucenie obrazu i pozycji kobiet jako pasywnych ofiar, obserwatorek lub statystek historii postuluje również Sylviane Agacinski, Człowiek podzielony. Wojna czy polityka?, [w:] taż, Polityka płci, tłum. M. Falski, Warszawa 2000. W książce tej czytamy: „Historia […] dopiero oswaja się z myślą, że nie wolno zapominać o fundamencie, jakim jest różnorodna natura ludzkości. Aż do naszych czasów to mężczyźni «robili historię», a historia kobiet działa się gdzieś na marginesie”, s. 27.

    10 Zob. Bertha Pappenheim: Leben und Schaffen, Hrsg. D. Edinger, Frankfurt a. Main 1963. A. Colin, Bertha Pappenheim Establishes The Jewish Women’s Federation, [w:] Jewish Writing and Thought in German Culture. 1096–1996, ed. S. Gilman, J. Zipes, Yale University Press 1996.

    11 Zob. A. Rich, Zrodzone z kobiety. Macierzyństwo jako doświadczenie i instytucja, tłum. J. Mizielińska, Warszawa 200, s. 88.

    12 J. W. Scott, Rewriting History…, s. 21.

    13 Tamże.

    14 Jeden z aspektów tej zmiany, powiązany z poststrukturalistycznym rodowodem metody genderowej, celnie charakteryzuje fragment rozważań E. Hyży: „w miejsce unikalnego, koherentnego podmiotu poststrukturalizm proponuje «kontradykcyjną podmiotowość», będącą zawsze w toku przemian i ciągle konstruowaną w dyskursie”. E. Hyży, dz. cyt., s. 67.

    15 J. W. Scott, Gender…, s. 27.

    16 Na temat modelu korporalnego podmiotu E. Grosz zob. E. Hyży, dz. cyt., s. 106.

    17 I. Kowalczyk, Matki-Polki czy supermatki?, [w:] taż, Matki-Polki, chłopcy i cyborgi. Sztuka i feminizm w Polsce, Poznań 2010, s. 54.

    18 [b.a.], Introduction, [w:] Behind the Lines. Gender and the Two World Wars, ed. M. Randolph Higonnet et al., Yale University Press 1987.

    19 J. W. Scott, Rewriting History…, s. 21.

    20 M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa 2006, a także G. Ritz, „Gender studies” dziś. Budowanie teorii i wędrowanie teorii, „Teksty Drugie” 2008, nr 5.

    21 Dlatego nie przekonują krytyczne argumenty M. van Tilburg, która zarzuca J. W. Scott dekonstrukcjonistyczną nadinterpretację badanych źródeł historycznych. Nadrzędnym postulatem dla Scott jest bowiem, jak sądzę, rozumienie analizy jako nieustannie samoznoszącego się dyskursu, odsłaniającego ukryte sprzeczności, wieloznaczności i przewrotność pozornie samooczywistych interpretacji procesów historycznych. Zob. M. van Tilburg, dz. cyt., s. 33–36.

    22 M. Rosman, The History of Jewish Women…

    23 Tamże.

    24 A. Dworkin, Scapegoat. The Jews, Israel and Women’s Liberation, New York 2000.

    25 Tamże, s. 45.

    26 Tamże, s. 334.

    27 B. Distel, Frauen…, s. 15.

    28 O celowych zmianach w ostatecznej wersji dziennika, cenzurujących zbyt dojrzałe i kontrowersyjne przemyślenia autorki, pisze Ph. Lejeune, W jaki sposób Anne Frank napisała na nowo Dziennik Anne Frank, tłum. M. i P. Rodakowie, „Pamiętnik Literacki” 2002, z. 2.

    29 W moim szkicu uwzględniam przede wszystkim żydowskie doświadczenia wojenne, dlatego też tylko w przypisie wspominam, że istnieją interesujące, choć nieliczne badania wojennego doświadczenia kobiecego w literaturze z polskiej perspektywy, poświęcone choćby wspomnieniom łagierniczek (Inga Iwasiów) i kobietom w obozie koncentracyjnym (Bożena Karwowska).

    30 N. Tec, Resilience and Courage. Women, Men, and the Holocaust, Yale University Press 2003.

    31 Oto prace wymienionych autorek: B. Karwowska, Ciało, seksualność, obozy zagłady, Kraków 2009; A. Nikliborc, UwięziONE w KL Auschwitz-Birkenau. Traumatyczne doświadczenia kobiet odzwierciedlone w dokumentach osobistych, Kraków 2010; I. Iwasiów, Centralna płeć cywila, [w:] Wojna. Doświadczenie i zapis. Nowe źródła, problemy, metody badawcze, red. S. Buryła, P. Rodak, Kraków 2006; J. Stöcker-Sobelman, Kobiety Holocaustu. Feministyczna perspektywa w badaniach nad Shoah. Kazus KL Auschwitz-Birkenau, Warszawa 2012.

    32 J. Ringelheim, The Unethical and the Unspeakable: Women and the Holocaust, „Simon Wiesenthal Center Annual” 1984, Vol. 1, s. 74–76.

    33 B. Karwowska, dz. cyt., s. 7–8.

    34 I. Kowalczyk, Sztuka codzienności, [w:] taż, Matki-Polki…

    35 S. L. Kremer, dz. cyt., s. 5.

    36 D. Ofer, L. Weitzman, Introduction, [w:] Women and the Holocaust, ed. D. Ofer, L. Weitzman, New Haven, Yale University Press 1998.

    37 Sesja ta została zorganizowana przez Wydział Historii i Socjologii Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie w dniach 14–15.11.2008 r. Artykuły konferencyjne ukazały się w tomie zbiorowym Scham und Schuld. Geschlechter(sub)texte der Shoah, Hrsg. M. Figge et al., Bielefeld 2010.

    38 „Wir konnten die Kinder doch nicht im Stich lassen!”… Zob. też „Sie waren dabei”. Mitlauferinnen, Nutzniesserinnen, Taeterinnen im Nationalsozialismus, Goettingen 2008. 39

    39 Zob. R. Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933–1945, tłum. J. Giebułtowski, Warszawa 2007.

    40 T. Baumel, Double Jeopardy. Gender and the Holocaust, London 1998.

    41 Zob. J. Muchowski, Historyka Shoah. Problematyka przedstawiania katastrof historycznych, Warszawa 2006, s. 32.

    42 Zob. J. Zydorowicz, Implozje Holokaustu w próżnię współczesności. Kontrowersyjne wątki w dyskursie Zagłady, [w:] Pamięć Shoah…

    43 L. Langer, Gendered Suffering? Women in Holocaust Testimonies, [w:] Women and the Holocaust…, s. 362.

    44 R. Hilberg, Kobiety i mężczyźni, [w:] tenże, Sprawcy, ofiary, świadkowie…, s. 191–197.

    45 Tamże, s. 195.

    46 N. Tec, Resilience and Courage…

    47 Por. „Staram się być feministką bez programu politycznego…”. Z Nechamą Tec rozmawia E. Koźmińska-Frejlak, „Midrasz” 2006, nr 4. Zob. również rozmowę na temat wcześniejszej książki Tec „When Light Pierced the Darkness – Christian Rescue of Jews in Nazi Occupied Poland”: O pomocy, o ratowaniu Żydów i o badaniu Zagłady. Z profesor Nechamą Tec rozmawia Małgorzata Melchior, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.

    48 K. Kompisch, Ofiary, świadkowie, sympatyczki? Kim są „sprawczynie”?, [w:] taż, Sprawczynie, tłum. S. Kupisz, N. Badiyan-Siekierzyńska, Warszawa 2012; M. Figge, Einleitung, [w:] Scham und Schuld. Geschlechter(sub)texte der Shoah, Hrsg. M. Figge et al., Bielefeld 2010.

    49 N. Tec, Resilience and Courage…, s. 42.

    50 Por. odpowiednie rozdziały z książki B. Engelking i J. Leociaka, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2001 (tam: J. Leociak, Opieka społeczna, s. 289–324; B. Engelking, Szkolnictwo i nauka, s. 334–355).

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Zob. m.in. D. Krawczyńska, G. Wołowiec, Fazy i sposoby pisania o Zagładzie w literaturze polskiej, [w:] Literatura polska wobec Zagłady, red. A. Brodzka-Wald i in., Warszawa 2000; T. Majewski, Dyskurs publiczny po Shoah, [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, red. T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska, Łódź 2009.

    2 B. Distel, Frauen im Holocaust (Einführung), [w:] „Wir konnten die Kinder doch nicht im Stich lassen”. Frauen im Holocaust, Hrsg. B. Distel, Köln 2003, s. 11–14; S. L. Kremer, Introduction, [w:] taż, Women’s Holocaust Writing. Memory & Imagination, University of Nebrasca Press 1999.

    3 J. Ringelheim, The Split between Gender and the Holokaust, [w:] Women in the Holocaust, ed. D. Ofer, L. Weitzman, Yale University Press 1998, s. 344.

    4 Zob. De/Colonizing the Subject. The Politics of Gender in Women’s Autobiography, ed. S. Smith, J. Watson, University of Minnessota Press 1992.

    5 E. Hyży, Kobieta, ciało, tożsamość. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej końca XX wieku, Kraków 2003, s. 21.

    6 Zob. E. Domańska, Powrót Martina Guerre’a, [w:] taż, Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach, Poznań 2005; M. Bogucka, Kwestia kobieca okiem historyka, „Teksty Drugie” 1993, nr 4–5–6. M. van Tilburg, Historia kobiet czy historia gender? Poststrukturalistyczne inspiracje w badaniach nad dziejami płci, tłum. E. Domańska, „Historyka” 2000, nr 30; Feminism and History, ed. J. W. Scott, Oxford 1996. Warto wspomnieć o tym, że na język polski przetłumaczono dwie klasyczne książki Natalie Zemon Davis: Powrót Martina Guerre’a, tłum. P. Szulgit, Poznań 2011, Kobiety na marginesach. Trzy siedemnastowieczne życiorysy, tłum. B. Hlebowicz, Warszawa 2012.

    7 Pisząc tę część rozdziału, opierałam się na artykułach Joan Wallach Scott Women’s History i Gender: A Useful Category of Historical Analysis, opublikowanych w książce tej autorki Gender and the Politics of History, New York 1999, a także na artykule J. W. Scott Rewriting of History, [w:] Behind the Lines. Gender and the Two World Wars, ed. M. Randolph Higonnet, Yale University Press 1987. Typologię ujęć w rozumieniu Scott w sposób przejrzysty omawia znakomity historyk izraelski Moshe Rosman w artykule The History of Jewish Women in Early Modern Poland: An Assessment, „Polin. Studies in Polish Jewry” 2007, Vol. 18, s. 29–33.

    8 Na temat Adele Aldrige, która jako pierwsza wprowadziła do słownika feministycznego termin „herstory”, pisze Ewa Domańska, Natalie Zemon Davis i tragedia Arnauda du Tilh, [w:] taż, Mikrohistorie…, s. 204.

    9 Porzucenie obrazu i pozycji kobiet jako pasywnych ofiar, obserwatorek lub statystek historii postuluje również Sylviane Agacinski, Człowiek podzielony. Wojna czy polityka?, [w:] taż, Polityka płci, tłum. M. Falski, Warszawa 2000. W książce tej czytamy: „Historia […] dopiero oswaja się z myślą, że nie wolno zapominać o fundamencie, jakim jest różnorodna natura ludzkości. Aż do naszych czasów to mężczyźni «robili historię», a historia kobiet działa się gdzieś na marginesie”, s. 27.

    10 Zob. Bertha Pappenheim: Leben und Schaffen, Hrsg. D. Edinger, Frankfurt a. Main 1963. A. Colin, Bertha Pappenheim Establishes The Jewish Women’s Federation, [w:] Jewish Writing and Thought in German Culture. 1096–1996, ed. S. Gilman, J. Zipes, Yale University Press 1996.

    11 Zob. A. Rich, Zrodzone z kobiety. Macierzyństwo jako doświadczenie i instytucja, tłum. J. Mizielińska, Warszawa 200, s. 88.

    12 J. W. Scott, Rewriting History…, s. 21.

    13 Tamże.

    14 Jeden z aspektów tej zmiany, powiązany z poststrukturalistycznym rodowodem metody genderowej, celnie charakteryzuje fragment rozważań E. Hyży: „w miejsce unikalnego, koherentnego podmiotu poststrukturalizm proponuje «kontradykcyjną podmiotowość», będącą zawsze w toku przemian i ciągle konstruowaną w dyskursie”. E. Hyży, dz. cyt., s. 67.

    15 J. W. Scott, Gender…, s. 27.

    16 Na temat modelu korporalnego podmiotu E. Grosz zob. E. Hyży, dz. cyt., s. 106.

    17 I. Kowalczyk, Matki-Polki czy supermatki?, [w:] taż, Matki-Polki, chłopcy i cyborgi. Sztuka i feminizm w Polsce, Poznań 2010, s. 54.

    18 [b.a.], Introduction, [w:] Behind the Lines. Gender and the Two World Wars, ed. M. Randolph Higonnet et al., Yale University Press 1987.

    19 J. W. Scott, Rewriting History…, s. 21.

    20 M. Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa 2006, a także G. Ritz, „Gender studies” dziś. Budowanie teorii i wędrowanie teorii, „Teksty Drugie” 2008, nr 5.

    21 Dlatego nie przekonują krytyczne argumenty M. van Tilburg, która zarzuca J. W. Scott dekonstrukcjonistyczną nadinterpretację badanych źródeł historycznych. Nadrzędnym postulatem dla Scott jest bowiem, jak sądzę, rozumienie analizy jako nieustannie samoznoszącego się dyskursu, odsłaniającego ukryte sprzeczności, wieloznaczności i przewrotność pozornie samooczywistych interpretacji procesów historycznych. Zob. M. van Tilburg, dz. cyt., s. 33–36.

    22 M. Rosman, The History of Jewish Women…

    23 Tamże.

    24 A. Dworkin, Scapegoat. The Jews, Israel and Women’s Liberation, New York 2000.

    25 Tamże, s. 45.

    26 Tamże, s. 334.

    27 B. Distel, Frauen…, s. 15.

    28 O celowych zmianach w ostatecznej wersji dziennika, cenzurujących zbyt dojrzałe i kontrowersyjne przemyślenia autorki, pisze Ph. Lejeune, W jaki sposób Anne Frank napisała na nowo Dziennik Anne Frank, tłum. M. i P. Rodakowie, „Pamiętnik Literacki” 2002, z. 2.

    29 W moim szkicu uwzględniam przede wszystkim żydowskie doświadczenia wojenne, dlatego też tylko w przypisie wspominam, że istnieją interesujące, choć nieliczne badania wojennego doświadczenia kobiecego w literaturze z polskiej perspektywy, poświęcone choćby wspomnieniom łagierniczek (Inga Iwasiów) i kobietom w obozie koncentracyjnym (Bożena Karwowska).

    30 N. Tec, Resilience and Courage. Women, Men, and the Holocaust, Yale University Press 2003.

    31 Oto prace wymienionych autorek: B. Karwowska, Ciało, seksualność, obozy zagłady, Kraków 2009; A. Nikliborc, UwięziONE w KL Auschwitz-Birkenau. Traumatyczne doświadczenia kobiet odzwierciedlone w dokumentach osobistych, Kraków 2010; I. Iwasiów, Centralna płeć cywila, [w:] Wojna. Doświadczenie i zapis. Nowe źródła, problemy, metody badawcze, red. S. Buryła, P. Rodak, Kraków 2006; J. Stöcker-Sobelman, Kobiety Holocaustu. Feministyczna perspektywa w badaniach nad Shoah. Kazus KL Auschwitz-Birkenau, Warszawa 2012.

    32 J. Ringelheim, The Unethical and the Unspeakable: Women and the Holocaust, „Simon Wiesenthal Center Annual” 1984, Vol. 1, s. 74–76.

    33 B. Karwowska, dz. cyt., s. 7–8.

    34 I. Kowalczyk, Sztuka codzienności, [w:] taż, Matki-Polki…

    35 S. L. Kremer, dz. cyt., s. 5.

    36 D. Ofer, L. Weitzman, Introduction, [w:] Women and the Holocaust, ed. D. Ofer, L. Weitzman, New Haven, Yale University Press 1998.

    37 Sesja ta została zorganizowana przez Wydział Historii i Socjologii Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie w dniach 14–15.11.2008 r. Artykuły konferencyjne ukazały się w tomie zbiorowym Scham und Schuld. Geschlechter(sub)texte der Shoah, Hrsg. M. Figge et al., Bielefeld 2010.

    38 „Wir konnten die Kinder doch nicht im Stich lassen!”… Zob. też „Sie waren dabei”. Mitlauferinnen, Nutzniesserinnen, Taeterinnen im Nationalsozialismus, Goettingen 2008. 39

    39 Zob. R. Hilberg, Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933–1945, tłum. J. Giebułtowski, Warszawa 2007.

    40 T. Baumel, Double Jeopardy. Gender and the Holocaust, London 1998.

    41 Zob. J. Muchowski, Historyka Shoah. Problematyka przedstawiania katastrof historycznych, Warszawa 2006, s. 32.

    42 Zob. J. Zydorowicz, Implozje Holokaustu w próżnię współczesności. Kontrowersyjne wątki w dyskursie Zagłady, [w:] Pamięć Shoah…

    43 L. Langer, Gendered Suffering? Women in Holocaust Testimonies, [w:] Women and the Holocaust…, s. 362.

    44 R. Hilberg, Kobiety i mężczyźni, [w:] tenże, Sprawcy, ofiary, świadkowie…, s. 191–197.

    45 Tamże, s. 195.

    46 N. Tec, Resilience and Courage…

    47 Por. „Staram się być feministką bez programu politycznego…”. Z Nechamą Tec rozmawia E. Koźmińska-Frejlak, „Midrasz” 2006, nr 4. Zob. również rozmowę na temat wcześniejszej książki Tec „When Light Pierced the Darkness – Christian Rescue of Jews in Nazi Occupied Poland”: O pomocy, o ratowaniu Żydów i o badaniu Zagłady. Z profesor Nechamą Tec rozmawia Małgorzata Melchior, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.

    48 K. Kompisch, Ofiary, świadkowie, sympatyczki? Kim są „sprawczynie”?, [w:] taż, Sprawczynie, tłum. S. Kupisz, N. Badiyan-Siekierzyńska, Warszawa 2012; M. Figge, Einleitung, [w:] Scham und Schuld. Geschlechter(sub)texte der Shoah, Hrsg. M. Figge et al., Bielefeld 2010.

    49 N. Tec, Resilience and Courage…, s. 42.

    50 Por. odpowiednie rozdziały z książki B. Engelking i J. Leociaka, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2001 (tam: J. Leociak, Opieka społeczna, s. 289–324; B. Engelking, Szkolnictwo i nauka, s. 334–355).

    Holokaust

    X Facebook Email

    Holokaust

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Holokaust

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Ubertowska, A. (2014). 1 Niewidoczność, sprawczość, podmiot. Perspektywa feministyczna i genderowa w badaniach nad Holokaustem. In Holokaust (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3740
    Ubertowska, Aleksandra. « 1 Niewidoczność, sprawczość, podmiot. Perspektywa feministyczna i genderowa w badaniach nad Holokaustem ». In Holokaust. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3740.
    Ubertowska, Aleksandra. « 1 Niewidoczność, sprawczość, podmiot. Perspektywa feministyczna i genderowa w badaniach nad Holokaustem ». Holokaust, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3740.

    Référence numérique du livre

    Format

    Ubertowska, A. (2014). Holokaust (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytet gdański. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3545
    Ubertowska, Aleksandra. Holokaust. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytet gdański, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3545.
    Ubertowska, Aleksandra. Holokaust. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytet gdański, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3545.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement