4 „Tchnienie małostkowej nekrofilii”. Zagłada w eseistyce Kazimierza Wyki
p. 94-110
Texte intégral
chociażbym tylko za siebie odpowiadał i nie znalazł nikogo, kto by mi zawtórował, będę powtarzał – nie, po stokroć nie1
1Dlaczego Kazimierz Wyka, dlaczego Życie na niby? Pytanie to wydaje się ze wszech miar uzasadnione w kontekście zarysowanej na wstępie koncepcji rozdziału, zakładającej wybór i interpretację esejów zastępujących świadectwo – autobiograficzną relację o doświadczeniu wojny i Zagłady. Książka krakowskiego krytyka wydaje się przecież dość odległa od kanonu eseju holokaustowego2, zarówno pod względem perspektywy narratora – nie tylko w znaczeniu postawy etycznej, ale geograficznego usytuowania go w przestrzeni Zagłady – jak i z punktu widzenia epistemologii, jaką dysponuje autor i jej aksjologicznych implikacji. Powiedzmy też od razu, że Zagłada Żydów zajmuje w Życiu na niby miejsce marginalne, podporządkowane optyce polskiego intelektualisty, który poddaje opisowi procesy zachodzące w polskim społeczeństwie pod ciśnieniem dramatycznych wydarzeń historycznych, przekształcających zarówno istniejący wzorzec kultury, jak i dominujące struktury ekonomiczne, stawiających pod znakiem zapytania niewzruszone do niedawna aksjomaty na temat narodu (i etniczności), prawa międzynarodowego, europejskości, cywilizacji. Dramatyczne pytanie „jak to się mogło stać?” wyznacza punkt wyjścia rozwijanego tu porządku argumentacyjnego, w którym dominuje analityczny namysł, praca intelektualna, prowokacyjny styl formułowania myśli. Opisowi towarzyszy bardzo głęboka krytyka międzywojennej Polski: jej klasowego charakteru, „kolonialnej” zależności wobec obcego kapitału, zwłaszcza w dziedzinie bankowości, zacofania cywilizacyjnego i instytucjonalnego, które to słabości, zdaniem krakowskiego krytyka, uczyniły Polskę bezbronną wobec niemieckiej agresji.
2Holokaust jest w publicystyce Kazimierza Wyki ujmowany niejako z dwóch perspektyw czasowych. W eseju Gospodarka wyłączona autor notuje spostrzeżenia formułowane równolegle do biegu historycznych wydarzeń, postrzegając je z punktu widzenia „historii w procesie”, gdy z przyczyn oczywistych brakowało pełnej świadomości rozmiarów, jakie przybrała Zagłada. Ludobójstwo Żydów jest w eseju tym opisywane jako znikanie, jako zrazu niezauważalna, potem coraz bardziej niepokojąca nieobecność, w kategoriach pustego, ale i stopniowo zapełniającego się miejsca w strukturze demograficznej i ekonomicznej społeczeństwa. Pomimo pewnej jednostronności ujęcia i dysproporcji w potraktowaniu losów Polaków i Żydów, są to jednak zapiski niezwykle celne, nawet jeśli słownictwo dobierane przez autora wzbudza niekiedy konsternację. Świadomość żydowskiej „apokalipsy spełnionej” dochodzi do głosu dopiero w powojennym eseju Potęga ciemnoty potwierdzona, zbierającym refleksje krytyka, powstałe jako reakcja na szok, spowodowany antyżydowskim pogromem na krakowskim Kazimierzu3.
3Już to krótkie wprowadzenie mówi bardzo wiele o stylu pisania i myślenia Kazimierza Wyki, o porządku, w jakim krakowski historyk literatury problematyzuje zagadnienia, które stoją w centrum moich zainteresowań. Styl ten wydaje się niejednokrotnie kontrowersyjny, zbyt rzeczowy, może nawet miejscami instrumentalnie – w sensie poznawczym – posługujący się problemem zagłady Żydów i jej konsekwencjami dla Polaków, dla powojennych stosunków społecznych. A jednak Życie na niby, jak żadna inna książka polskiego pisarza z tego okresu, wydaje mi się publikacją z wielu względów niezwykłą, wchodzącą w ciekawą relację komplementarności z esejami omawianymi we wcześniejszych podrozdziałach pierwszej części książki. Fragmenty poświęcone Zagładzie – rozpatrywane tu razem z powojennym artykułem Potęga ciemnoty potwierdzona – są wprawdzie jedynie częścią obszernej, wewnętrznie uporządkowanej książki eseistycznej, jednak optyka poznawcza i aksjologiczna rama, w jakiej autor je sytuuje, wynosi je na wyższy poziom, nadając im charakter pionierskiego i oryginalnego świadectwa o Holokauście.
4Nieliczne refleksje o ludobójstwie Żydów (nieliczne i czasami – ktoś mógłby powiedzieć – zbyt zachowawcze i połowiczne, zwłaszcza jeśli porównać je z powstającym mniej więcej w tym samym czasie, studium polsko-żydowskiego historyka Emanuela Ringelbluma Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej4) są jednak osadzone w sieci instrumentów opisowych, konstytuującej interesującą, choć nieco eklektyczną metodologię, w której odnajdujemy myśli antycypujące i teorię postkolonialną, i teorię praktyki społecznej Pierre’a Bourdieu, i koncepcje polityczne Giorgio Agambena. Wszystkie spostrzeżenia Wyki na temat Zagłady Żydów są oryginalne, inspirujące, „świeże”, a także trafiające we właściwy rejestr emocjonalny i etyczny. Zagłada jest więc wprawdzie ujmowana na marginesie głównych wątków rozważań, ale samo ujęcie wydaje się na wskroś (późno)nowoczesne, aplikujące współczesne nam schematy opisowe i dyskursywne, znane z późniejszych książek i esejów publicystycznych Jana Błońskiego, Jana T. Grossa, Jana Józefa Lipskiego, Jana Sowy. W esejach Wyki nakreślonych tuż po wojnie odnajdujemy cały zarys problemów, niemal kompletną „agendę” szczegółowych tematów, które z taką siłą ujawniły się w debacie publicznej po 1989 roku w publicystyce Przemysława Czaplińskiego, Jacka Leociaka, Joanny Tokarskiej-Bakir czy Anny Bikont (niewystarczające zaangażowanie Polaków w ratowanie Żydów czy wręcz współudział w Zagładzie, przejmowanie żydowskich majątków, podatność na antysemicką propagandę, trwałość średniowiecznych zabobonów o charakterze judeofobicznym). Wyka antycypuje nie tylko zagadnienia, ale i właściwą tej debacie temperaturę emocjonalną, ostrość sądu, która nie szuka przeciwwagi w „fałszywej racjonalizacji”, nie waży racji, lecz formułuje gwałtowne oceny moralne. Dlatego też, co wydaje się paradoksalne, więcej w publicystyce Wyki radykalizmu w stylu Jana T. Grossa niż tonu koncyliacyjnego, który zdominował pamiętny esej Błońskiego Biedny chrześcijanin patrzy na getto, opublikowany na łamach „Tygodnika Powszechnego” w roku 1988 (a który w tamtych czasach oceniany był jako przełomowy dla stosunków polsko-żydowskich po wojnie).
5Z pewnego punktu widzenia, po przemyśleniu przesłanek leżących u podstaw Życia na niby marginalność Zagłady w eseistyce Wyki zaczyna jawić się nieco inaczej, jako świadectwo uczciwości, świadomie obranej strategii narracyjnej, którą – trawestując jedną z formuł autora, odnoszącą się do powstania warszawskiego – należałoby nazwać „pozycjonowaniem”. Nawiązuję tu do passusu z eseju Dwie jesienie, w którym autor bardzo starannie opisuje pozycję w przestrzeni, z jakiej obserwował warszawskie powstanie, miał bowiem świadomość faktu, że „ta pozycja określa również sąd o nim i stosunek (do niego)”5. Ten punkt w przestrzeni zostaje w Życiu na niby zlokalizowany bardzo precyzyjnie – są nim Krzeszowice (Kressendorf), rodzinne miasteczko autora, które było w czasie wojny siedzibą-rezydencją gubernatora Hansa Franka. Z tego właśnie punktu na mapie krakowski krytyk przeprowadzał swoje „badania terenowe”, trudne do ujęcia w ramy określonej dyscypliny badawczej („wszystkie te lata były jednym wielkim wyjazdem w teren – swojego narodu, wojny i […] historii”6). To z tej perspektywy obserwuje on serwilizm i uniżoność polskich władz powiatowych wobec niemieckich okupantów, brutalną kolonizację różnych obszarów polskiej gospodarki, rozpad starych struktur społecznych, zagładę Żydów, wreszcie – nadejście Rosjan. Jest to zatem rola-pozycja obserwatora o bardzo wąskim spektrum widzenia, odizolowanego od świata, zwłaszcza od swojego naturalnego środowiska uniwersyteckiego, skazanego na domysły, spekulacje i… dociekliwość umysłu, obywającego się bez wsparcia erudycyjnych i akademickich schematów opisowych. Wszystkie te uwarunkowania sprawiły, że udało się skonstruować formę zapisu, w której pojęcia gorączkowo usiłują dogonić wydarzenia, rozsadzając zastane metodologie i słowniki, wpisując to „rozsunięcie” w ukształtowanie eseistycznej narracji.
Auschwitz jako okupacyjne nomos
6Książka eseistyczna Kazimierza Wyki wydaje się interesująca właśnie jako przykład „załamania trajektorii” wypowiedzi naukowej, mądrego i pragmatycznego zmodyfikowania naukowego oglądu świata i jego opisu, tak by można było przystosować go do ujmowania niepojętych procesów historycznych w odpowiednie środki wyrazu7. W efekcie powstała „forma radykalna”, daleka od standardów naukowego dyskursu, co przejawia się w dążeniu do stylu opatrzonego indywidualną sygnaturą: nieco chropawego, naznaczonego depresyjnością i często sprawiającego wrażenie niestosowności, nieadekwatności; stylu, posiłkującego się z jednej strony solecyzmami w funkcji emotywnej, poetyką lamentacji, subiektywizacją opisu, z drugiej – zdyscyplinowanym, nobliwym, ale i mocno „wywrotowym” trybem poprowadzenia analitycznego wywodu. Autor Życia na niby zachowuje kompetencje badacza – uważnego obserwatora, który potrafi z otoczki emocjonalnej, z „dyskursu żałoby” wyabstrahować suche fakty czy raczej ich ustrukturyzowanie, na które składają się dyskretne powiązania i wielowarstwowe odpowiedniości pomiędzy nimi.
7Te kompetencje i przymioty umysłu dochodzą do głosu szczególnie w rozdziałach, traktujących o historii jako zjawisku społecznym i kulturowym. Jak wiemy, jest to problematyka silnie osadzona w polskiej tradycji myślowej i literackiej8. W refleksji historiozoficznej Wyki również obecne są akcenty krytyczne wobec historii, dobrze znane z eseistyki i poezji Czesława Miłosza, gdzie dziejowość figuralizowana jest w obrazach Ducha Dziejów, Lewiatana, „potwora z naszyjnikiem z ludzkich głów”9 czy z opowiadań Jarosława Iwaszkiewicza, którego twórczość wyrasta z głębokiego przeżycia fatalizmu historii jako żywiołu niszczącego, któremu przeciwstawić można jedynie kontemplację sztuki i filozofii10. Kazimierz Wyka wprawdzie opisuje wojnę w podobnej stylistyce, jako doświadczenie, w którym ujawniła się „cała pierwotność i okrucieństwo historii, jej obojętność na prawdy i prawa, które nie zdołały dla siebie wytworzyć siły”11. W jego eseistyce dominuje jednak konstruktywne dążenie do poznania historii, odkrycia jej ukrytych reguł. Pragnienie to okazuje się w systemie myślowym krakowskiego krytyka na tyle istotne, że zdecydował się on poświęcić tej problematyce osobny esej pt. O porządkach historycznych (Rozważania aprioryczne), w którym zostały zarysowane podstawy historiozofii autora. Tekst ten powstał, co oczywiste, w oparciu o konkretne, indywidualne przeżycia wojenne, ale przede wszystkim jako ich problematyzacja, krystalizująca się na metapoziomie analizy kulturowej wydarzeń historycznych.
8Początkowo zasadniczym celem, do którego dążył autor, było zachowanie równowagi pomiędzy „żywiołem zdarzeń” a „rzeką schematów, wyobrażeń, nawyków orientacyjnych”12, które na prawach inercji wnosimy do refleksji nad historią, a które okazują się anachroniczne, niewystarczające w konfrontacji z dynamicznie zmieniającą się rzeczywistością. Trzeba więc tę opozycję przedefiniować, zorganizować wokół wytyczonej na nowo osi, bardziej odpowiadającej realiom okrutnej wojny, której echa docierają do krzeszowickiego powiatu, często przybierając formę „esencjonalnej” wiedzy o działaniach nazistów w Polsce. Nowa antynomia rozwija się w eseju Wyki wokół biegunów polityki i historii. W ujęciu autora Życia na niby polityka jest samą naocznością historii, tym, co krystalizuje się w postaci konkretnych wydarzeń i osób w nie uwikłanych. Ich wzajemny stosunek opisuje Wyka jako relację „pisma” do „myśli”, czy też, inaczej mówiąc, jako formę „przepisywania” momentu dziejowego, ze wszystkimi konsekwencjami tej tekstowej metafory13. Polityka jest w koncepcji Wyki zawsze spóźniona wobec historii („polityka postępuje zawsze pół kroku za historią”14), istnieje wobec niej w „niedoczasie” i w relacji zawężenia, zubożenia poznawczego. To zawężenie zakresu związane jest z faktem, że podmiot aktywności politycznej jest pojedynczy, łatwo go zidentyfikować i powiązać z celami, do których dąży. Historia natomiast konstytuuje pole działania wielu podmiotów, często sprzecznych z sobą, skonfliktowanych i projektujących swoiste „archiwum niespełnionych możliwości”, historii alternatywnych.
9Wątek ten wieńczy konkluzja, mówiąca o tym, że „historia jest sumą wszystkich polityk i czymś więcej ponadto”15, zawiera bowiem abstrakcyjny schemat wydarzeń historycznych. Historia konstruuje ich model, idealistyczny wzorzec, bardziej pojemny znaczeniowo niż wszystkie jego konkretyzacje. Dlatego „historia” w rozumieniu Wyki jest jednym z pojęć bazowych, na których ludzie opierają swój opis rzeczywistości i które charakteryzuje semantyczna niewyczerpywalność (podobnie jak słowa „świat”, „byt”, „człowiek”); daremny byłby więc wysiłek konstruowania precyzyjnej definicji tego pojęcia.
10Zarysowuje się tu uderzająca – choć, przyznaję, wysoce ahistoryczna – analogia pomiędzy koncepcją historiozoficzną Kazimierza Wyki a poglądami współczesnego filozofa Giorgio Agambena, który porusza się w nieco innym obszarze myślowym pomiędzy polityką i prawem (prawodawstwem), dorzucając do niego jeszcze komponent teologiczny16. Autor Życia na niby podobnie jak autor Homo sacer definiuje istotę procesów historycznych, jakie zachodziły w czasie okupacji hitlerowskiej, postrzegając je jako manifestację „nagiej siły”, którą obrazuje w kategoriach „przetaczania się czasu”. Faszyzm, ruch nierespektujący żadnych norm etycznych, podporządkowany jest w diagnozie Wyki Agambenowskiej „tanatopolityce”, sprowadzającej egzystencję człowieka do wymiaru bios, oznaczającej poziom egzystencji zwierzęcej, nieświadomej, cielesnej. Wyka trafnie odnotowuje proces nagłego zubożenia, „spłaszczenia” życia społecznego17, które pod wpływem brutalnej kolonialnej przemocy ze strony nazistów skurczyło się do wymiaru „wegetatywnego trwania pomiędzy kurną chałupą a cmentarzem”18. Prawdziwą kondycją okupowanych/kolonizowanych mieszkańców Generalnej Guberni jest Agambenowskie „nagie życie”19 – o ich pozycji decyduje bowiem rzeczywistość „stanu wyjątkowego” i jego prawodawcy, dla których, jak powiada Wyka, „przedstawiciele obcego plemenia są cenni jedynie jako piszczele”20. Wojna w rozumieniu Wyki uzmysławia chwiejność i odwracalność opozycji zoe i bios, ich tendencję do przejmowania swoich pozycji. Regułą w nowej rzeczywistości staje się nieustanne zagrożenie zredukowaniem egzystencji do wegetacji, do przestrzeni cmentarza; właściwe ludziom zoe okazuje się wartością ekskluzywną, ale i przygodną, istnieje raczej w obszarze mimikry, aspiracji, zbiorowej pamięci, przechowywanej w sferze pieczołowicie podtrzymywanych „plemiennych” rytuałów.
11Tropem wyprzedzającym rozpoznania Agambenowskie wydaje się w esejach Kazimierza Wyki skupienie uwagi na sytuacjach czy aspektach życia okupacyjnego, w którym „wyjątek” przenika do sedna „normy” czy wręcz instauruje normatywność. Dla Agambena stan wyjątkowy jest swojego rodzaju urzeczywistnioną społeczną fikcją, w której rządzi „moc prawa bez prawa”, gdzie prawo usiłuje zaanektować anomię i usadowić ją w samym centrum nomos. Analogicznie (choć zarazem nieco intuicyjnie, korzystając z prowizorycznego, naprędce skonstruowanego słownika) ujmuje istotę systemu nazistowskiego Wyka. Przede wszystkim, autor Pogranicza powieści nie daje się zwieść pozorom tworzonym przez okupantów dla pozyskania przychylności „użytecznych tubylców”, którzy pracują w pobliskim majątku Hansa Franka, usytuowanym w zagrabionym krzeszowickim pałacu Potockich. Te obłaskawiające, naznaczone hipokryzją zabiegi (a także do pewnego stopnia polskie „mity obronne”, będące reakcją na brutalną politykę nazistowską), co oczywiste, mają na celu ukrycie prawdziwego charakteru otaczającej rzeczywistości. W Życiu na niby Kazimierza Wyki dokonuje się akt deziluzji, urealnienie zakamuflowanej, trudnej do rozpoznania rzeczywistości, wymagające dyskursywnego zdzierania kolejnych przesłon. Dlatego też w eseju tym to Auschwitz, widniejący na horyzoncie krzeszowickiego powiatu, jest opisywany jako nomos okupowanego kraju, w którym reguły życia społecznego ustanawia „stan penitencjarny” – okrutne reżimy więzienne. Auschwitz staje się widomym znakiem „przemocy przeistoczonej w prawo”, a zatem aktu totalitarnego odwrócenia wartości, prowadzącego do panowania nagiej siły.
12Kazimierz Wyka, rozwijając koncepcje „życia na niby” i „gospodarki wyłączonej”, „po Agambenowsku” wydobywa na powierzchnię fikcyjny, nierzeczywisty charakter stanu wyjątkowego – niemieckiej okupacji. W tych sugestywnych formułach w charakterystyczny dla krytyka, sentencjonalny i dobitny sposób dochodzi do głosu wyobraźnia językowa, która nie tylko spaja różne płaszczyzny rzeczywistości, ale również dokonuje wartościowania w ich obrębie. Kondycja „intelektualisty na urlopie” nie powinna wszak zakładać osłabienia dyspozycji poznawczych, przeciwnie, winna zobowiązywać pisarza do wyostrzenia zdolności do osądzania rzeczywistości.
13Warto zauważyć, że drogi myśli autora Życia na niby i Giorgio Agambena rozchodzą się w jednym istotnym punkcie. Kazimierzowi Wyce udaje się uniknąć pokusy „transhistoryczności”, którą – krytycznie – tropi u Agambena Dominick LaCapra, mając na myśli usunięcie w refleksji wymiaru historycznego na rzecz, często fałszywej, teologii i mistyczności, co prowadzi do dwuznacznego uwznioślenia i sakralizacji Holokaustu21. Wyka uchyla niebezpieczeństwo „transhistoryczności” dzięki polityzacji wykładni mechanizmów dziejowych22. Odwołując się do przywoływanej wcześniej dychotomii polityka–historia, moglibyśmy powiedzieć, że Wyka sytuuje analizowane przez siebie wydarzenia nie tyle „ponad” historią, ile „poniżej” historycznego – w obszarach polityki, konkretu, naoczności życia społecznego, zwłaszcza przez poszukiwanie fundamentu władzy w porządku ekonomicznym, który konstytuuje siatkę sprawdzonych pojęć i ram opisowych, niepoddających się presji etnicznych „mitów ochronnych”. Tam właśnie zalega „prawda”, wolna od teatralizacji życia społecznego i kultury.
„Haniebne, demoralizujące, niskie”
14Trudno oprzeć się wrażeniu, że polityzacja historii dochodzi do głosu w sposób najbardziej dobitny we fragmentach poświęconych Zagładzie. Są one ciekawym świadectwem ewoluowania świadomości historycznej, która towarzyszyła temu wydarzeniu, ewoluowania, które podlegało dynamice poszerzania horyzontu poznawczego i rosnącej empatii wobec polskich Żydów – ofiar eksterminacji23.
15Pierwsze fragmenty z Życia na niby, chronologicznie równoległe wobec opisywanych wydarzeń, rejestrują wczesny okres społecznej reakcji na Holokaust, kiedy to stopniowa izolacja, restrykcje, wreszcie deportacje postrzegane były przede wszystkim jako fizyczne zniknięcie Żydów z określonej przestrzeni, w tym głównie z obszaru gospodarki. Wyka poświęca temu zjawisku osobny rozdział w kluczowym eseju zbioru pt. Gospodarka wyłączona. Wybór takiej, ściśle ekonomicznej płaszczyzny rozważań mógłby dziwić, oburzać, wzbudzać kontrowersje jako niestosowny wobec ogromu zbrodni, jaka się dokonała, i operujący wąskim, nieaksjologicznym językiem opisu. Metoda obrana przez krakowskiego krytyka okazuje się jednak w ostatecznym rozrachunku niezwykle skuteczna poznawczo. W eseju Wyki ekonomia jest bazą, płaszczyzną, która umożliwia dotarcie do różnych obszarów życia społecznego, zapewniając trwałe oparcie w sieci zjawisk i pojęć stabilnych, sprawdzalnych, związanych z najbardziej elementarnymi uwarunkowaniami życia (pracą, możliwościami wyżywienia, handlem)24. Uporczywe poruszanie się wzdłuż osi „gospodarki wyłączonej” w opisie zróżnicowanych zjawisk życia społecznego w czasach okupacji pozwala na zidentyfikowanie najważniejszych, nieodwracalnych przemian w płynnej strukturze socjalnej, a zwłaszcza na uchwycenie procesu stawania się nowego społeczeństwa: postfeudalnego, częściowo wyzwolonego z anachronicznych ograniczeń kulturowych (gorzkie, zjadliwe fragmenty, poświęcone klasie właścicieli ziemskich i ich postawie wobec Niemców), ale również zdemoralizowanego wszechobecną retoryką antysemicką i pragmatyką eksterminacji. Wśród owych dramatycznych i gwałtownych zmian w zbiorowej świadomości miejsce szczególne zajmuje zagłada ludności żydowskiej. Czytamy w Gospodarce wyłączonej:
Centralnym faktem psychospołecznym lat okupacji pozostaje niewątpliwie zniknięcie z handlu i pośrednictwa milionowej masy żydowskiej. Zniknięcie, kiedy dzisiaj liczyć niedobitków, definitywne i ostateczne. Ten fakt jest główny i stały. Natomiast faktem mniej stałym, chociaż równie ważnym, jest próba inercyjnego i automatycznego wejścia żywiołu polskiego na miejsce opróżnione przez Żydów.25
16Wbrew wyrażonym wcześniej obawom, Wyka nie poprzestaje na diagnozie ekonomicznego stanu rzeczy; z wyjątkową ostrością – antycypującą oskarżycielski ton Jana Grossa jako autora Złotych żniw26 – uwydatnia dwuznaczność moralną związaną z przejmowaniem żydowskich sklepów, warsztatów, kancelarii, a także związanych z nimi zawodów. Wyrażenie ostrych sądów, dotykających tak silnego tabu wymagało bezstronności, odwagi cywilnej i niepodatności na ograniczenia płynące ze strony „mitów plemiennych”, podtrzymujących spoistość narodowej wspólnoty27. Wyka po pierwsze z wielką przenikliwością zlokalizował najbardziej ważkie przemiany na mapie procesów społecznych, jakie spowodował Holokaust (przejmowanie żydowskiego majątku, czyniące Polaków beneficjentami Zagłady, wykształcanie się nowej klasy handlowo-rzemieślniczej); po drugie zaś dostrzegł ich moralne konsekwencje oddziałujące w dłuższej perspektywie czasowej28. Pytanie o aksjologiczną wymowę tych przemian (a właściwie „majątkowych przejęć”, „przewłaszczeń”) są akcentowane dobitnie w formach znoszących konwencjonalne poetyki i dyskursy żałobne, konsyliacyjne czy ofiarnicze.
Ale pytanie znacznie donioślejsze, czy formy, w jakich się ta eliminacja dokonała i sposób, w jaki społeczeństwo nasze pragnęło i pragnie ją zdyskontować, były i moralnie, i rzeczowo do przyjęcia. Otóż, chociażbym tylko za siebie odpowiadał i nie znalazł nikogo, kto by mi zawtórował, będę powtarzał – nie, po stokroć nie. Te formy i nadzieje były haniebne, demoralizujące i niskie. Skrót bowiem gospodarczo-moralnego stanowiska przeciętnego Polaka wobec tragedii Żydów wygląda tak: Niemcy mordując Żydów popełnili zbrodnię. My byśmy tego nie zrobili. Za tę zbrodnię Niemcy poniosą karę. Niemcy splamili swoje sumienie, ale my – my już teraz mamy same korzyści i w przyszłości będziemy mieli same korzyści nie brudząc sumienia, nie plamiąc dłoni krwią.
[…] Formy, jakimi Niemcy likwidowali Żydów, spadają na ich sumienie. Reakcja na te formy spada jednak na nasze sumienie. Złoty ząb wydarty trupowi będzie zawsze krwawił, choćby już nikt nie pamiętał jego pochodzenia. Dlatego nie wolno dozwolić, by ta reakcja została zapomniana lub utrwalona, bo jest w niej tchnienie małostkowej nekrofili.29
17Charakterystycznym rysem kondycji narratora eseju Wyki jest silnie akcentowany indywidualizm, pojedynczość (a nie wspólnotowość) wyrażanej tu opinii, świadczące o poczuciu izolacji, osamotnienia, jakie musiało towarzyszyć osobom tak jawnie wykraczającym poza granice etnicznych narracji okupacyjnych. Rzeczywiście, Życie na niby wydaje się w polskiej literaturze wojennej raczej odosobnioną próbą przekroczenia dychotomii dzielącej polskie i żydowskie relacje o Holokauście30, a zatem tak jednoznacznie rezonującą – na poziomie emocji i opisu świata – z tekstami autorów żydowskich: Caleka Perechodnika, Racheli Auerbach, Emanuela Ringelbluma, Icchaka Cukiermana31. Natężenie emocjonalne i gwałtowność tonu sprawiają, że nasuwa się tu analogia pomiędzy esejem Wyki a głośnym wystąpieniem Emila Zoli (J’accuse) w sprawie sprawy Dreyfusa; w obydwu pojawia się ta sama oskarżycielska pasja, ten sam heroizm intelektualisty, który występuje przeciwko „swoim” w imię nadrzędnych, ponadnarodowych racji moralnych.
18Refleksję moralną Wyki można postrzegać jako próbę osadzenia okupacyjnej gospodarki „zawisłej w powietrzu” na powrót w silnych, realnych ramach społecznych i kulturowych, jako projekt eseistyczny zmierzający do nadania jej poznawczego ciężaru. Jest on ukierunkowany także na włączenie historii żydowskiej w obręb historii polskiej przez odrzucenie etnocentrycznego pojęcia polskości i przyjęcia definicji Polaka-obywatela32. Ta przemiana świadomościowa dokonuje się u Wyki stopniowo, a poszczególne jej etapy wyznaczają: rozdział poświęcony Zagładzie i jej ekonomicznym następstwom w Gospodarce wyłączonej (rok 1943) i niezwykły esej Potęga ciemnoty potwierdzona, opublikowany na łamach „Odrodzenia” we wrześniu 1945 roku. W tym pierwszym eseju Żydzi zostali scharakteryzowani jako osobna, niemal autarkiczna mniejszość, oddzielona od chrześcijańskiej większości systemem obyczajów, rytuałów religijnych, osadzeniem w określonych działach gospodarki czy specyficznych zawodach. Jednak dopiero postawa, jaką przyjmuje narrator w eseju Potęga ciemnoty…, manifestuje uczucia solidarności, empatii, żalu, pod którego ciśnieniem pękają ograniczenia i rygory przypisane do konwencji poetyckich, ról społecznych, narodowych tożsamości33. Jest to postawa żałobnika odprawiającego świecki obrzęd, kontemplującego w sposób godny i powściągliwy nieodwracalną utratę kultury polskich Żydów, zwłaszcza w jej lokalnym, krakowskim wymiarze. W eseju tym pojawia się w dyskursie Wyki nowy motyw – wyrwanych, zbezczeszczonych macew, zapowiadających okres skazania na zapomnienie tysiącletniej historii polskich Żydów i pamięci o Zagładzie.
Było to w lipcu 1939 roku. Zaszedłem na stary cmentarz żydowski przy ulicy Szerokiej. Martwy podwójnie, bo już od dawna nie przyjmujący nowych zmarłych cmentarz. Pełen pomników całych dynastii rabinów, lekarzy, talmudystów krakowskich. Już nie pomnę, którego to był rabina ów grób pod przekrzywionym drzewem, zawsze zasypany zwiniętymi karteczkami. Na karteczkach pisało się życzenia – forma modlitwy ujętej w rulonik.
Dzisiaj nagrobki wyrwane. Istnieją w Polsce miasta, gdzie w chodnikach depczesz ułomki takich kamieni, fragmenty nieczytelnych dla ciebie napisów hebrajskich. Pustą przestrzeń cmentarza porasta trawa. Gdzieniegdzie uratował się kamień. Grają na nim w karty, rozkładają towar. Przez wyłomy w murach cmentarzyska wiodą ścieżki. Nie piszę o profanacji. Piszę tylko, że ten cmentarz jest podwójnie martwy. Na grób pod drzewem nikt nie rzuca kartek. Powiadam tylko, że kto nie dostrzega wymowy tych pustych murów, za którymi kłębi się lewantyński tłum polskiego pochodzenia, jest ciemny do potęgi. Ciemny na jedno z największych nieszczęść i zbrodni, jakie znają dzieje.34
19Adres żałobny połączony z oskarżeniem sprawców powojennego pogromu na Kazimierzu utrzymany jest w tonacji wpisującej się w nakazy estetyczne Th. W. Adorno, który w Dialektyce negatywnej mówił o tym, że „po Oświęcimiu nie ma takiego słowa, również teologicznego, które nieodmiennie miało prawo pobrzmiewać z wysokości”35. Co wydaje się charakterystyczne i zarazem zaskakujące, to brak w refleksji historycznej Kazimierza Wyki akcentów czy wykładni religijnych, metafizycznych, pomimo przywołania w ostatnim akapicie Potęgi… scenerii żydowskiego cmentarza przy synagodze Remu. Nie ma ich zresztą w całej książce Wyki, tak jakby autor już w punkcie wyjścia odrzucał pokusę poszukiwania „boskiego porządku dziejów” czy sankcji metafizycznej dla opisanych przez siebie faktów historycznych. Uprawnione wydaje się domniemanie, że autor jako płaszczyznę odniesienia dla swoich „badań terenowych” świadomie wybrał przestrzeń ludzkiej odpowiedzialności, etyki społecznej, prawa, debaty publicznej, do których kategorie teologiczne nie mają zastosowania.
Notes de bas de page
1 K. Wyka, Gospodarka wyłączona, [w:] tenże, Życie na niby, Kraków 2010, s. 292.
2 W niniejszym rozdziale uchylam oczywisty porządek historycznoliteracki, w jakim bywa lokowany zbiór esejów Kazimierza Wyki pt. Życie na niby. Warto jednak w tym miejscu przywołać przynajmniej niektóre okoliczności i uwarunkowania, które stanowiły kontekst dla tej publikacji. Myślę tu w mniejszym stopniu o nadciągającej polityce kulturalnej socrealizmu, która w latach redagowania książki (1945–1947) nie była jeszcze na tyle dotkliwa, a w większym stopniu o wewnątrzliterackiej dynamice sporów światopoglądowych, które określały klimat życia literackiego okresu powojennego, zwłaszcza o sporze z Czesławem Miłoszem na łamach redagowanej przez Wykę „Twórczości”. Spór, zainicjowany szkicem Ogrody lunatyczne i ogrody pasterskie z 1946 roku (na który Miłosz odpowiedział Listem półprywatnym o poezji), dotyczył użyteczności i stosowności poetyki pastoralnej i mitu arkadyjskiego w odniesieniu do doświadczeń wojennych. Wyka utożsamia arkadyjskość z grzechem egotyzmu i estetyzmu, z poetyką „szukania powodów do zachowania egotycznej odrębności”. Wydaje się, że spór ten pozostaje w związku z kształtem formalnym esejów z analizowanego tu zbioru. Por. K. Wyka, Ogrody lunatyczne i ogrody pasterskie, [w:] tenże, Rzecz wyobraźni, Warszawa 1977, s. 286. Zob. również M. Zaleski, Tropami tropów idyllicznych. Mit arkadyjski jako mit prometejski?, [w:] tenże, Echa idylli w literaturze polskiej doby nowoczesności i późnej nowoczesności, Kraków 2007.
3 Na temat pogromu w Krakowie, który wydarzył się 11 sierpnia 1945 roku, zob. J. T. Gross, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Kraków 2008, s. 129–132.
4 E. Ringelblum, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej, wstęp A. Eisenbach, Warszawa 1988. Autor w swoim obszernym i szczegółowym studium stwierdza: „W Polsce, kraju par excellence rolniczym, w którym 2/3 ludności utrzymywało się z rolnictwa, program agrarny był najważniejszy, od jego rozwiązania zależał normalny rozwój przemysłu, urbanizacja kraju, rozwój kultury, unormowanie zagadnień społecznych kraju itd. Zamiast rozwiązać problem agrarny w duchu żądań magnackich, rozpasano agitację za opanowaniem małomiasteczkowych straganów żydowskich przez małorolnych chłopów. […] Zamiast szukać rozwiązania tego zagadnienia w głębokich reformach społecznych – szukano winnych w Żydach. I problem niedostatecznie rozwiniętego stanu trzeciego, problem trwający od wieków, chciano rozwiązać drogą gwałtu, drogą przymusu i siły” (s. 33–34).
5 K. Wyka, Dwie jesienie, [w:] tenże, Życie na niby…, s. 243.
6 Tenże, Życie na niby, [w:] tenże, Życie na niby…, s. 143.
7 Zbliżonej problematyce uprawiania przez filozofów dyskursu innego niż ich macierzysty, profesjonalnie powiązany z ich dyscypliną osobną książkę poświęcił M. Michalski, Filozof jako pisarz. Kołakowski – Skarga – Tischner, Gdańsk 2010.
8 Zob. S. Stabro, Poezja i Historia. Od „Żagarów” do Nowej Fali, Kraków 2001.
9 Zob. Z. Łapiński, Między polityką a metafizyką. O poezji Czesława Miłosza, [w:] Poznawanie Miłosza, cz. I: 1980–1998, red. A. Fiut, Kraków 2000, s. 24–25.
10 Zob. L. Burska, Niekończąca się historia (Historia: czasu kurz?), [w:] taż, Kłopotliwe dziedzictwo. Szkice o literaturze i historii, Warszawa 1998. Jednym z opowiadań analizowanych w tym rozdziale jest Bitwa na równinie Sedgemoor Iwaszkiewicza, gdzie autorka częściowo polemizuje z esejem Wyki na temat Iwaszkiewiczowskiego tekstu (Oblicze świata, „Twórczość” 1947, nr 2), a częściowo aplikuje i rozwija sformułowane przez niego sądy, pisząc: „Historia w ujęciu Iwaszkiewicza wydaje się daleka, obca. Choć jej nieco teatralna wzniosłość porusza ludzi, wyrywa ich z pospolitej codzienności, staje się dla nich rodzajem święta, to jej odświętność i patos są oszustwem, nie oferują bowiem żadnej prawdziwej wartości, żadnego sensu” (s. 205).
11 K. Wyka, O świcie, [w:] tenże, Życie na niby…, s. 150.
12 Tenże, O porządkach historycznych (Rozważania aprioryczne), [w:] tenże, Życie na niby…, s. 198.
13 W podobnym dychotomicznym porządku postrzega historię Frank Ankersmit, obrazując swoje rozważania Wittgensteinowskim motywem bólu i jęku jako jego reprezentacji. Wedle Ankersmita historia jest „raczej pewnym wariantem doświadczenia empirycznego, aniżeli typem doświadczenia odnoszącego się do sytuacji, w której zwykle wypowiadamy słowa «odczuwam ból»”. F. Ankersmit, Gadamer i doświadczenie historyczne, tłum. P. Ambroży, [w:] tenże, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, tłum. A. Ajschtet i in., red. i wstęp E. Domańska, Kraków 2004, s. 251. Historia nie jest zatem wedle Ankersmita „pojękiwaniem cywilizacji”, lecz wysoce skonstruowanym tekstem, nieroszczącym sobie pretensji do „prawdy”.
14 Tamże.
15 Tamże, s. 202.
16 Por. M. Ratajczak, K. Szadkowski, Agamben: instrukcja użycia, [w:] Agamben. Przewodnik „Krytyki Politycznej”, oprac. A. Bielik-Robson i in., Warszawa 2010.
17 Bardzo ciekawą analizę owych procesów ekonomicznej pauperyzacji Polaków zawarł Grzegorz Berendt w swoim artykule Cena życia – ekonomiczne uwarunkowania egzystencji Żydów po „aryjskiej stronie”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
18 K. Wyka, O świcie, [w:] tenże, Życie na niby…, s. 151.
19 Agamben rozwija wątek „nagiego życia” (pojęcie zapożyczone z filozofii Waltera Benjamina) i w Stanie wyjątkowym, i w Homo sacer. W tej ostatniej rozprawie tak charakteryzuje tę kategorię w kontekście nazizmu i figury obozu koncentracyjnego jako nomos nowoczesności: „Nazizm uczyni z nagiego życia homo sacer, określanego w kluczu biologicznym i eugenicznym miejsce nieustającej decyzji o wartości i jej braku, miejsce, w którym biopolityka stale popada w tanatopolitykę, a obóz staje się konsekwencją politycznnej przestrzeni «kat eksochen»”. G. Agamben, Homo sacer. Suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa 2008, s. 209.
20 K. Wyka, Goebbels, Hitler i Kato, [w:] tenże, Życie na niby…, s. 185.
21 Tezy Dominicka LaCapry, przedstawione w artykule Approaching Limit Events: Siting Agamben, omawiają G. Jankowicz, P. Mościcki w eseju Projekt „Homo sacer” (Krytyki Agambena), [w:] G. Agamben, Stan wyjątkowy, tłum. M. Surma-Gawłowska, Kraków 2008. W artykule tym czytamy: „Większość najbardziej znanych interpretacji Zagłady opiera się na czymś, co amerykański badacz nazywa «retoryką wzniosłości». Traktuje ona historyczne wydarzenie jako część apokaliptycznej narracji, w której społeczne i polityczne konteksty ustępują miejsca transhistorycznym tezom i ogólnym konceptualizacjom. Agamben także posługuje się tą retoryką, odrzucając jakikolwiek kompromisowy sposób mówienia o Auschwitz. Jego analizom przyświeca zasada «wszystko albo nic», Zagłada stanowi natomiast według niego radykalną cezurę, po której wszystkie kategorie etyczne, polityczne i filozoficzne trzeba wynaleźć na nowo. […] Zdaniem LaCapry zależność od retoryki wzniosłości sprawia, że Agamben niebezpiecznie zbliża się do sakralizacji Auschwitz, którą sam otwarcie i radykalnie odrzuca jako nieetyczną i w gruncie rzeczy zależną od ram pojęciowych wyznaczonych przez oprawców” (s. 257).
22 Zarzut ucieczki od polityczności stawia Agambenowi Ernesto Laclau, pisząc: „Bycie poza jakimkolwiek wyrzuceniem i jakąkolwiek suwerennością oznacza po prostu bycie poza polityką. (Nie)politycznym dyskursem Agambena rządzi mit w pełni pojednanego społeczeństwa. To pozwala mu odrzucać wszystkie opcje polityczne dostępne w naszych wspólnotach i sprowadzać je do obozu koncentracyjnego będącego ich utajonym przeznaczeniem”. E. Laclau, Nagie życie czy społeczne nie wiadomo co?, tłum. K. Szadkowski, [w:] Agamben. Przewodnik „Krytyki Politycznej”, oprac. A. Bielik-Robson i in.,Warszawa 2010, s. 54.
23 Najbardziej kompletnym zarysem przemian, jakim podlegała tematyka Zagłady w literaturze polskiej, i związkami tych przemian z uwarunkowaniami politycznymi wydaje się artykuł Doroty Krawczyńskiej i Grzegorza Wołowca Fazy i sposoby pisania o Zagładzie w literaturze polskiej, [w:] Literatura polska wobec Zagłady, red. A. Brodzka-Wald, D. Krawczyńska, J. Leociak, Warszawa 2000.
24 Zob. G. Berendt, Cena życia…
25 K. Wyka, Gospodarka wyłączona…, s. 291.
26 Autor Życia na niby wprawdzie nie tematyzuje tego przekonania wprost, ale z prezentowanych przez niego poglądów na sprawę zawłaszczania żydowskich majątków można wnosić, że podzielał on pogląd Grossa o systemowym charakterze tego procederu, o tym, że nie był on „zjawiskiem incydentalnym i dewiacyjnym”, lecz „usankcjonowaną normami praktyką zbiorową”. J. Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co działo się na obrzeżach Zagłady Żydów, współpraca I. Grudzińska-Gross, Kraków 2011, s. 87.
27 Warto przypomnieć, że Gross stawia esej Wyki w jednym rzędzie z wypowiedziami Jana Karskiego czy Józefa Mackiewicza jako (rzadki w polskiej publicystyce) przykład zdecydowanego napiętnowania praktyk rabowania pożydowskiego mienia. J. T. Gross, Złote żniwa…, s. 178.
28 Por. S. Buryła, Prawdy niechciane i potrzeba ich społecznej artykulacji, [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, red. T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska, Łódź 2009.
29 Tamże, s. 293.
30 O dysonansie w polskim i żydowskim postrzeganiu Zagłady pisze m.in. Jan Grabowski w głośnej historycznej publikacji Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa 2011, s. 11. Zob. też J. Błoński, Ofiary i świadkowie. Obraz Zagłady w literaturze polskiej, „Kontury” 1996, t. VII.
31 O funkcji ironii w Spowiedzi Caleka Perechodnika, którego to świadectwa obszerne fragmenty poświęcone są „rabunkowi żydowskiego mienia na wielką skalę”, wnikliwy artykuł poświęcił Tomasz Żukowski, Ironiczne strategie w „Spowiedzi” Calka Perechodnika, „Teksty Drugie” 2010, nr 6.
32 Zob. J. Błoński, Autoportret żydowski, czyli o żydowskiej szkole w literaturze polskiej, [w:] tenże, Biedni Polacy patrzą na getto, Kraków 1994, s. 58–64; T. Żukowski, Kręgiem ostrym rozdarty na pół. O niektórych wierszach K. K. Baczyńskiego z lat 1942–1943, „Teksty Drugie” 2004, nr 3.
33 Warto w tym miejscu przypomnieć o zapomnianym dziś utworze fabularnym Kazimierza Wyki, opublikowanym w pośmiertnie wydanym tomie Opowiadania (Kraków 1978) – Opowiadaniu z Worochty, w którym pojawia się analogiczny motyw żony polsko-żydowskiego konwertyty, która w geście solidarności wobec losu, jaki spotyka ludność żydowską, zakłada opaskę z gwiazdą Dawida. O tekście tym pisze B. Krupa, Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987–2003), Kraków 2013, s. 56.
34 K. Wyka, Potęga ciemnoty potwierdzona, [w:] tenże, Życie na niby…, s. 362.
35 Th.W. Adorno, Dialektyka negatywna, tłum. K. Krzemieniowa, Warszawa 1986, s. 516. O stosunku Adorna do Holokaustu w perspektywie wielu jego wypowiedzi filozoficznych piszę w swojej książce Świadectwo – trauma – głos. Literackie reprezentacje Holokaustu, rozdział: Popioły i dyskursy, Kraków 2007, s. 32–38. Oczywiście, twierdzenie Adorna nie znajduje potwierdzenia w pragmatycznym wymiarze piśmiennictwa o Holokauście, w którym istnieje obszerny zbiór artykułów i książek teologicznych autorstwa m.in. Emila Fackelheima, Emmanuela Levinasa, Hansa Jonasa, Abrahama Heschela i in. Zob. Teologia i filozofia żydowska wobec Holocaustu, red. i wstęp P. Śpiewak, Gdańsk 2013.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019