• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15363 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15363 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Nowa Humanistyka
  • ›
  • Holokaust
  • ›
  • I Esej
  • ›
  • 3 Rachela Auerbach opłakuje ślady, resz...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral „Rzeszoto śmierci”, czyli metafory Zagłady Materialność resztek, ontologia rzeczy umarłych Natura jako horyzont etyczny Zagłady Notes de bas de page

    Holokaust

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    3 Rachela Auerbach opłakuje ślady, resztki, widma, wyrwy w ziemi

    p. 70-93

    Texte intégral „Rzeszoto śmierci”, czyli metafory Zagłady Materialność resztek, ontologia rzeczy umarłych Natura jako horyzont etyczny Zagłady Notes de bas de page

    Texte intégral

    Bezsilnie, jak tylko mogą brzmieć głosy duchów, wieszczy […] szept z chtonicznych głębin języka.
    Walter Benjamin

    Zanalizowaliśmy już zjawiska, zdefiniowaliśmy fenomeny. Niemcy stworzyli naukę o wyniszczeniu, a my właśnie tworzymy naukę o zagładzie.
    Rachela Auerbach

    1Pamięć, uważana za klasyczną Ankersmitowską kategorię, która ustanowiła jeden z kulturowych i teoretycznych fundamentów studiów nad Holokaustem, jest w rzeczywistości zjawiskiem zbyt złożonym, by można było w sposób bezwarunkowy przywoływać ją w odniesieniu do całej literatury o Zagładzie, bez poczucia zacierania „drobnych różnic”, indywidualnych pisarskich idiosynkrazji1. Pamięć ma bowiem cechy, które wspomniany związek kulturowy mocno komplikują. Literatura o Zagładzie zdominowana jest przez tekstowe fragmenty, destrukty, mikrologie, tymczasem Walter Benjamin w swoim niezwykle sugestywnym eseju o twórczości Leskowa wiąże pamięć z żywiołem epickim w literaturze, zwracając uwagę na fakt, że „Mnemozyne, Przypominająca, była u Greków muzą epiki”2. Epickość, szukająca wsparcia w pracy pamięci, ma w rozumieniu Benjamina rys terapeutyczny, ocalający wiarę w wewnętrzny porządek świata; jest więc warunkiem „przebolenia” utraty ludzi i światów, ponieważ, jak powiada autor Ulicy jednokierunkowej:

    Tylko dzięki pojemnej pamięci epika potrafi z jednej strony przyswoić sobie bieg rzeczy, a z drugiej zawrzeć pokój z zatraceniem rzeczy, z potęgą śmierci.3

    2Rachela Auerbach nie jest pisarką „pamięci o Zagładzie” w Benjaminowskim znaczeniu tego słowa, przede wszystkim ze względu na programową antyepickość jej pisarstwa (choć świadomość rangi „pamięci” w kulturze żydowskiej po Holokauście wydaje się obecna w jej twórczości4). Dorobek Auerbach zdominowany jest przez publikacje ulotne, eseje i drobne szkice niewielkich rozmiarów, przypominające (płonące) kartki na wietrze, które przemknęły przez polską literaturę, odciskając w niej ślad widoczny, wyrazisty, jednak nieodnotowany z odpowiednią siłą przez rodzimą naukę o literaturze. Być może jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest fakt, iż jej pisarstwo znamionują kontradykcje i napięcia, które sprawiają, że układa się ono w zróżnicowane „profile”, w zależności od wybranej dominanty tematycznej lub formalnej. Dla Eugenii Prokop-Janiec Rachela Auerbach jest przedstawicielką literatury polsko-żydowskiej okresu międzywojnia, publicystką „Chwili” i pisma „Cusztajer” („Dodatek”), w większym stopniu związaną ze środowiskiem żydowskim (języka jidysz) niż z literaturą polską5. Jacek Leociak umieszcza jej dorobek w kręgu eseistyki holokaustowej6, skupiając się na szkicu Izkor i reportażowo-filozoficznych fragmentach dziennika pisarki ze zbiorów Archiwum Ringelbluma7. Z kolei Monika Polit i redaktorzy pisma „Zagłada Żydów” akcentują walory dokumentarno-historyczne jej pisarstwa, zwłaszcza tych publikacji, które powstawały w związku z gromadzeniem materiałów o życiu codziennym w getcie, z działalnością w Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej i publikacją Na polach Treblinki w 1947 roku8. Dla Karoliny Famulskiej-Ciesielskiej i Sławomira J. Żurka, autorów leksykonu Literatura polska w Izraelu, najistotniejszy wydaje się okres przypadający po emigracji do Izraela9, kiedy to Auerbach pracowała w Instytucie Yad Vashem, współtworząc departament relacji świadków Holokaustu i gdy opublikowała kilkanaście książek w języku jidysz, m.in. Nasz rozrachunek z narodem niemieckim (Unzer cheszbon mit dajczn fołk, 1952), Powstanie w getcie warszawskim (Meret Geto Warsza, 1963) i niedokończone, wydane pośmiertnie Warszawskie testamenty (Warszawer cewoes, 1979)10.

    3W swojej książce również posługuję się określonym „profilem” tematyczno-formalnym, w specyficzny sposób „formatującym” twórczość Racheli Auerbach, „profilem” skupionym wokół korpusu tekstów, które powstawały w latach 1943–1947 i były publikowane głównie na łamach polskich czasopism syjonistycznych „Nasze Słowo” i „Przełom” (swoistych edytorskich efemeryd tamtego czasu). W centrum tego „profilu” znajdują się dwa eseje stosunkowo obszerne, zdecydowanie najbardziej wartościowe w dorobku Auerbach, Lament rzeczy martwych i Lacrimae rerum. Uzupełniają go szkice Pesach 1943 i Jizkor, cykl studiów, dokumentujących życie artystów żydowskich w warszawskim getcie pt. Z ludem pospołu, a także pomniejsze artykuły powojenne Szopomania, Conquistadorzy Leszna i Nowolipek i Werterfassung. Wszystkie te eseje i artykuły historyczne zostały wprawdzie opublikowane po wojnie, powstawały jednak – jak o tym informują adnotacje odautorskie – w latach 1942–1944, gdy autorka przebywała po „aryjskiej” stronie Warszawy, posługując się nazwiskiem Aniela Dobrucka. W horyzoncie moich zainteresowań znajdą się również dwa ważne teksty poświęcone miejscom i obozom zagłady w Lasach Janowskich i Treblince: Na polach Treblinki (w nowym przekładzie Karoliny Szymaniak tekst ten nosi tytuł Treblinka. Reportaż) i Uwagi wstępne do książki wspomnieniowej Leona Weliczkera Brygada śmierci (Sonderkommando 1005). Pamiętnik. Większość wymienionych utworów powstała pierwotnie w języku polskim, jedynie dwa zostały przetłumaczone z jidysz (w tym Pesach 1943 przez samą autorkę)11.

    4Są to utwory zróżnicowane pod względem przynależności gatunkowej, często nieco rozchwiane konstrukcyjnie, zderzające z sobą różne tonacje stylistyczne. Stawiam tezę, że łączy je jednak wspólny rys genologiczny – eseistyczność w znaczeniu, jakie nadaje temu terminowi Edward Balcerzan12. Rachela Auerbach, autorka wykazująca się niemałą samoświadomością pisarską, sama naprowadza nas na ten trop w licznych uwagach metaliterackich. W Na polach Treblinki (której reportażowość została przez samą autorkę podana w wątpliwość) zarysowuje ona podstawy strategii pisarskiej, jaka jej przyświecała w pracy nad tym tekstem. Taką wykładnię odnajdujemy w zdaniach mówiących o tym, że autorka pisze o Zagładzie

    bardziej refleksyjnie niż obrazowo, więcej mówiąc, niż pokazując. Nie oddając realizmu konkretnego przeżycia obozu śmierci,13

    czy w deklaracji sygnalizującej zamiar konceptualizacji doświadczenia obozu: „zanalizowaliśmy już zjawiska, zdefiniowaliśmy fenomeny”14. Auerbach tworzy tekst Treblinki jako przemyślaną konstrukcję, dokonuje świadomych wyborów, syntetyzując jednostkowe doświadczenia i podporządkowując je wywodowi myślowemu z zakresu historiografii, etyki, religioznawstwa, archeologii.

    5Rachela Auerbach wypracowała charakterystyczną, łatwo rozpoznawalną dykcję eseistyczną, która łączy zróżnicowane publikacje jej autorstwa. Konstytuuje ją w pierwszym rzędzie „mozaikowa” konstrukcja tekstów, składających się z krótkich, „autarkicznych” akapitów, powiązanych w niewielkie objętościowo rozdziały, przerywane często dygresjami lub retrospekcjami. Eseje Auerbach mają wyraźne nacechowanie narracyjne, są opowieściami, osnutymi wokół motywu podróży (Treblinka), spaceru po mieście (Lament rzeczy martwych, Lacrimea rerum, Pesach 1943), rozmowy o znamionach wywiadu psychologicznego (Uwagi wstępne) lub modlitwy (Jizkor). Niezmiernie charakterystyczne w esejach Auerbach wydaje się poprowadzenie toku wywodu – jest on niejednolity, o przeskakującym akcencie rytmicznym i zmiennym diapazonie stylistycznym (na przemian patetycznym, ironicznym, sarkastycznym, elegijnym). Nade wszystko jednak jest to ton niesłychanie emocjonalny, „histerycznie rozwibrowany”, a zarazem szlachetny, pokryty patyną ni to archaiczności, ni to wymyślnej erudycji15 i, co najważniejsze, utrzymujący czytelnika w stałym napięciu, które nie pozwala na Benjaminowskie „zawarcie pokoju z zatraceniem się rzeczy, z potęgą śmierci”.

    6Pomimo wspomnianej różnorodności publikowanych przez nią utworów twórczość autorki Lacrimae rerum jawi się jako wewnętrznie spójna, skupiona wokół konsekwentnie rozwijanych zagadnień. W eseistyce Racheli Auerbach możemy wyróżnić trzy obszary tematyczne, skupione wokół powtarzalnych motywów czy aspektów Zagłady. Pierwszy z nich ustanawia zespół problemów związanych z obozami eksterminacji i masowymi grobami w Treblince i Lasach Janowskich pod Lwowem. Tu motywem centralnym jest portret „ocalonego z Sonderkommando” (Szmul Rajzman, Abraham Krzepicki, Leon Weliczker) jako postaci symbolizującej „ostatni krąg” Holokaustu. Drugi obszar tekstów skupiony jest wokół rzeczy, resztek, ruin, materialności; wydaje się, że tu Auerbach osiąga najwięcej jako pisarka i antropolog Zagłady. Wreszcie trzeci konstytuują sekwencje kilku różnych esejów, poświęcone środowisku naturalnemu jako czynnikowi sprawczemu w historii. Te dwa ostatnie obszary wydają się z sobą powiązane: są bowiem próbą opisu rzeczywistości, jaka nastąpiła „po śmierci człowieka”, po apokalipsie. Mają one za swój temat opustoszałe miasto (getto) i spustoszoną naturę ukrywającą masowe groby; w tej postapokaliptycznej przestrzeni autorka podejmuje próby odszukania „resztki” aksjologicznej, na której będzie można oprzeć nową (nową-starą?) narrację o ludzkości.

    „Rzeszoto śmierci”, czyli metafory Zagłady

    7Mówiąc o pismach ulotnych Racheli Auerbach, miałam na myśli szczególny rodzaj ich edytorskiej nietrwałości – autorka Lacrimae rerum publikowała bardzo dużo na łamach gazet codziennych i czasopism, nie tylko w wymienianych wcześniej „Naszym Słowie” i „Przełomie”, ale również w „Robotniku”, „Opinii”, w biuletynach naukowych, nie dbając o uwiecznienie swoich artykułów w formie książkowej. Pod względem ciężaru gatunkowego, rangi, poziomu problematyzacji teksty jej autorstwa są jednak niemal zawsze artykułami daleko wykraczającymi poza doraźną użytkowość, imponującymi erudycją (pamiętajmy o tym, że Auerbach była z wykształcenia psychologiem, filozofem i historykiem) i umiejętnością teoretyzowania zjawisk w sytuacji braku stosownych narzędzi opisu i w warunkach wysoce niesprzyjających twórczości.

    8Dobrym przykładem łączenia użytkowości i ambicji intelektualnych, poznawczych wydają się Uwagi wstępne do książki Leona Weliczkera Brygada śmierci, w których Auerbach wykorzystuje ramy tekstu użytkowego („paratekstu”) do zarysowania pola problemowego skupionego wokół charakterystyki „ocalonych z obozu zagłady”. Byli to więźniowie zatrudniani w Sonderkommando, wykonujący prace pomocniczne w procesie eksterminacji Żydów (jak grzebanie ciał w masowych grobach, sortowanie dobytku zamordowanych, a w kolejnej fazie trwania obozów – usuwanie śladów zbrodni przez spopielenie zwłok). Spośród tysięcy więźniów przeżyli tylko nieliczni, na ogół byli to uczestnicy powstania przeciwko niemieckiej i ukraińskiej załodze obozowej, uciekinierzy lub więźniowie karnie zesłani do obozów o cięższym rygorze. Doświadczeniem więźniów z Sonderkommando było dosłowne dotarcie do „ostatniego kręgu piekła”16, z którego nikt nie miał prawa ujść z życiem, przedarcie się przez oka „rzeszota śmierci”, który to obraz uczyniła Auerbach centralną metaforą swojego dyskursu17. Ocaleni – byli więźniowie Sonderkommando są w twórczości Auerbach uprzywilejowanymi świadkami Holokaustu, gwarantami prawdy o Zagładzie, ponieważ doświadczyli jej w sposób całościowy, widząc wszystkie jej etapy i związki między nimi18. Przysługujący im autorytet – świadków, ale i współtwórców rekonstruowanej właśnie historii Holokaustu – znajduje potwierdzenie w budowie tekstów, których są bohaterami. Ramą kompozycyjną Na polach Treblinki są „zazębiające się opowieści ośmiorga członków komisji”19, przy czym centralne miejsce w tej strukturze zajmują opowieści pięciu więźniów Treblinki; struktura ta jest formowana i zarazem rozpraszana przez ich rozbrzmiewający „polilog”. Podobna zasada rządzi tokiem narracji w Uwagach wstępnych: postać Weliczkera stoi w centrum tekstu, jest ośrodkiem znaczeniotwórczym obrazu świata, jaki się z niego wyłania (nie jedynym, o czym za chwilę).

    9Auerbach w swojej analizie postaci Weliczkera i otoczenia, w którym funkcjonował, porusza się w horyzoncie rozstrzygnięć teoretycznych, antycypujących podstawy współczesnych holocaust studies, zarówno w obszarze nauk historycznych (np. „trójkąt hilbergowski: ofiara, sprawca, świadek”), jak i macierzystej dyscypliny pisarki, czyli psychologii (teoria traumy). Jej ironiczne stwierdzenie „Niemcy stworzyli naukę o wyniszczeniu, a my tworzymy naukę o Zagładzie”20 skrywa trafne rozpoznanie dotyczące jej metody twórczej, którą określa intuicyjne poszukiwanie wewnętrznych uporządkowań w procesie Zagłady i pamięci o niej.

    10Obszerny fragment eseju wstępnego poświęca Auerbach portretowi oprawców, katów, którzy traktowali więźniów z Sonderkommando jak swój „ruchomy inwentarz”, powtarzając zarazem nieustannie, że „są dobrymi ludźmi”, że po prostu starają się wykonywać swoją pracę „anständig und sauber”, czysto i przyzwoicie. Nie sposób nie dostrzec tu analogii do formuły Hannah Arendt, która pisała o funkcjonariuszach nazistowskich jako o postaciach uosabiających tezę o „banalności zła”, o mieszczańskiej pospolitości i antydemoniczności sprawców21. Auerbach nazywa nieludzką rzeczywistość obozów zagłady „potocznym szaleństwem zaprowadzonych przez Niemców porządków ludzkich”22, dbając jednocześnie o nieustanną obecność horyzontu etycznego, który nie pozwala na poddanie się owemu „potocznemu szaleństwu”. Tok jej narracji jest jak gdyby wahadłowy, porusza się pomiędzy świadomością zanurzoną w demoralizującym świecie Sonderkommando a czytelnie zarysowaną ramą aksjologiczną, która najczęściej jest usytuowana poza światem ludzkim: w kręgu przedmiotów lub środowisku naturalnym. Jednym z pasm jej narracji jest więc nieustanne korygowanie „anomii”, która wbrew intencjom autorskim usiłuje się zainstaurować wewnątrz tekstu o Zagładzie.

    Czytając jego opisy trzeba dopiero gwałtem, na chwilę bodaj odzyskać dawne nawyki w ocenie zjawisk, ten „dystans”, któryby nam pozwolił ujrzeć fenomeny te we właściwym świetle. Nie wiadomo bowiem człowiekowi, omroczonemu sugestią w prymitywny sposób, jako coś zupełnie naturalnego i zwykłego przedstawianej rzeczywistości, jak ma te zjawiska zdefiniować.23

    11W tym samym eseju Auerbach podejmuje próbę nakreślenia studium psychologicznego ocalonego, a raczej „formalnych funkcji psychicznych”, które czyniły bardziej prawdopodobnym przetrwanie niewyobrażalnej opresji, na jaką skazywało obcowanie z „przemysłem śmierci”, w atmosferze nieustannego zagrożenia życia. Wśród cech wyróżnionych przez Auerbach są odporność na zmęczenie, odporność na tragiczne wzruszenia, tłumienie reakcji afektywnych czy – ogólniej – zdolność do „celowego akomodowania swoich afektów, które mogły doprowadzić do załamania nerwowego”24. Ważną funkcją psychiczną w opisie Auerbach staje się wreszcie „pamięć ejdetyczna”, czyli zdolność do wiernego, dokładnego odtwarzania szczegółów traumatycznych sytuacji25 (która w reprezentacji ejdetycznej niemal przylega mimetycznie do wydarzenia), a także cyfr i dat dokumentujących zbrodnię (Weliczker pracował m.in. jako magazynier i rachmistrz prowadzący ewidencję liczby przybywających transportów, grzebanych i palonych ciał). Pamięć ejdetyczną opisuje Auerbach jednak w kategoriach cechy dziwacznej, jeśli nie chorobliwej, jako niemal stygmat piekielny, który naznaczył tych, którzy znaleźli się zbyt blisko masowej śmierci. Portret „ocalonego” z obozu zagłady jest więc złożony, wielowarstwowy, są w nim pokłady heroizmu i demoralizującego oswojenia zbrodni, „animalizującego” wyostrzenia zmysłów i elementy formacji duchowej, zakładającej świadomość historyczności Zagłady.

    Materialność resztek, ontologia rzeczy umarłych

    12Poszukiwanie resztek, śladów, materialnych pozostałości i postrzeganie człowieczeństwa w relacji wobec świata rzeczy są wielkim tematem eseistyki Racheli Auerbach, a wręcz jej pisarsko-antropologiczną obsesją. Znalazła ona swój najpełniejszy wyraz w dwóch najwybitniejszych utworach pisarki: esejach Lament rzeczy martwych z roku 1946 i Lacrimae rerum z 1949 (rok powstania obydwu – 1943). Układają się one w dyptyk eseistyczny; w jego ramach opustoszałe, upiorne getto warszawskie ukazywane jest niejako w podwójnej odsłonie: po pierwszej akcji deportacyjnej (wrzesień 1942) i rok później, po wygaśnięciu powstania i całkowitej zagładzie getta (wrzesień 1943). Upływ czasu, temporalność są tu jednak ukryte, niejawne, odsłonięte przez autorkę jedynie w krótkich komentarzach, dotyczących okoliczności powstawania obydwu tekstów. Eseje Auerbach są w zasadzie pozbawione rysu teleologicznego, wręcz wyjęte spod władzy czasu, dominuje tu raczej statyczna deskrypcja, podporządkowana rozbudowanej enumeracji. Czasowość jest więc niejako rozproszona w materialności, w cząstkach, resztkach, które ulegają rozkładowi i erozji (rozpad przejmuje funkcję czasu).

    13Skupienie uwagi na rzeczach, przedmiotach codziennego użytku, które pozostały po umarłych mieszkańcach „dzielnicy żydowskiej”26 (i niejako przemawiają w ich imieniu, „opłakują” swoich właścicieli), skłania do usytuowania Lamentów… w kontekście współczesnego „nurtu reistycznego” w humanistyce27. Niewątpliwie, pomimo wyraźnie zaznaczonej obecności ludzkiego narratora-żałobnika, rzeczy są tu ukazane w izolacji wobec świata ludzkiego, w oderwaniu od ludzkiej „ekonomii codzienności”, dlatego też jawią się jako przedmioty bezpańskie, porzucone, usunięte poza ramę funkcjonalności i celowości. Zostają one obdarzone własnym głosem, niemal podmiotowością (czy też, jak chce Latour, sprawczością, statusem „aktanta”). Jednakże słownik Latoura, tak bardzo emancypacyjny i akcyjny w stosunku do materialności, jest tu możliwy do zastosowania jedynie w umiarkowanym zakresie, dominującym bowiem wymiarem ontologicznym rzeczy w esejach Auerbach jest rozkład i zbezczeszczenie. Są one ukazywane jako „rzeczy-śmieci”, „rzeczy-szmaty”, pobrudzone błotem, ekskrementami, rozgniecione, poddane daleko idącej destrukcji lub zagrożone nią. Istnieją głównie w kontekście rabunku, „szabrowania”, czasami spontanicznego, czasami zakamuflowanego pod nazwą niemieckiej instytucji Werterfassung.

    Wywleczone na śmietnik z ukrycia leżą na oczach mężczyzn zaplamione menstruacją majtki, których dziewczyna jakaś przed podróżą do Treblinki nie zdążyła uprać, a po przeciwnej stronie kupy niedobitki lokatorów poznają cuchnący pomyjami szary sweter wdowy po szewcu z suteryn Fajgi Lei, kumający się za pan brat z efektownym, ale niestety pozbawionym jednego rękawa kubrakiem narciarskim posażnej ongi siostry właściciela domu panny Stelli.
    Zwaliwszy się bezwstydnie miękkim tyłem do góry, z zadartymi nogami, niczym zaduszona po zgwałceniu panna z lepszego domu, legła opodal kupy, obnażona z pokrowca, obdarta z jedwabnego brokatu obicia – pochodząca z mieszkania adwokata Goldberga salonowa, stylowa kozetka. […]
    Zrobiony z aksamitu, jakiego już niema na świecie, z daleka mimo smrodów wonią paczuli, migocący kryształkami naftaliny i dżetów, tulił się w niezaradnej starczej tkliwości do kółek połamanego, sportowego wózka dziecinnego, czarny zabytkowy stroik na głowę czyjejś babki. […] Chronione z miłością i szacunkiem przez parę pokoleń od moli i toku przemijania czcigodne fetysze rodzinne budziły się znienacka w pełnym świetle współczesności i odarte z ochronnych futerałów z gorszą jeszcze były traktowane pogardą, aniżeli tandetniejsze stokroć rekwizyty młodszej generacji.
    Biada była w tymże czasie starcom, którzy w porę umrzeć nie zdążyli.28

    14Pomimo swojego stanu porzucenia, ontologicznej bezdomności rzeczy w getcie istnieją w dramatycznej relacji wobec ludzkich losów, przy czym charakter tego związku jest wysoce zróżnicowany. Są to relacje metonimicznej przyległości lub synekdochicznej reprezentacji, antropomorfizacyjnego przejmowania cech, właściwych człowiekowi lub, rzadziej, arbitralnej substytucji29. Przedmioty codziennego użytku są najczęściej, niejako w zastępstwie ludzi, gwałcone, poddawane rozpadowi, rozczłonkowaniu, zmiażdżeniu. Powtarzają los wymordowanej społeczności w swoim własnym, „reistycznym” kodzie, co wywołuje efekt defamiliaryzacji, obcości przekazu, który w sposób zaskakujący okazuje się formą przedstawienia najbardziej adekwatną do Zagłady.

    15Warto zauważyć, że tryb „opisu reistycznego” uprawiany przez autorkę Pesach 1943 wydaje się – przede wszystkim za sprawą wszechobecnej ironii – z gruntu antymieszczański, wymierzony w burżuazyjny kult „pięknych przedmiotów”, opisywany w optyce bliskiej antropologii marksistowskiej (i Adornowskiej) jako ekwiwalent ostatecznego urzeczowienia człowieka, jako najbardziej kiczowaty i zarazem złowieszczy sposób lokowania kapitału, kamuflujący alienacje, jakim poddawane są przedmioty w procesie produkcji i gromadzenia rzeczy30. W „opisie reistycznym” Auerbach nie ma miejsca na postmieszczańską kontemplację urody bibelotów, dwuznacznego nadmiaru wyrafinowanych form i ornamentów; estetyka przez nią zaproponowana stanowi jej rewers, ironiczne odwrócenie. Kondycja narratorki Lamentów… – pomimo preferowanej przez nią enumeracji, gorączkowego wyliczania rzeczy – wydaje się odwrotnością postawy kolekcjonera31: z gorzką ironią, skrywającą poczucie bezradności opisuje ona stan roztrwonienia rzeczy, porzucenia ich na zatracenie, zamianę zbioru narzędzi w bezładne, ulegające rozkładowi śmietnisko.

    A jednak, ani Werterfassung, ani szaber, ani ząb rozkładu samoistnego teraz po styczniu, tak samo jak po wrześniu, jak przez cały czas między akcjami, obfitości rzeczy bezpańskich zaradzić nie był w stanie.
    I na nowo każde podwórze zasiliło – choć uboższym nieco remanentem – swój śmietnik. Na nowo czekając daremnie oka malarza, pysznić się jęły z każdego kąta niebywałe „martwe natury” […].
    Także i teraz jednak nie każda kategoria rzeczy miała ten sam walor i urok w oczach ludzi. Weźmy np. taką rzecz, jak stołowe nakrycia. Talerze głębokie – owszem – stanowiły obiekt ceniony i poszukiwany. Inaczej rzecz się miała w odniesieniu do talerzy płaskich, albo też mniejszych, deserowych. Nie było na nie amatorów. Stłuczone i całe, wyszczerbione i nieskazitelne, porcelanowe i fajansowe – dziesiątkami tuzinów pętały się na każdym kroku, nadaremnie wabiąc amatora delikatnie malowanymi rumieńcami swoich kwiatków i motywów zdobniczych.32

    16Pomimo zastosowania tradycyjnych zabiegów antropomorfizujących w esejach Auerbach świat rzeczy czy – szerzej – materialności ujmowany jest w sposób niezwykle nowatorski, uchylający tradycyjną episteme, separującą od siebie byty33. Autorka zrywa z przedstawieniem świata materialnego jako „przezroczystego” lub przeciwnie – obciążonego kulturową symboliką, która byłaby formą ich antropocentrycznego zawłaszczenia. W estetyce przez nią zaproponowanej materialność istnieje poza reżimami klasycznej filozofii34, ma swoją „istotowość”, nie ulega całkowitej antropomorfizacji, zachowując wyraźne akcentowaną autonomię. Z tego właśnie powodu trudno byłoby przypisać jej podmiotowość jako kategorię zbyt powiązaną z ludzką świadomością; bardziej adekwatne wydaje się w tym przypadku Latourowskie pojęcie sprawczości35 w sensie „uczestnictwa, współtworzenia historii”, czyli aktywnego jej odzwierciedlania i formowania. Materialność przekształca się w pismo, przejmuje kompetencje świadka, skryptora historii getta. W sytuacji poznawczej, aksjologicznej, religijnej bezradności to rzeczy, nieoczekiwanie, przejmują trud rozpoznawania porządku res gestae i przekuwania go w rerum gestarum.

    Na nowo wyrzucone przez obce ręce, przez nikogo nie podjęte, nie przygarnięte, nie mające nawet na sprzedaż szans żadnych, walały się w plugawych kupach, tarzały się pojedynczo w błocie rzeczy, będące w sile swoich funkcyj, zdatne do służenia człowiekowi. Niespełnione przeznaczenie wytworów pracy i energii ludzkiej, narówni z niewyżytymi egzystencjami ludzi, na nowo głosiły swój protest, swój lament niedokończonych losów. Tragicznym milczeniem swoim wołały o pomstę za gwałt i mord, za bezcelowe zniszczenie i poniewierkę.36

    17Można odnieść wrażenie, że dla autorki Lamentów… zagłada Żydów oznacza „zwinięcie się” tradycyjnej dziejowości, dramatyczny „koniec historii”. Wyznaczniki historyczności tracą na znaczeniu, blakną z konfrontacji z niewyobrażalną zbrodnią. By uratować rudymenty historii, konieczne jest przetransponowanie jej mechanizmów w obręb innego języka. W antropologii, której patronuje Rachela Auerbach historia getta zostaje opowiedziana przez różne stany skupienia materialności, głównie w drastycznych narracjach, wyrażających porzucenie rzeczy, ich zabrudzenie, zniszczenie, rozpad, rabunek, wreszcie całkowity zanik. Dziejowość, czyli poszczególne etapy zagłady warszawskich Żydów, wyznaczają zatem „reistyczne” formuły: „obfitość rzeczy bezpańskich” – „brak rzeczy drobnych, miękkich”, wreszcie – „dominowanie reliktów architektonicznych”.

    Tak było po każdej akcji, a gdy już wszystkie się skończyły, gdy w ogniu ostatecznie spłonęli tym razem ludzie, wraz ze swoim dobytkiem, martwe rzeczy były na koniec tym, czego szczątki przetrwały na obraz i krzyk, na lament po zamordowanych.
    Już nie ma rzeczy drobnych i miękkich. Nie ma rzeczy osobistych. Nie ma pierza, które śniegiem polatywało nad zastygłym w żałobie krajobrazem getta.
    Zostały tylko pomniki monumentalne. Szkielety spalonych domów – niby upiory, nie dające się przepędzić żadnym egzorcyzmom. Sterczące niemo przed oczami ludzi, przejeżdżających tramwajem wokół murów miasta, spalonego wraz z mieszkańcami.37

    18Rzeczy, tym razem zrabowane umarłym i segregowane przez robotników z Werterfassung w Treblince, okazują się w eseistyce Auerbach jednym z dostępnych kodów, które przełamują reżim niewypowiadalności Zagłady, ustanawiają nowy język dokumentarności, zaświadczając o realności ludobójstwa i jego wewnętrznej celowości, skrywanej przez sprawców. W eseju pt. Werterfassung nawarstwienie w obozowych magazynach przedmiotów pozostałych po umarłych staje się nośnikiem informacji o pochodzeniu ofiar z kolejnych transportów, o geografii i społecznej stratyfikacji Zagłady. Materialność organizuje na nowo świat i tekst historii, wnika w dyskursy i obszary tradycyjnie odizolowane i obce sobie (prawo, historię, autobiografistykę), splatając je w wieloznaczną sieć. Ciało ludzkie, faktura i konsystencja rzeczy, tekst historii chiazmatycznie się z sobą krzyżują, komplikując modernistyczne dystynkcje podmiotowość–przedmiotowość, sprawczość–bierność, wnętrze–zewnętrze. Status „resztki”, „reliktu” organizuje tu wszystkie ontologie, staje się stałym punktem odniesienia, znoszącym esencjalizmy i binarne opozycje.

    W sortowni odzieży [w obozie w Treblince – przyp. A.U.] ujawniło się charakterystyczne uwarstwowienie. Pracując w baraku z odzieżą po Żydach warszawskich, Krzepicki zauważył następujące „pokłady” odzieży: Najstarszą warstwę stanowiły zawszone, nędzne łachmany, potem od razu garderoba bardzo dobrej jakości, a potem warstwa za warstwą powolny dostęp od szmat lichych do coraz lepszych. Nawarstwowienie to odpowiadało kolejności warstw wysiedlonych. Najpierw zabrani zostali żebracy i Żydzi z punktów dla uchodźców, potem zasobni, czyści, dobrze ubrani Żydzi z Austrii i Rzeszy z punktu na Tłomackiem. A potem warstwa za warstwą, od ubogich do coraz lepiej sytuowanych, kolejne kategorie wywiezionych.38

    19Ta nieantropocentryczna wykładnia relacji pomiędzy różnymi bytami znajduje oparcie w ludowej filozofii żydowskiej (jak nazywa Auerbach kabałę), która stworzyła ideę tikkun. W kabale luriańskiej tikkun oznacza naprawę świata po katastrofie39 – Auerbach poddaje redefinicji ten kabalistyczny, luriański termin, interpretując go jako dopełnienie losu, przeznaczenia rzeczy należących do zmarłych40. W jej rozwinięciu idei luriańskiej ubrania po umarłych powinny podlegać określonemu etosowi, który nakazuje „donaszanie” ich przez dzieci zmarłego lub osoby ubogie, cieszące się społecznym szacunkiem. Dlatego właśnie bezładne niszczenie przedmiotów ma w refleksji Auerbach wydźwięk nihilistyczny; porzucenie i zniszczenie jest gestem nieobojętnym aksjologicznie, utożsamianym z czynieniem zła. Gwałt zadawany rzeczom jest wyrwą uczynioną w porządku wszechświata, trudną do naprawienia i „przebolenia”.

    Natura jako horyzont etyczny Zagłady

    20Wydaje się, że na podkreślenie zasługuje jeszcze jedna właściwość „opisu reistycznego” Auerbach: rzeczy pokrywające przestrzeń getta, pomimo nieustannie obecnej ramy antropomorficznej, nie są „martwe”, przeciwnie – jawią się jako część materii organicznej, która nieustannie zmienia swój stan skupienia. Są więc eko-, a nie artefaktami wedle terminologii Ewy Domańskiej41 i właśnie jako ekofakty bronią dostępu do swojej istoty. Do tego samego kręgu bytów, którym Auerbach przypisuje ważną funkcję w „narracji o Zagładzie”, należą ekofakty najbardziej pierwotne: ziemia i las, które stanowiły przestrzeń masowej śmierci w Treblince. Przysługuje im szczególny status, ujawniający się w nowym paradygmacie ich opisu. Sosnowy lasek, ziemia, piasek, mgła, łubin, którym porastają groby nie są tłem, scenerią wydarzeń, lecz aktantem, aktywnym uczestnikiem historii, wpływającym na jej ostateczny sens. Jednak w kontekście eseju-relacji z pobytu w Treblince ta aktywna rola „non-humans” zyskuje szczególne znaczenie42. Auerbach postrzega rzeczywistość Zagłady w kategorii „systemów-światów”, w których różne obszary wzajemnie izolowane i wykluczane w modernistycznej episteme w rzeczywistości są wzajemnie uwarunkowane43. Ludzie żywi i martwi są ściśle powiązani z nie-ludzkimi aktorami: przedmiotami, architekturą, naturą; wytwarzają się tu nowe połączenia ontologiczne pomiędzy nimi. W eseju Na polach Treblinki autorka postępuje wedle wskazówek współczesnego ekokrytyka Richarda Foltza, który postuluje „wplatanie narracji ludzkiej historii w kontekst ekologii”44. Tak pomyślana strategia opisu jest obecna zarówno w tytule eseju Auerbach, jak i w jego kompozycji, opartej na motywie przemierzania przestrzeni i „cielesnego” doświadczania zmian w przyrodzie, jakie następują z miarę zbliżania się do terenu byłego obozu – potworność tego doznania wyrażają „uderzenia zimnego wiatru, smagającego (nasze) twarze”45, chłód, depresyjna monochromatyczność otaczającego krajobrazu.

    21Czas, jaki zajmuje droga, jest „czasem pustym” z sensie zdarzeniowym, wypełniają go wspomnienia pięciu byłych więźniów Treblinki i zgromadzone przez autorkę informacje historyczne na temat przebiegu eksterminacji w Treblice: od przybycia transportu do grzebania ciał w monstrualnych masowych grobach. Ta „narracyjna introdukcja” jest wyjątkowo obszerna, zajmuje większą część tekstu, niejako odwlekając w czasie konfrontację z pozostałościami po obozie. Jednak to ostatnie rozdziały są – przemieszczonym w strukturze eseju – prawdziwym semantycznym ośrodkiem, kompozycyjnym centrum tekstu. Fragmenty te pod względem ukształtowania językowego różnią się w sposób wyraźny od pozostałych: są bardziej skondensowane, lapidarne, odwzorowujące chaotyczne zachowania uczestników wyprawy, ich rozproszony ruch w przestrzeni, która pozbawiona jest czytelnych uporządkowań. Sekwencja przybycia na miejsce, zderzenia z realną przestrzenią obozu, który jawi się jako pustka i wysypisko śmieci zarazem, opisywana jest w kategoriach Realnego, jako dotknięcie traumy, która wcześniej tkwiła w zawieszeniu, objawiając się w formach zastępczych – w postaci konwencjonalnych form reprezentacji (pismo, wspomnienie, relacja ustna). Czyż konstrukcja tego eseju nie odzwierciedla, w sposób nieco zdeformowany i odwrócony, mechanizmu traumy, freudowskiej zasady traumatycznego odwleczenia, zanim trauma nie zastygnie w zespół symptomów, trudnych do przepracowania?46

    Cały poranek panowała mroźna, słoneczna, ładna pogoda. Teraz, po drugiej po południu, gdy opuszczamy Kosów i ruszamy boczną drogą pokonać ostatnie dziesięć kilometrów dzielących nas od Treblinki, wokół podnosi się nagle dziwna mgła.
    Gdy jechaliśmy tutaj, ocaleni z Treblinki rozmawiali jeden przez drugiego, prześcigali się nieustannie w swojej znajomości terenu. Teraz nagle wszyscy zamilkli każdy zapadł się w sobie. W pobliżu tamtego miejsca. W pobliżu tamtego miejsca każdy robi własny rachunek sumienia.
    Koła samochodu ślizgają się po drodze zbudowanej żydowskimi rękami. Rozglądam się, czy nikt nie słyszy, jak głośno zaczyna bić mi serce. I jak zawsze, gdy stajemy twarzą w twarz z czymś, o czym wiele się rozmyślało, przed czym drżało się ze strachem, co dręczyło bez ustanku wyobraźnię, okazuje się, że prawdziwy z tym kontakt działa zupełnie inaczej, niż to sobie wyobrażaliśmy. Próbuję przywołać z pamięci twarze bliskich i najbliższych, dla których droga, którą zbliżamy się do Treblinki, była tą ostatnią.
    […]
    A nad pustkowiem tym wisi niebo ołowiane, tak niskie, że można doń sięgnąć. Mlecznoszara mgła wypełnia całą przestrzeń. Drzewa iglaste majaczą w oddali, jakby okryte czarnym woalem. Słońce zrobiło się blade i przyćmione. Jak mała, okrągła twarz ludzka, spoglądająca na wszystko z góry. Jak pomarszczona, nagle z bólu postarzała twarz żałobnika.
    – Skąd się wzięła taka mgła? – pyta ktoś w samochodzie.
    – Nad tym miejscem zawsze będzie mgła – odpowiada ocalony z Treblinki. I widzę wyraźnie, że chce coś dodać, coś wielkiego i głębokiego. Coś takiego, czego jeszcze w życiu nie powiedział. Ale nie może.47

    22Przestrzeń ta jawi się jako nieoznaczona, milcząca, opanowana przez zjawiska, które – pomimo prób przypisania im znaczenia – zachowują wsobność, odrębność, niepodatność na ontologiczne translacje. Natura, jej nieprzenikniony „język” pozostaje w niejasnej relacji wobec świata ludzi, co więcej, wydaje się tworzyć swoją własną „kulturę”, która jest obiektem skrywanego podziwu, mimetycznego pożądania, jak mgła, która zawiera w sobie c a ł o ś ć doświadczenia Treblinki: jej mroczność, potworność, ale i skumulowaną symbolikę tego miejsca, wraz z obrazoburczą sugestią, że może „otulenie mgłą” jest bardziej adekwatną reprezentacją Holokaustu niż uporczywe praktyki kommemoratywne, które niebawem zdominują poobozową przestrzeń Treblinki?48 Pojawia się domniemanie, że może dyskrecja, zasłonięcie, milczenie są najbardziej właściwie, bo „lepiej, żeby ludzie o tym nie wiedzieli”, by nie docierała do nich demoralizująca wiedza o potworności „przemysłu śmierci”. Natura wydaje się więc jedynym ekosystemem trwającym obok umarłych i zarysowującym horyzont etyczny, w którym można usytuować aksjologicznie masowy mord w Treblince. Język ludzki, konstruowana w nim symbolika wydają się albo zbyt ubogie i niewystarczające, albo też za bardzo uwikłane w nierozwiązywalne paradoksy reprezentacji, które potęgują bezradność pisarza przymierzającego się do opisania obozu.

    23Sprawczość Natury ma inny, bardziej złowieszczy wymiar, jeśli rozpatrywać ją z perspektywy praktyk sprawców Zagłady; została ona bowiem wprzęgnięta w „przemysł śmierci” jako sztuczna przesłona masowego mordu. Natura w czasie trwania deportacji do Treblinki służyła jako przemyślny kamuflaż, skrywający prawdziwe zamiary sprawców ludobójstwa. Temu celowi służyło stworzenie kilkusetosobowego Tarnungskommando, zajmującego się wplataniem gałęzi w obozowe ogrodzenie. Przed opuszczeniem obozu Niemcy zasiali całą ziemię łubinem, który rozrósł się bujnie; i on również miał pełnić funkcję naturalnego kamuflażu. Kryje się w tych praktykach przekonanie o semantyce „niewinności Natury”, o tym, że w idyllicznej scenerii zło nie ma prawa się wydarzyć; ten mit o niewinnej lub obojętnej aksjologicznie przyrodzie został w Treblince wykorzystany jako element perfidnej propagandy, usypiającej czujność ofiar. Natura podejmuje grę w skrywanie/odsłanianie, w dialektykę wnętrza–zewnętrza, która w narracji Auerbach staje się „dyskursem prawdy”. Sprzeniewierza się intencjom sprawców i obnaża zawartość głębokich warstw gleby, zdziera zasłonę „niewinnej Natury” i ujawnia istnienie pod powierzchnią ziemi masowych grobów. Wysiłek pedantycznego usuwania śladów zbrodni przez kremowanie zwłok, wydobywanych z ziemi na specjalnych rusztach, nie powiódł się – ziemia w Treblince co krok odsłania obecność szczątków ludzkich, zmieszanych z popiołem, ziemią i roślinnością.

    Im dalej idziemy, tym mocniej czuć zapach rozkładających się ciał. Przeszliśmy już przez słynny „zagajnik”, rzadki lasek sosnowy, przez który biegła „droga do nieba”. Znajdujemy się w miejscu, gdzie stały komory gazowe, ogromne masowe doły i ruszty z szyn. Gdzieniegdzie trupi fetor miesza się z zapachem spalenizny. Rzeczywiście, to tu, to tam, widzimy kopczyki białego popiołu, osmalone kości, kupki sadzy. Wszystko to już leżało zakopane kilka metrów pod ziemią, wymieszane z piaskiem i piaskiem pokryte, ale z powodu wybuchów wyszło ponownie na powierzchnię. W jednym miejscu po podłożeniu kilku bomb naraz powstał ogromny dół. Na jego dnie – z powodu mgły – niewyraźnie majaczą jakieś kontury.
    – To nie są tylko kości – mówi prokurator. – Leżą tam, na wpół oblepione piaskiem kawałki na wpół rozłożonych ciał, splątane wnętrzności.49

    24Narzuca się w tym eseju, zwłaszcza w jego końcowych fragmentach, wrażenie przemawiania z wnętrza ziemi, roztopienia podmiotu w ziarnistości gleby, gdzie nie ma już miejsca na ludzkie, jednostkowe ego. Ten zabieg pisarski przywodzi na myśl frazę Waltera Benjamina przywołaną jako motto rozdziału, mówiącą o tym, że głosy umarłych mogą rozbrzmiewać tylko z „chtonicznych głębin języka”50, z pewnej bezładnej miazgi, w której tradycyjne wyznaczniki tekstu pozbywają się przysługujących im przywilejów. Coś bardzo podobnego dzieje się w eseju Auerbach, w którym podmiot dąży do usytuowania się w głębi, na dnie masowych grobów, gdzie skrawki ciał i kości mieszają się z ziemią i zbutwiałą roślinnością, uchylając istnienie hierarchii ontologicznej, władzy podmiotu na przedmiotami.

    25Semantyka „pola”, nieprzypadkowo zaakcentowana w pierwotnym, odautorskim tytule tekstu, a także w ostatnim jego wersie („Nad polami Treblinki zapada noc”), wydaje się tu niezwykle istotna. Słowo „pole” – archaiczne, pochodzące z neolitycznych prapoczątków historii człowieka – zawiera rozległe obszary znaczeniowe: odsyła do skrawka ziemi, w osobliwy sposób uprawianej przez człowieka (w tym przypadku jest to równoznaczne z pogwałceniem autonomii, zbezczeszczeniem przez wciągnięcie jej w zbrodniczy proceder), ale stanowi zarazem „obszar refleksji”, wielki problem do przemyślenia. Pole jest też pustym, rozległym terenem, z którego wymazano porządek natury, ową przeraźliwą „pustynią bez lasu i drzewa”51, o której wspomina anonimowy były więzień Treblinki z sekwencji wspomnieniowej eseju. Obsesje ziemi, gliny, piasku, organiczności w esejach Auerbach są w pewnym sensie punktem dojścia w poszukiwaniu właściwej formy w przedstawianiu Holokaustu; uzmysławiają one interpretatorowi eseju, że intuicja pisarska autorki Izkor zawiodła ją w stronę „pisma natury”. Okazuje się ono reprezentacją doskonałą – w prostszym, wewnętrznie spoistym kodzie wypowiada ono prawdę o rozmiarach zbrodni, która przyjmuje tu postać „ekocydu”52, porażającej globalnej katastrofy.

    Notes de bas de page

    1 Odwołuję się tu w pierwszym rzędzie do klasycznego artykułu F. Ankersmita Pamiętając Holocaust: żałoba i melancholia, tłum. A. Ajschtet i in., [w:] tenże, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, tłum. A. Ajschtet i in., red. i wstęp E. Domańska, Kraków 2004. W tle mojej wypowiedzi stoją oczywiście niezliczone prace wykorzystujące pamięć w kontekście różnych dyscyplin: psychologii, literaturoznawstwa, socjologii, np. B. Engelking, Zagłada i pamięć. Doświadczenie Holokaustu i jego konsekwencje opisane na podstawie relacji autobiograficznych, Warszawa 2001; L. L. Langer, The Holocaust Testimonies. The Ruins of Memory, Yale University Press 1991; Nach dem Vergessen. Rekurse auf den Holocaust in Ostmitteleuropa nach 1999, red. M. Marszalek, A. Molisak, Berlin 2010.

    2 W. Benjamin, Narrator. Rozważania o twórczości Mikołaja Leskowa, tłum. K. Krzemieniowa, [w:] tenże, Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, wyb. i opr. H. Orłowski, Poznań 1996, s. 254.

    3 Tamże.

    4 W jednym z autobiograficznych fragmentów Auerbach pisze: „Czy ma sens, czy wypada chcieć żyć po tym, co się przeżyło, abstrahując oczywiście od animalnego stosunku do sprawy życia i śmierci? […] A gdy tak szukam dla siebie nowej racji bytu, gdy nazbyt lękam i troszczę się o moją nędzną egzystencję, wydaje mi się (a może wmawiam w siebie, dla uspokojenia nieczystego sumienia), że mam nie prawo, ale obowiązek życia. A to dlatego mianowicie, że we mnie żyje pamięć tych, którzy zginęli. I żyje we mnie – żywe świadectwo – dramat ich zguby […]. I dlatego czuję się czasem, jak kobieta brzemienna, która kłopocze się i truchleje o płód rosnący w jej łonie. Jak kobieta brzemienna, ale nie życiem przyszłym, które ma się niej narodzić, tylko życiem przeszłym, które zginęło, a którego refleks, którego cień świetlany ono pragnie utrwalić jeszcze, bodaj na krótko w świadomości ludzkiej”. R. Auerbach, Z ludem pospołu. O losie pisarzy i artystów żydowskich w getcie warszawskim, „Nasze Słowo. Organ Żydowskiej Partii Robotniczej «Poalej Sion»” 1948, nr 14–15, s. 13, 15.

    5 E. Prokop-Janiec, Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe i artystyczne, Kraków 1992, s. 32, 158.

    6 J. Leociak, Tekst wobec Zagłady (o relacjach z getta warszawskiego), Wrocław 1997, s. 22.

    7 Tamże, s. 202–204, 246–249. Zob. też tego samego autora Doświadczenie graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Warszawa 2009, s. 327–329.

    8 M. Polit, O Racheli Auerbach, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8, s. 21–23.

    9 Zob. Auerbach Rachela, [w:] K. Famulska-Ciesielska, S. J. Żurek, Literatura polska w Izraelu (Leksykon), Kraków–Budapeszt 2012, s. 23–24.

    10 Zob. też hasło Auerbach Rachela, [w:] Polski słownik judaistyczny, red. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, t. 1, s. 122–123.

    11 We wszystkich cytatach i przytoczeniach respektuję pisownię i interpunkcję oryginału.

    12 Szerzej scharakteryzowałam koncepcję Edwarda Balcerzana w rozdziale pierwszym niniejszej książki, poświęconej eseistyce Jeana Améry’ego.

    13 R. Auerbach, Treblinka. Reportaż, tłum. K. Szymaniak, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8, s. 28.

    14 Tamże, s. 62.

    15 Nietrudno dostrzec podobieństwa pomiędzy stylem eseistyki Racheli Auerbach a językiem i stylem opowiadań Brunona Schulza, zwłaszcza jeśli chodzi o skłonność do konstruowania kreacyjnych metafor, animalizacji rzeczy, roślin, zwierząt, ogólne zatarcie granic ontologicznych pomiędzy bytami. Zob. m.in. K. Stala, Na marginesach rzeczywistości: o paradoksach przedstawiania w twórczości Brunona Schulza, Warszawa 1995; S. Szymutko, Na krawędziach Schulzowskich metafor, [w:] W ułamkach zwierciadła… Bruno Schulz w 110 rocznicę urodzin i 60 rocznicę śmierci, red. M. Kitowska-Łysiak, W. Panas, Lublin 2003. Bruno Schulz znał Rachelę Auerbach, która wraz z Deborą Vogel była wielbicielką jego twórczości. Na temat związków Schulza ze środowiskiem lwowskich pisarzy polsko-żydowskich pisze m.in. E. Prokop-Janiec, Schulz a galicyjski tygiel kultur, [w:] Czytanie Schulza. Materiały międzynarodowej sesji naukowej „Bruno Schulz – w stulecie urodzin i w pięćdziesięciolecie śmierci”, red. J. Jarzębski, Kraków 1994.

    16 Określeniem „kręgów zagłady”, wiodących do otchłani (abyssos) posłużyła się Barbara Engelking w swojej książce „Czas przestał dla mnie istnieć”… Analiza doświadczenia czasu w sytuacji ostatecznej, Warszawa 1996. Kondycja więźniów „brygad śmierci” jest niezwykle ważnym składnikiem wielu przedstawień Holokaustu, czego najbardziej wyrazistym dowodem jest postać Abrahama Bomby w Shoah Lanzmanna. Również w Zatargu Lyotarda Sonderkommando jest w pewnym sensie ostatnim dostępnym świadkiem Zagłady, który może dać odpór historykom rozpowszechniającym „kłamstwo oświęcimskie”. Najbardziej obszerną publikacją na ten temat jest zbiór wywiadów z członkami Sonderkommando Gideona Greifa „Płakaliśmy bez łez”. Relacje byłych więźniów Sonderkommando w Auschwitz, Oświęcim 2001.

    17 R. Auerbach, Uwagi wstępne, [w:] L. Weliczker, Brygada śmierci (Sonderkommando 1005) Pamiętnik, Łódź 1946, s. 15.

    18 Na konstrukcji autorytetu świadka-więźnia Sonderkommando opiera się również oczywiście znany esej Georges’a Didi-Hubermana Cztery kawałki kliszy wyrwane piekłu, [w:] tenże, Obrazy mimo wszystko, tłum. M. Kubiak Ho-Chi, Kraków 2008. Niemożliwe do zdobycia zdjęcia dokumentujące ludobójstwo Żydów mogli zrobić jedynie członkowie „brygad śmierci”, dopuszczeni do „bram piekła” obozu.

    19 R. Auerbach, Treblinka…, s. 32.

    20 Tamże, s. 62.

    21 H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, tłum. A. Szostkiewicz, Kraków 1987. Na temat wizerunku sprawców Holokaustu zob. też książkę Gitty Sereny, W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki, tłum. J. K. Milencki, Warszawa 2002.

    22 R. Auerbach, Uwagi wstępne…, s. 18.

    23 Tamże.

    24 Tamże, s. 12.

    25 A przecież dokładność, szczegółowość obrazu dramatycznego wydarzenia granicznego jest charakterystyczna dla przeżycia traumy, co bywa uwarunkowane określonymi mechanizmami neurologicznymi, przede wszystkim zaburzeniem równowagi pomiędzy dwoma ośrodkami mózgu: ciałem migdałowatym i hipokampem. Zaburzenie spowodowane traumą wiąże się z uszkodzeniem pamięci przestrzennej i czasowej, której ośrodkiem jest hipokamp i wyłączną aktywnością ciała migdałowatego, które umożliwia wierne zapamiętywanie szczegółów sytuacji zagrożenia życia, z wyłączeniem kontekstu czasowego, historycznego, przyczynowego. Zob. interesujący artykuł na ten temat Charlesa E. Scotta, Trauma’s Presentation, [w:] The Trauma Controversy. Philosophical and Interdisciplinary Dialogues, ed. K. Brown Golden, B. Bergo, New York 2009.

    26 Rzeczom w kontekście Zagłady poświęciła osobną książkę Bożena Shallcross (Rzeczy i Zagłada, Kraków 2010), jednak publikacja ta ma wiele słabości, od braku mocnej podbudowy teoretycznej po niezrozumiały dobór analizowanych tekstów i autorów. Wystarczy wspomnieć jedynie, że w książce tej w ogóle nie pojawia się odniesienie do omawianych przeze mnie esejów Auerbach, które są w całości poświęcone rzeczom w getcie i stanowią tekst kanoniczny w literaturze o Holokauście. Zob. natomiast artykuł A. Dobiegały, Rzeczy jako język dyskursu memorialnego w holokaustowych reportażach Hanny Krall, „Teksty Drugie” 2013, nr 1/2.

    27 Zwrotowi ku rzeczom poświęcono na gruncie polskiej humanistyki kilka tomów zbiorowych, z których najbardziej wpływowym jest chyba olsztyńska publikacja Rzeczy i ludzie. W jednym z artykułów tam pomieszczonych Marek Krajewski tak charakteryzuje programowe podstawy wspomnianego zwrotu: „Istotą proponowanego modelu jest założenie, iż relacje pomiędzy ludźmi i przedmiotami mają charakter względnie symetryczny w tym sensie, iż oba człony opozycji, które je określają, są od siebie zależne i wzajemnie się konstytuują. Jednostki adaptując się do rzeczywistości, stwarzają przedmioty, ale są one również stwarzane przez dobra materialne; jednostki posługują się rzeczami, przede wszystkim jako narzędziami, ale narzędzia «posługują» się; również nimi, ludzie oddziałują na przedmioty, ale te ostatnie wpływają również na tych, którzy ich używają. […] Władanie obiektami materialnymi stanowi jedno z podstawowych narzędzi adaptacyjnych człowieka, daje mu prawie nieograniczoną kontrolę nad światem i prowadzi do wytwarzania przez niego środowiska, w którym on funkcjonuje, ale pociąga również za sobą sytuację, którą Gunter Anders w latach 50-tych XX wieku nazwał predecyzyjnością. Polega ona na tym, iż obiekty materialne, którymi się posługujemy, ustanawiają ramy dla naszych działań, definiują alternatywy, które możemy wziąć pod uwagę, «podejmują decyzje», zanim to my zaczniemy decydować”. M. Krajewski, Ludzie i przedmioty – relacje i motywy przewodnie, [w:] Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, red. J. Kowalewski, Olsztyn 2008, s. 131–133.

    28 R. Auerbach, Lament rzeczy martwych, „Przełom. Organ Żydowskiej Partii Robotniczej «Poalej Sion»” 1946, nr 2, s. 7.

    29 W sposób interesujący przedstawia tendencje w opisie rzeczy w literaturze Paulina Abriszewska w artykule Sznurowadła, zegarki, kamienie, [w:] Rzeczy i ludzie…

    30 O Adornowskim wątku w historii pojęcia reifikacji w filozofii europejskiej i adaptacji tej tradycji w polskiej literaturze pisze M. Januszkiewicz, Człowiek jako rzecz, albo oblicza reifikacji, [w:] Człowiek i rzecz. O problemach reifikacji w literaturze, filozofii i sztuce, red. S. Wysłouch i in., Poznań 1999.

    31 Być może interesujące (choć zarazem dwuznaczne) mogłoby stać się porównanie zbioru rzeczy w opisie Auerbach z koncepcją kolekcji K. Pomiana i M. P. Markowskiego, tak ważną dla współczesnego namysłu nad relacją człowieka wobec materialności. Rzeczy w getcie Auerbach spełniają kilka warunków, konstytuujących kolekcję (bezużyteczność, autonomiczność), ale już nie „reprezentacjonizm” i „wizualność” (w znaczeniu sztucznie, intencjonalnie skonstruowanej symbolicznej, niemal fikcyjnej reprezentacji zjawiska. Por. M. P. Markowski, O kolekcjach, [w:] tenże, Anatomia ciekawości, Kraków 1999.

    32 R. Auerbach, Lacrimae rerum, „Przełom. Organ Żydowskiej Partii Robotniczej «Poalej Sion»” 1949, nr 20, s. 12.

    33 Zob. E. Domańska, Problem rzeczy we współczesnej archeologii, [w:] Rzeczy i ludzie…

    34 Na temat „modelu przyrodoznawczego materialności” zob. A. Kowalski, Kulturoznawcza genealogia kategorii materialności rzeczy, [w:] Rzeczy i ludzie…, s. 15–24.

    35 Zob. B. Latour, Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, tłum. A. Derra, K. Abriszewski, Kraków 2010, s. 75–82, 308–320.

    36 R. Auerbach, Lacrimae rerum…, s. 13.

    37 Tamże.

    38 R. Auerbach, Werterfassung, „Nasze Słowo. Organ Żydowskiej Partii Robotniczej «Poalej Sion»” 1949, nr 3–4, s. 11.

    39 Oczywiście, Auerbach dość dowolnie przekształca znaczenia terminu tikkun (hebr. ‘naprawa’), który ma znacznie bardziej skomplikowany teologicznie sens. Jak czytamy w Polskim słowniku judaistycznym, tikkun to „proces restytucji, naprawy świata. Według kabały luriańskiej, w czasie aktu kreacji nastąpiła katastrofa kosmiczna, nazwana rozbiciem naczyń (szwirat ha-kelim). Od tego momentu rozpoczyna się proces naprawy, odrodzenia. […] Tokkun kosmiczny musi być wsparty indywidualnym tikkun każdego człowieka. Świat widzialny, zamierzony jako duchowy, został zasypany popiołem skorup. Iskry świętości ledwie się w nim żarzą. Zadaniem człowieka jest zbieranie ich, rozdmuchiwanie w nich boskiego blasku i wznoszenie ku niebu […]”. Polski słownik judaistyczny…, t. 2, s. 710.

    40 R. Auerbach, Lament rzeczy martwych, s. 7.

    41 E. Domańska, Fakt historyczny, [w:] taż, Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej, Warszawa 2012, s. 81. Zob. też tej samej autorki Humanistyka ekologiczna, „Teksty Drugie” 2013, nr 1/2.

    42 Por. A. Ubertowska, Natura u kresu (ekocyd). Podmiotowość po katastrofie, „Teksty Drugie” 2013, nr 1/2.

    43 Na temat związków środowiska naturalnego i instytucji totalitarnych, zwłaszcza obozu koncentracyjnego w Auschwitz, pisze Sybille Steinbacher w książce Auschwitz. Obóz i miasto, tłum. V. Grotowicz, Warszawa 2012.

    44 R. C. Foltz, Czy przyroda jest sprawcza w znaczeniu historycznym? Historia świata, historia środowiska oraz to, w jaki sposób historycy mogą pomóc ocalić ziemię, tłum. A. Czarnacka, [w:] Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki. Antologia, red. E. Domańska, Poznań 2010, s. 633.

    45 R. Auerbach, Treblinka…, s. 31.

    46 Por. D. La Capra, Studia nad traumą: jej krytycy i powikłane losy, [w:] tenże, Historia w okresie przejściowym. Doświadczenie, tożsamość, teoria krytyczna, tłum. K. Bojarska, Kraków 2009.

    47 R. Auerbach, Treblinka…, s. 69.

    48 Tereny byłego obozu zagłady w Treblince, w przeciwieństwie do Bełżca i Sobiboru, doczekały się stosunkowo wczesnego upamiętnienia w postaci rozległego pomnika-instalacji autorstwa rzeźbiarza Franciszka Duszeńki i architekta Adama Haupta (1964). Składają się na niego obelisk, przypominający ohel, i 17 tysięcy odłupanych kamieni rozrzuconych w przestrzeni, przywodzących na myśl wschodnioeuropejskie cmentarze żydowskie z charakterystycznymi motywami macew. James E. Young, amerykański historyk sztuki Holokaustu, uważa, że jest to jeden z najlepszych, jeśli nie najwybitniejszy, na świecie pomnik poświęcony zagładzie Żydów. Zob. J. E. Young, Die Zeitgeschichte der Gedenkstatten und Denkmaler des Holocaust, [w:] Mahnmale des Holocaust. Motive, Rituale und Statten des Gedenkens, Hrsg. J. E. Young, Bonn 1993, s. 27. Pomnik ten, o czym warto wspomnieć w kontekście niniejszego rozdziału, ma wyraźnie „landartowski” charakter, eksponuje usytuowanie dawnego obozu w przestrzeni, zarysowując sytuację żałoby jako „przebolenia” pamięci o Holokauście w harmonii z naturą. Zob. też artykuł Zofii Wóycickiej, Niezrealizowany projekt upamiętnienia terenu byłego obozu zagłady w Treblince z 1947 roku. Próba analizy ikonograficznej, [w:] Stosowność i forma. Jak opowiadać o Zagładzie?, red. M. Głowiński i in., Kraków 2005.

    49 R. Auerbach, Treblinka…, s. 73–74.

    50 W. Benjamin, Pomnik wojownika, [w:] tenże, Ulica jednokierunkowa, tłum. B. Baran, Warszawa 2011, s. 124.

    51 R. Auerbach, Treblinka…, s. 35.

    52 Termin „ekocydu” funkcjonuje we współczesnej humanistyce ekologicznej jako słowo przejęte z nauk społecznych i historii ludobójstwa (od słów: genocyd, etnocyd). Ostatnio pojawił się on w kontekście żywo dyskutowanej książki D. Zierlera The Invention of Ecocide: Agent Orange, Vietnam, and the Scientists Who Changed The We Think about Environment, University of Georgia Press 2011.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Poetyka doświadczenia

    Poetyka doświadczenia

    Teoria – nowoczesność – literatura

    Ryszard Nycz

    2012

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci

    Teresa Szostek, Roma Sendyka et Ryszard Nycz (dir.)

    2013

    Granice kontroli

    Granice kontroli

    Maszyneria władzy Jeremy Benthama

    Rafał Nahirny

    2018

    Ikonofilia

    Ikonofilia

    Francuska semiologia pikturalna i obrazy

    Andrzej Leśniak

    2013

    Powrót do świata

    Powrót do świata

    Dzieje uwagi w filozofii i literaturze XX wieku

    Zofia Król

    2013

    Kultura jako czasownik

    Kultura jako czasownik

    Sondowanie nowej humanistyki

    Ryszard Nycz

    2017

    Pamięć gatunków

    Pamięć gatunków

    Ponowoczesne dylematy atrybucji gatunkowej

    Grzegorz Grochowski

    2018

    Nieuchronny plagiat

    Nieuchronny plagiat

    Prawo autorskie w nowoczesnym dyskursie literackim

    Maciej Jakubowiak

    2017

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Etyka i pamięć o Zagładzie

    Katarzyna Liszka

    2016

    W stronę wirtualności

    W stronę wirtualności

    Praktyki artystyczne kina współczesnego

    Matylda Szewczyk

    2015

    Maszynerie afektywne

    Maszynerie afektywne

    Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet

    Monika Glosowitz

    2019

    Parateoria

    Parateoria

    Kalifornijska Szkoła z Irvine

    Ewa Bobrowska

    2013

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Odwołuję się tu w pierwszym rzędzie do klasycznego artykułu F. Ankersmita Pamiętając Holocaust: żałoba i melancholia, tłum. A. Ajschtet i in., [w:] tenże, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, tłum. A. Ajschtet i in., red. i wstęp E. Domańska, Kraków 2004. W tle mojej wypowiedzi stoją oczywiście niezliczone prace wykorzystujące pamięć w kontekście różnych dyscyplin: psychologii, literaturoznawstwa, socjologii, np. B. Engelking, Zagłada i pamięć. Doświadczenie Holokaustu i jego konsekwencje opisane na podstawie relacji autobiograficznych, Warszawa 2001; L. L. Langer, The Holocaust Testimonies. The Ruins of Memory, Yale University Press 1991; Nach dem Vergessen. Rekurse auf den Holocaust in Ostmitteleuropa nach 1999, red. M. Marszalek, A. Molisak, Berlin 2010.

    2 W. Benjamin, Narrator. Rozważania o twórczości Mikołaja Leskowa, tłum. K. Krzemieniowa, [w:] tenże, Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, wyb. i opr. H. Orłowski, Poznań 1996, s. 254.

    3 Tamże.

    4 W jednym z autobiograficznych fragmentów Auerbach pisze: „Czy ma sens, czy wypada chcieć żyć po tym, co się przeżyło, abstrahując oczywiście od animalnego stosunku do sprawy życia i śmierci? […] A gdy tak szukam dla siebie nowej racji bytu, gdy nazbyt lękam i troszczę się o moją nędzną egzystencję, wydaje mi się (a może wmawiam w siebie, dla uspokojenia nieczystego sumienia), że mam nie prawo, ale obowiązek życia. A to dlatego mianowicie, że we mnie żyje pamięć tych, którzy zginęli. I żyje we mnie – żywe świadectwo – dramat ich zguby […]. I dlatego czuję się czasem, jak kobieta brzemienna, która kłopocze się i truchleje o płód rosnący w jej łonie. Jak kobieta brzemienna, ale nie życiem przyszłym, które ma się niej narodzić, tylko życiem przeszłym, które zginęło, a którego refleks, którego cień świetlany ono pragnie utrwalić jeszcze, bodaj na krótko w świadomości ludzkiej”. R. Auerbach, Z ludem pospołu. O losie pisarzy i artystów żydowskich w getcie warszawskim, „Nasze Słowo. Organ Żydowskiej Partii Robotniczej «Poalej Sion»” 1948, nr 14–15, s. 13, 15.

    5 E. Prokop-Janiec, Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe i artystyczne, Kraków 1992, s. 32, 158.

    6 J. Leociak, Tekst wobec Zagłady (o relacjach z getta warszawskiego), Wrocław 1997, s. 22.

    7 Tamże, s. 202–204, 246–249. Zob. też tego samego autora Doświadczenie graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji, Warszawa 2009, s. 327–329.

    8 M. Polit, O Racheli Auerbach, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8, s. 21–23.

    9 Zob. Auerbach Rachela, [w:] K. Famulska-Ciesielska, S. J. Żurek, Literatura polska w Izraelu (Leksykon), Kraków–Budapeszt 2012, s. 23–24.

    10 Zob. też hasło Auerbach Rachela, [w:] Polski słownik judaistyczny, red. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, t. 1, s. 122–123.

    11 We wszystkich cytatach i przytoczeniach respektuję pisownię i interpunkcję oryginału.

    12 Szerzej scharakteryzowałam koncepcję Edwarda Balcerzana w rozdziale pierwszym niniejszej książki, poświęconej eseistyce Jeana Améry’ego.

    13 R. Auerbach, Treblinka. Reportaż, tłum. K. Szymaniak, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8, s. 28.

    14 Tamże, s. 62.

    15 Nietrudno dostrzec podobieństwa pomiędzy stylem eseistyki Racheli Auerbach a językiem i stylem opowiadań Brunona Schulza, zwłaszcza jeśli chodzi o skłonność do konstruowania kreacyjnych metafor, animalizacji rzeczy, roślin, zwierząt, ogólne zatarcie granic ontologicznych pomiędzy bytami. Zob. m.in. K. Stala, Na marginesach rzeczywistości: o paradoksach przedstawiania w twórczości Brunona Schulza, Warszawa 1995; S. Szymutko, Na krawędziach Schulzowskich metafor, [w:] W ułamkach zwierciadła… Bruno Schulz w 110 rocznicę urodzin i 60 rocznicę śmierci, red. M. Kitowska-Łysiak, W. Panas, Lublin 2003. Bruno Schulz znał Rachelę Auerbach, która wraz z Deborą Vogel była wielbicielką jego twórczości. Na temat związków Schulza ze środowiskiem lwowskich pisarzy polsko-żydowskich pisze m.in. E. Prokop-Janiec, Schulz a galicyjski tygiel kultur, [w:] Czytanie Schulza. Materiały międzynarodowej sesji naukowej „Bruno Schulz – w stulecie urodzin i w pięćdziesięciolecie śmierci”, red. J. Jarzębski, Kraków 1994.

    16 Określeniem „kręgów zagłady”, wiodących do otchłani (abyssos) posłużyła się Barbara Engelking w swojej książce „Czas przestał dla mnie istnieć”… Analiza doświadczenia czasu w sytuacji ostatecznej, Warszawa 1996. Kondycja więźniów „brygad śmierci” jest niezwykle ważnym składnikiem wielu przedstawień Holokaustu, czego najbardziej wyrazistym dowodem jest postać Abrahama Bomby w Shoah Lanzmanna. Również w Zatargu Lyotarda Sonderkommando jest w pewnym sensie ostatnim dostępnym świadkiem Zagłady, który może dać odpór historykom rozpowszechniającym „kłamstwo oświęcimskie”. Najbardziej obszerną publikacją na ten temat jest zbiór wywiadów z członkami Sonderkommando Gideona Greifa „Płakaliśmy bez łez”. Relacje byłych więźniów Sonderkommando w Auschwitz, Oświęcim 2001.

    17 R. Auerbach, Uwagi wstępne, [w:] L. Weliczker, Brygada śmierci (Sonderkommando 1005) Pamiętnik, Łódź 1946, s. 15.

    18 Na konstrukcji autorytetu świadka-więźnia Sonderkommando opiera się również oczywiście znany esej Georges’a Didi-Hubermana Cztery kawałki kliszy wyrwane piekłu, [w:] tenże, Obrazy mimo wszystko, tłum. M. Kubiak Ho-Chi, Kraków 2008. Niemożliwe do zdobycia zdjęcia dokumentujące ludobójstwo Żydów mogli zrobić jedynie członkowie „brygad śmierci”, dopuszczeni do „bram piekła” obozu.

    19 R. Auerbach, Treblinka…, s. 32.

    20 Tamże, s. 62.

    21 H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, tłum. A. Szostkiewicz, Kraków 1987. Na temat wizerunku sprawców Holokaustu zob. też książkę Gitty Sereny, W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki, tłum. J. K. Milencki, Warszawa 2002.

    22 R. Auerbach, Uwagi wstępne…, s. 18.

    23 Tamże.

    24 Tamże, s. 12.

    25 A przecież dokładność, szczegółowość obrazu dramatycznego wydarzenia granicznego jest charakterystyczna dla przeżycia traumy, co bywa uwarunkowane określonymi mechanizmami neurologicznymi, przede wszystkim zaburzeniem równowagi pomiędzy dwoma ośrodkami mózgu: ciałem migdałowatym i hipokampem. Zaburzenie spowodowane traumą wiąże się z uszkodzeniem pamięci przestrzennej i czasowej, której ośrodkiem jest hipokamp i wyłączną aktywnością ciała migdałowatego, które umożliwia wierne zapamiętywanie szczegółów sytuacji zagrożenia życia, z wyłączeniem kontekstu czasowego, historycznego, przyczynowego. Zob. interesujący artykuł na ten temat Charlesa E. Scotta, Trauma’s Presentation, [w:] The Trauma Controversy. Philosophical and Interdisciplinary Dialogues, ed. K. Brown Golden, B. Bergo, New York 2009.

    26 Rzeczom w kontekście Zagłady poświęciła osobną książkę Bożena Shallcross (Rzeczy i Zagłada, Kraków 2010), jednak publikacja ta ma wiele słabości, od braku mocnej podbudowy teoretycznej po niezrozumiały dobór analizowanych tekstów i autorów. Wystarczy wspomnieć jedynie, że w książce tej w ogóle nie pojawia się odniesienie do omawianych przeze mnie esejów Auerbach, które są w całości poświęcone rzeczom w getcie i stanowią tekst kanoniczny w literaturze o Holokauście. Zob. natomiast artykuł A. Dobiegały, Rzeczy jako język dyskursu memorialnego w holokaustowych reportażach Hanny Krall, „Teksty Drugie” 2013, nr 1/2.

    27 Zwrotowi ku rzeczom poświęcono na gruncie polskiej humanistyki kilka tomów zbiorowych, z których najbardziej wpływowym jest chyba olsztyńska publikacja Rzeczy i ludzie. W jednym z artykułów tam pomieszczonych Marek Krajewski tak charakteryzuje programowe podstawy wspomnianego zwrotu: „Istotą proponowanego modelu jest założenie, iż relacje pomiędzy ludźmi i przedmiotami mają charakter względnie symetryczny w tym sensie, iż oba człony opozycji, które je określają, są od siebie zależne i wzajemnie się konstytuują. Jednostki adaptując się do rzeczywistości, stwarzają przedmioty, ale są one również stwarzane przez dobra materialne; jednostki posługują się rzeczami, przede wszystkim jako narzędziami, ale narzędzia «posługują» się; również nimi, ludzie oddziałują na przedmioty, ale te ostatnie wpływają również na tych, którzy ich używają. […] Władanie obiektami materialnymi stanowi jedno z podstawowych narzędzi adaptacyjnych człowieka, daje mu prawie nieograniczoną kontrolę nad światem i prowadzi do wytwarzania przez niego środowiska, w którym on funkcjonuje, ale pociąga również za sobą sytuację, którą Gunter Anders w latach 50-tych XX wieku nazwał predecyzyjnością. Polega ona na tym, iż obiekty materialne, którymi się posługujemy, ustanawiają ramy dla naszych działań, definiują alternatywy, które możemy wziąć pod uwagę, «podejmują decyzje», zanim to my zaczniemy decydować”. M. Krajewski, Ludzie i przedmioty – relacje i motywy przewodnie, [w:] Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, red. J. Kowalewski, Olsztyn 2008, s. 131–133.

    28 R. Auerbach, Lament rzeczy martwych, „Przełom. Organ Żydowskiej Partii Robotniczej «Poalej Sion»” 1946, nr 2, s. 7.

    29 W sposób interesujący przedstawia tendencje w opisie rzeczy w literaturze Paulina Abriszewska w artykule Sznurowadła, zegarki, kamienie, [w:] Rzeczy i ludzie…

    30 O Adornowskim wątku w historii pojęcia reifikacji w filozofii europejskiej i adaptacji tej tradycji w polskiej literaturze pisze M. Januszkiewicz, Człowiek jako rzecz, albo oblicza reifikacji, [w:] Człowiek i rzecz. O problemach reifikacji w literaturze, filozofii i sztuce, red. S. Wysłouch i in., Poznań 1999.

    31 Być może interesujące (choć zarazem dwuznaczne) mogłoby stać się porównanie zbioru rzeczy w opisie Auerbach z koncepcją kolekcji K. Pomiana i M. P. Markowskiego, tak ważną dla współczesnego namysłu nad relacją człowieka wobec materialności. Rzeczy w getcie Auerbach spełniają kilka warunków, konstytuujących kolekcję (bezużyteczność, autonomiczność), ale już nie „reprezentacjonizm” i „wizualność” (w znaczeniu sztucznie, intencjonalnie skonstruowanej symbolicznej, niemal fikcyjnej reprezentacji zjawiska. Por. M. P. Markowski, O kolekcjach, [w:] tenże, Anatomia ciekawości, Kraków 1999.

    32 R. Auerbach, Lacrimae rerum, „Przełom. Organ Żydowskiej Partii Robotniczej «Poalej Sion»” 1949, nr 20, s. 12.

    33 Zob. E. Domańska, Problem rzeczy we współczesnej archeologii, [w:] Rzeczy i ludzie…

    34 Na temat „modelu przyrodoznawczego materialności” zob. A. Kowalski, Kulturoznawcza genealogia kategorii materialności rzeczy, [w:] Rzeczy i ludzie…, s. 15–24.

    35 Zob. B. Latour, Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, tłum. A. Derra, K. Abriszewski, Kraków 2010, s. 75–82, 308–320.

    36 R. Auerbach, Lacrimae rerum…, s. 13.

    37 Tamże.

    38 R. Auerbach, Werterfassung, „Nasze Słowo. Organ Żydowskiej Partii Robotniczej «Poalej Sion»” 1949, nr 3–4, s. 11.

    39 Oczywiście, Auerbach dość dowolnie przekształca znaczenia terminu tikkun (hebr. ‘naprawa’), który ma znacznie bardziej skomplikowany teologicznie sens. Jak czytamy w Polskim słowniku judaistycznym, tikkun to „proces restytucji, naprawy świata. Według kabały luriańskiej, w czasie aktu kreacji nastąpiła katastrofa kosmiczna, nazwana rozbiciem naczyń (szwirat ha-kelim). Od tego momentu rozpoczyna się proces naprawy, odrodzenia. […] Tokkun kosmiczny musi być wsparty indywidualnym tikkun każdego człowieka. Świat widzialny, zamierzony jako duchowy, został zasypany popiołem skorup. Iskry świętości ledwie się w nim żarzą. Zadaniem człowieka jest zbieranie ich, rozdmuchiwanie w nich boskiego blasku i wznoszenie ku niebu […]”. Polski słownik judaistyczny…, t. 2, s. 710.

    40 R. Auerbach, Lament rzeczy martwych, s. 7.

    41 E. Domańska, Fakt historyczny, [w:] taż, Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej, Warszawa 2012, s. 81. Zob. też tej samej autorki Humanistyka ekologiczna, „Teksty Drugie” 2013, nr 1/2.

    42 Por. A. Ubertowska, Natura u kresu (ekocyd). Podmiotowość po katastrofie, „Teksty Drugie” 2013, nr 1/2.

    43 Na temat związków środowiska naturalnego i instytucji totalitarnych, zwłaszcza obozu koncentracyjnego w Auschwitz, pisze Sybille Steinbacher w książce Auschwitz. Obóz i miasto, tłum. V. Grotowicz, Warszawa 2012.

    44 R. C. Foltz, Czy przyroda jest sprawcza w znaczeniu historycznym? Historia świata, historia środowiska oraz to, w jaki sposób historycy mogą pomóc ocalić ziemię, tłum. A. Czarnacka, [w:] Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki. Antologia, red. E. Domańska, Poznań 2010, s. 633.

    45 R. Auerbach, Treblinka…, s. 31.

    46 Por. D. La Capra, Studia nad traumą: jej krytycy i powikłane losy, [w:] tenże, Historia w okresie przejściowym. Doświadczenie, tożsamość, teoria krytyczna, tłum. K. Bojarska, Kraków 2009.

    47 R. Auerbach, Treblinka…, s. 69.

    48 Tereny byłego obozu zagłady w Treblince, w przeciwieństwie do Bełżca i Sobiboru, doczekały się stosunkowo wczesnego upamiętnienia w postaci rozległego pomnika-instalacji autorstwa rzeźbiarza Franciszka Duszeńki i architekta Adama Haupta (1964). Składają się na niego obelisk, przypominający ohel, i 17 tysięcy odłupanych kamieni rozrzuconych w przestrzeni, przywodzących na myśl wschodnioeuropejskie cmentarze żydowskie z charakterystycznymi motywami macew. James E. Young, amerykański historyk sztuki Holokaustu, uważa, że jest to jeden z najlepszych, jeśli nie najwybitniejszy, na świecie pomnik poświęcony zagładzie Żydów. Zob. J. E. Young, Die Zeitgeschichte der Gedenkstatten und Denkmaler des Holocaust, [w:] Mahnmale des Holocaust. Motive, Rituale und Statten des Gedenkens, Hrsg. J. E. Young, Bonn 1993, s. 27. Pomnik ten, o czym warto wspomnieć w kontekście niniejszego rozdziału, ma wyraźnie „landartowski” charakter, eksponuje usytuowanie dawnego obozu w przestrzeni, zarysowując sytuację żałoby jako „przebolenia” pamięci o Holokauście w harmonii z naturą. Zob. też artykuł Zofii Wóycickiej, Niezrealizowany projekt upamiętnienia terenu byłego obozu zagłady w Treblince z 1947 roku. Próba analizy ikonograficznej, [w:] Stosowność i forma. Jak opowiadać o Zagładzie?, red. M. Głowiński i in., Kraków 2005.

    49 R. Auerbach, Treblinka…, s. 73–74.

    50 W. Benjamin, Pomnik wojownika, [w:] tenże, Ulica jednokierunkowa, tłum. B. Baran, Warszawa 2011, s. 124.

    51 R. Auerbach, Treblinka…, s. 35.

    52 Termin „ekocydu” funkcjonuje we współczesnej humanistyce ekologicznej jako słowo przejęte z nauk społecznych i historii ludobójstwa (od słów: genocyd, etnocyd). Ostatnio pojawił się on w kontekście żywo dyskutowanej książki D. Zierlera The Invention of Ecocide: Agent Orange, Vietnam, and the Scientists Who Changed The We Think about Environment, University of Georgia Press 2011.

    Holokaust

    X Facebook Email

    Holokaust

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Holokaust

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Ubertowska, A. (2014). 3 Rachela Auerbach opłakuje ślady, resztki, widma, wyrwy w ziemi. In Holokaust (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3656
    Ubertowska, Aleksandra. « 3 Rachela Auerbach opłakuje ślady, resztki, widma, wyrwy w ziemi ». In Holokaust. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3656.
    Ubertowska, Aleksandra. « 3 Rachela Auerbach opłakuje ślady, resztki, widma, wyrwy w ziemi ». Holokaust, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3656.

    Référence numérique du livre

    Format

    Ubertowska, A. (2014). Holokaust (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytet gdański. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3545
    Ubertowska, Aleksandra. Holokaust. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytet gdański, 2014. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3545.
    Ubertowska, Aleksandra. Holokaust. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytet gdański, 2014, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.3545.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement