1. Bauman. Etyka po zagładzie z ducha nowoczesności
p. 53-73
Texte intégral
Głupiec zakłada bezczynnie swoje ręce i pożera samego siebie.
Kohelet
Jeżeli nie ja dla mnie – kto dla mnie? A gdy ja tylko dla siebie – kim ja (jestem)? I jeśli nie teraz, to kiedy?
Pirke Awot
W tym rozumieniu tortury stają się całkowitym wywróceniem na nice świata społecznego: w świecie społecznym bowiem możemy żyć tylko wówczas, jeśli damy prawo do życia także współbliźniemu, powściągniemy ekspansywność naszego własnego ja i uśmierzymy cierpienie tamtego.
Jean Améry
1.1. Moralna ambiwalencja nowoczesnej organizacji społecznej
1Na początku ubiegłego wieku powstała praca socjologiczna, która w istotny sposób wiązała zagadnienie podziału pracy z moralnością. W O podziale pracy społecznej Émile Durkheim sygnalizuje, że gdyby nie podział pracy
Człowieka nic dostatecznie by nie powściągało, nie odczuwałby już więcej dokoła siebie i ponad sobą tego zbawiennego przymusu społecznego, łagodzącego jego egoizm i czyniącego zeń istotę moralną. To właśnie sprawia, że podział pracy ma wartość moralną. To dzięki podziałowi pracy jednostka odzyskuje świadomość stanu swojej zależności od społeczeństwa; od niego pochodzą siły, które ją podtrzymują w społeczeństwie i powściągają. Słowem, ponieważ podział pracy staje się zasadniczym źródłem solidarności społecznej, staje się tym samym podstawą porządku moralnego.1
2Przy czym moralność rozumie francuski socjolog następująco:
jest to wszystko, co stanowi źródło solidarności, wszystko, co zmusza człowieka do liczenia się z innymi i do regulowania posunięć na innej podstawie niż odruchy egoizmu, moralność jest tym trwalsza, im więcej tych więzi i im są silniejsze.2
3Celem rozwijającego się podziału pracy jest, jak pisze Durkheim, stworzenie świata, „gdzie każda jednostka znajdzie miejsce, na jakie zasługuje, będzie wynagradzana, jak na to zasługuje, i gdzie wszyscy będą współdziałali spontanicznie dla dobra wszystkich i każdego”3.
4Durkheim poświęca wiele miejsca artykulacji twierdzenia, że podział pracy społecznej jest podstawą moralności i w tej mierze podlega ocenie moralnej. Odczytanie jego tekstu, który ukazał się w 1902 roku, w kontekście problematyki nabrzmiałej wokół Zagłady nie jest oczywiste i jednoznaczne. Próbę polemicznego ustosunkowania się do tez zawartych w O podziale pracy społecznej podejmuje w Nowoczesności i Zagładzie Zygmunt Bauman. Do głównych celów, jakie stawia sobie Bauman, należy pokazanie, iż hierarchiczny i funkcjonalny podział pracy, charakteryzujący społeczeństwa nowoczesne, stał się jednym z warunków możliwości Zagłady, gdyż w funkcjonowanie podziału pracy jest wpisane ryzyko zniszczenia etyki przez zatarcie relacji twarzą w twarz z drugim człowiekiem.
W świadomości naszego zachodniego społeczeństwa – pisze Bauman – pokutuje głęboko zakorzeniony etiologiczny mit: uwznioślająca moralnie opowieść o ludzkości wydobywającej się z przedspołecznego stadium barbarzyństwa. […] W świetle owego mitu, który już dawno zakrzepł w zdroworozsądkową diagnozę naszej epoki, Zagłada daje się pojąć jedynie jako klęska cywilizacji (tj. celowej i kierującej się rozumem działalności człowieka) niezdolnej powściągnąć patologiczne naturalne skłonności będące pozostałością natury w człowieku. Najwyraźniej Hobbesowski świat nie został w pełni okiełznany, a Hobbesowki problem w pełni rozwiązany. […] Lekcja masowego zabójstwa uczy nas, że aby zapobiec podobnym wybuchom barbarzyństwa, musimy jeszcze bardziej wzmóc nasze cywilizacyjne wysiłki. W lekcji tej nie ma niczego, co mogłoby podać w wątpliwość przyszłą skuteczność tych wysiłków oraz ich ostateczne skutki. Z pewnością posuwamy się we właściwym kierunku; ale być może nie robimy tego dostatecznie szybko.4
5Bauman odrzuca pogląd – który nazywa mocno zakorzenionym mitem zachodniej kultury – że Zagłada stanowiła straszliwy regres cywilizacji, była ponownym popadnięciem w barbarzyństwo. Przychyla się zaś do tezy, że czynników umożliwiających Zagładę należy szukać raczej po stronie racjonalnego, nowoczesnego urządzenia społeczeństwa i państwa:
Istnieją dwa przeciwstawne sposoby wyjaśniania Zagłady. Potworność masowego mordu można uznać za dowód słabości cywilizacji albo za dowód jej straszliwej mocy. […] Mówiąc jeszcze inaczej: można – zgodnie z tradycją ciągnącą się od Hobbesa – przyjąć, że mimo podejmowanych wysiłków cywilizacyjnych nie udało się nam jeszcze przezwyciężyć naszej nieludzkiej przedspołecznej kondycji. Można też utrzymywać, że w efekcie procesu cywilizacyjnego naturalne odruchy i dążenia udało się zastąpić sztucznymi i plastycznymi wzorcami ludzkich zachowań, dzięki czemu bestialstwo i zniszczenie ujawniły się w skali, która pozostawała niewyobrażalna, dopóki człowiek kierował się w swoich działaniach naturalnymi skłonnościami. Opowiadam się za tą drugą interpretacją.5
6Jedną z najistotniejszych inspiracji Baumanowskiego ujęcia wydarzeń i znaczenia Zagłady stanowi wielokrotnie przezeń przywoływana trzytomowa praca historyka Raula Hilberga Zagłada Żydów europejskich6, która ukazała się po raz pierwszy niewielkim nakładem w 1961 roku jako rozszerzona praca doktorska napisana pod kierunkiem przedstawiciela szkoły frankfurckiej Franza Neumanna7, zaś w 1985 roku zostało opublikowane drugie, poprawione przez autora wydanie. W Nowoczesności i Zagładzie Bauman wykorzystuje przedstawioną przez Hilberga analizę przebiegu realizacji zagłady Żydów wraz z naciskiem, jaki ów historyk kładzie na udział wszelkiego rodzaju instytucji cywilnych, wojskowych, policyjnych, naukowych – zwłaszcza w ich biurokratycznym wymiarze – w dokonaniu tej masowej zbrodni. Tym samym Bauman przychyla się do tak zwanego funkcjonalistycznego modelu interpretacji Zagłady, przyjmowanego między innymi przez historyków, takich jak Hans Mommsen czy Goetz Aly, a stojącego w opozycji do stanowiska intencjonalistycznego, reprezentowanego między innymi przez Eberharda Jäckla, Helmuta Krausnicka, Geralda Fleminga, Lucy Dawidowicz i Daniela Goldhagena8. Przedmiot sporu między „intencjonalistami” a „funkcjonalistami” referuje on następująco:
Pierwsi utrzymują, że wymordowanie Żydów było od początku wyraźnym zamiarem Hitlera, który czekał tylko na odpowiednią okazję. Drudzy przypisują Hitlerowi jedynie ogólne przekonanie o konieczności „rozwiązania kwestii żydowskiej”: wyraziste jedynie co do celu, jakim była wizja „czystych rasowo Niemiec”, ale niejasne i mętne co do praktycznych sposobów realizacji. […] Niezależnie jednak od ostatecznego rozstrzygnięcia tego sporu nie ulega właściwie wątpliwości, że przestrzeń pomiędzy ideą a jej realizacją wypełniły w całości działania biurokratyczne. Wydaje się też nie podlegać dyskusji, że nawet gdyby Hitler posiadał precyzyjny plan działania, osiągnąłby niewiele, gdyby potężny, racjonalny aparat biurokratyczny nie podjął jego wizji i nie przełożył jej na rutynowe procedury rozwiązywania problemów.9
7Wskazując na ewolucję planów rozwiązania „kwestii żydowskiej”, Bauman artykułuje tezę bliską rozważaniom Hilberga i innych przedstawicieli stanowiska funkcjonalistycznego, że
wybór fizycznej eksterminacji jako właściwego sposobu realizacji zadania Entfernung był efektem rutynowych biurokratycznych procedur: dostosowania środków do celów, zrównoważenia budżetu, zastosowania uniwersalnych reguł działania.10
8Oryginalny wkład Baumana w dorobek funkcjonalistycznej refleksji nad Zagładą polegałby, jak sądzę, na zanalizowaniu wynikających z niej konkluzji na wyższym poziomie ogólności, gdzie przedmiotem namysłu i oceny staje się nowoczesność11: „Nowoczesna cywilizacja nie była wystarczającym warunkiem Zagłady, ale z całą pewnością była jej warunkiem koniecznym. Bez niej Zagłada byłaby nie do pomyślenia”12.
Nowoczesność – jak charakteryzuje ją Bauman w innym miejscu – była od pierwszej chwili erą burzliwych przeobrażeń. Zakładała, że świat zastany nie spełnia wymogów godziwego i dostatniego życia, ale że można go ulepszyć i lepiej przystosować do ludzkich potrzeb i że da się tego dokonać z pomocą ludzkiego rozumu, woli i pracowitości.13
9W Nowoczesności i Zagładzie Bauman posługuje się „metaforą ogrodniczą”14 dla opisania zasadniczych tendencji nowoczesności do projektowania, przekształcania, porządkowania, klasyfikowania, regulowania i nadzorowania różnych wymiarów ludzkiego świata15. Wszystkie te tendencje i strategie znalazły wyraz w działaniach podejmowanych przeciwko Żydom po 1933 roku i mających prowadzić do ich całkowitej zagłady :
Nowoczesne ludobójstwo to ludobójstwo zorientowane na osiągnięcie konkretnego celu. Celem tym nie jest po prostu pozbycie się przeciwnika. To jedynie środek do osiągnięcia właściwego celu, wymóg wyższej konieczności, niezbędny krok, który trzeba uczynić, jeśli chce się dojść do kresu drogi. Właściwym celem jest wielka wizja lepszego i radykalnie odmienionego społeczeństwa. Nowoczesne ludobójstwo jest elementem inżynierii społecznej, która ma zaprowadzić ład społeczny zgodny z projektem społeczeństwa idealnego.16
10Tym, co decyduje o wyjątkowości Zagłady i co przesądziło o jej niewyobrażalnym zasięgu, jest zdaniem Baumana nowoczesne uposażenie instytucjonalne i ideologiczne kultury, sprzęgnięte z przejęciem przez Hitlera władzy absolutnej. Akcentując dystynkcję między przednowoczesnym a nowoczesnym typem ludobójstwa17, Bauman zarysowuje kontrast między jedyną akcją pogromową na terenie Niemiec – zwaną nocą kryształową – w wyniku której śmierć poniosło bezpośrednio zaledwie sto osób18, a późniejszymi zorganizowanymi i metodycznymi działaniami nazistów prowadzącymi do śmierci milionów. Przypadek nocy kryształowej, jak przekonuje Bauman:
Nie wyróżniał się niczym specjalnym na tle długiej listy analogicznych wypadków, która ciągnie się od czasów antycznych i poprzez średniowiecze sięga niemal współczesnych, choć wciąż jeszcze wyraźnie przednowoczesnych, pogromów w Rosji, Polsce czy Rumunii. Gdyby nazistowska polityka wobec Żydów składała się tylko z „kryształowych nocy” i podobnych im zdarzeń, dopisałaby ona co najwyżej jeszcze jeden akapit lub rozdział do wielotomowej kroniki namiętności przeradzających się w amok, publicznych linczów i niegodziwości żołnierzy dopuszczających się gwałtów i plądrujących podbijane miasta. Stało się jednak inaczej.19
11Mocnej ilustracji tej tezy dostarcza Shoah Claude’a Lanzmanna, który podobnie jak Bauman uprzywilejował Hilbergowską rekonstrukcję i koncepcję wydarzeń Zagłady. Zarówno Lanzmann20, jak i Bauman, adaptując Hilbergowskie ujęcie wydarzeń Zagłady, wskazują, że zakorzeniony w kulturze europejskiej antysemityzm, a także jego różne warianty i wcielenia charakterystyczne dla poszczególnych krajów kontynentu, nie stanowią jedynego i wystarczającego warunku możliwości zagłady Żydów. Zwracają uwagę na ten moment, w którym działania nazistów wymierzone przeciwko Żydom zaczynają zdecydowanie wykraczać poza dawne, znane formy dyskryminacji, prześladowań i represji. Raul Hilberg podkreśla oba te aspekty ciągłości i zerwania z długowieczną tradycją praktyk wymierzonych przeciwko Żydom, dowodząc, że wszelkie antyżydowskie ustawy i uchwały miały swoje precedensy, ale „ostateczne rozwiązanie” było przedsięwzięciem bez precedensu, stanowiło novum w historii:
Albowiem od dawnych czasów, od iv wieku, od v i vi, misjonarze chrześcijańscy powiadali Żydom: „Nie możecie żyć pośród nas jako Żydzi”. Świeccy przywódcy, którzy poszli od późnego Średniowiecza ich śladami, zdecydowali więc: „Nie możecie dłużej żyć pośród nas”. Wreszcie naziści zadekretowali: „Nie możecie dłużej żyć”.21
12W kontekście tej wypowiedzi Hilberga oraz jej aplikacji w dziełach Lanzmanna i Baumana czytelnym przykładem „innowacyjnych rozstrzygnięć”, których wymagało przeprowadzenie zbrodniczego przedsięwzięcia nazistów na każdym jego etapie, staje się instrukcja przebudowy ciężarówek marki Sauer (autorstwa Willy’ego Justa, z 5 czerwca 1942 roku) odczytana przez reżysera w scenie zamykającej część pierwszą Shoah:
Normalny załadunek ciężarówek osiąga od dziewięciu do dziesięciu na metr kwadratowy. W samochodach Sauer, które są bardziej przestronne, nie jest możliwe maksymalne wykorzystanie przestrzeni. Nie z powodu ewentualnego przeładowania, lecz dlatego, że pełny załadunek miałby niekorzystny wpływ na przyczepność pojazdu. Konieczne staje się zatem zmniejszenie przestrzeni ładowniczej. Trzeba bezwzględnie zmniejszyć tę przestrzeń o metr, zamiast próbować rozwiązać problem, jak to czyniono dotąd, zmniejszając ilość sztuk do załadowania. Ten ostatni krok ma tę wadę, że wydłuża czas działania, ponieważ pusta przestrzeń musi zostać wypełniona dwutlenkiem węgla. Jeśli natomiast zmniejszy się przestrzeń ładowniczą, załadowując przy tym pojazd w pełni, czas działania może zostać znaczenie skrócony. […] Praktyka pokazała, że można obejść się bez lamp, zważywszy, że w zasadzie nigdy nie są one używane. Jednakże można było zauważyć, że w chwili zamknięcia drzwi, jak tylko zapada ciemność, ładunek tłoczy się niemal zawsze przy lampach. Wynika to z faktu, że pogrążając się w ciemnościach dąży w sposób naturalny do światła, co utrudnia otwieranie drzwi. Ponadto zaobserwowano, że z powodu niepokojącego charakteru ciemności krzyki zawsze wybuchają w chwili zamknięcia drzwi. Byłoby zatem celowe zapalenie oświetlenia przed i w czasie pierwszych minut działania.22
1.2. Podział pracy a działanie moralne
13Jak mogła powstać i powstała taka instrukcja? W odpowiedzi, której udziela Bauman, kierując naszą uwagę na „silnie zakorzenione umiejętności i nawyki skrupulatnego i precyzyjnego podziału pracy […], które najlepiej rozwijają się i kwitną w atmosferze biura”23, pobrzmiewają echa wniosków Hilberga, które warto obszernie zacytować:
W maszynerię Zagłady wprzęgnięto przedstawicieli wszystkich zawodów. Wielu w tej czy innej fazie operacji służyło swoją wiedzą fachową w ramach normalnych obowiązków. Księgowi mogli na przykład zajmować się kontraktami zawartymi w wyniku wywieranych na Żydów nacisków, by sprzedali swą własność, nie bacząc przy tym na prawidłowość takich transakcji. Inżynierowie, architekci i budowniczowie potrafili stawiać obozy i wznosić komory gazowe, nie odczuwając zakłopotania ze względu na przeznaczenie tych obiektów. Księgowi mogli zawsze sobie wmówić, że przejęcie firmy to przejęcie firmy, a budowniczowie, że budynek to budynek. Ale dla pewnych zawodów udział w procesie zagłady nie był aż tak prosty. Lekarz nie mógł uchylić się od odpowiedzi na pytanie, czy pośrednie bądź bezpośrednie wywołanie u kogoś choroby pozostaje w zgodzie z podstawowym obowiązkiem tej profesji, jakim jest niesienie ulgi w cierpieniu i przedłużanie życia. […] Także prawnicy musieli na każdym etapie procesu stawać twarzą w twarz z istotną kwestią godzenia rozstrzygających działań przeciw Żydom z prawem. W rzeczywistości owo godzenie było ich podstawowym i najważniejszym zadaniem w działaniach antyżydowskich. W ostatecznym rozrachunku prawnicy w równym stopniu co lekarze osiągnęli w tej intelektualnej ekwilibrystyce prawdziwe mistrzostwo.24
14W swoim opus magnum Hilberg formułuje jeszcze bardziej ogólny wniosek:
Maszyneria zagłady nie była więc pod względem strukturalnym różna od zorganizowanego społeczeństwa niemieckiego jako całości. Odmienne były jedynie ich funkcje. Maszyneria zagłady b y ł a zorganizowaną społecznością odgrywającą jedną ze swych specjalnych ról.25
15O ile Hilberg w swojej pracy systematycznie i skrupulatnie dokumentuje działanie rozmaitych funkcji i specjalizacji rozbudowanego podziału pracy społeczeństwa niemieckiego w realizacji zagłady Żydów, Bauman skupia się na analizie aspektu biurokratycznego tych działań, w którym, jak pokazuje, zbiegły się dwie zasady : funkcjonalnego podziału pracy i zastąpienia odpowiedzialności moralnej odpowiedzialnością służbową. Charakteryzując ów podział pracy, Bauman zwraca uwagę na następujące jego cechy : po pierwsze, „dystans między ostatecznym efektem zbiorowego działania a większością jego współautorów”26, po drugie, „brak podobieństwa między wykonywanym przez siebie zadaniem a zadaniem urzędu jako całości”27. Stąd konkluzja:
umiejętności, wiedzę ekspercką, pomysłowość i oddanie działających osób, a także osobiste motywy pozwalające im rozwinąć w pełni te przymioty da się uruchomić i zaprząc w służbę nadrzędnego biurokratycznego celu, nawet jeśli (a może „dlatego że”) wykonawcy działań zachowują względną funkcjonalną autonomię wobec tego celu, a on sam nie zgadza się z wyznawaną przez nich filozofią moralną. Mówiąc wprost, kryteria moralne nie mają żadnego wpływu na operacyjną skuteczność działań biurokratycznych.28
16Konsekwencje możliwości funkcjonowania podziału pracy poza moralnością i wbrew niej sugestywnie oddaje następujący passus Nowoczesności i Zagłady:
Pół wieku temu w Niemczech zdarzyło się tak, że przed biurokracją postawiono akurat zadanie oczyszczenia kraju z Żydów – uczynienia go judenfrei. Biurokracja zaczęła więc od tego, od czego zaczyna każda biurokracja: od sformułowania precyzyjnej definicji przedmiotu swojego zainteresowania. Następnie zarejestrowano wszystkie osoby, które odpowiadały definicji i założono każdej z nich kartotekę. Kolejny etap polegał na oddzieleniu zarejestrowanych od reszty ludności, której nie obejmowały przyjęte wytyczne działania. Wreszcie można było przejść do usuwania wyróżnionej kategorii osób z terenów aryjskich, które miały zostać oczyszczone. […] Biurokracja, która poradziła sobie tak dobrze z zadaniem oczyszczenia Niemiec, nadała realny kształt także bardziej ambitnym zadaniom […]. Skoro ma się do dyspozycji tak doskonałe narzędzia, dlaczego ograniczać się tylko do oczyszczenia Heimatu Aryjczyków? Dlaczego nie oczyścić całego imperium?29
17Analizując wyróżnione przez Hilberga etapy Zagłady i momenty przejścia między nimi, Bauman opisuje tworzenie kolejnych stopni dystansu społecznego i moralnego, które umożliwiły zastąpienie decyzji o charakterze moralnym decyzjami technicznymi, jak cytowana wyżej instrukcja przebudowy ciężarówki marki Sauer. Zdefiniowanie grupy ofiar oddziela ją symbolicznie od pozostałej części społeczeństwa, jak pisze Bauman, „to, co odnosi się do danej grupy, nie odnosi się już do całej reszty. […] Poszczególni członkowie grupy stają się przy okazji egzemplarzami pewnego typu”30. Kolejnym etapem budowania dystansu są zwolnienia i wywłaszczenia, które sprawiają, że ofiary znikają z przestrzeni publicznej i społecznej. Koncentracja, jak podkreśla Bauman, stanowi zwieńczenie tego procesu:
Grupa ofiar nie spotyka się już z resztą ludności, ich drogi życiowe nie przecinają się, wzajemna komunikacja zamiera, to, co dzieje się z odizolowaną grupą, nie dotyczy nikogo więcej i nie daje się łatwo przełożyć na język relacji międzyludzkich31.
18Wyzysk i głód panujące w gettach i obozach pracy przymusowej doprowadziły społeczności żydowskie do niewyobrażalnej nędzy, w obliczu której, jak pisze Bauman, kolejny krok – likwidacja – stawał się zgodnie z „diaboliczną perfidią faszystów” niemal krokiem logicznym.
19Interesującą próbą dopełnienia perspektywy Baumana o analizę ram działania sprawców Zagłady, jakie stanowi totalitaryzm, jest refleksja Hannah Arendt. O ile Bauman kładzie nacisk na ciągłość funkcjonowania podziału pracy w jednej z jego specyficznych ról, jak ujął to Hilberg, która polegała na przeprowadzeniu Zagłady, o tyle Hannah Arendt w Korzeniach totalitaryzmu formułuje przeciwstawną zasadę, którą określa mianem zasady ruchu32. Totalitaryzm – w wersji narodowosocjalistycznej i komunistycznej, jak definiuje go Arendt – „cechuje mania ciągłego ruchu – może on zachować władzę tylko wtedy, kiedy znajduje się w ruchu i porusza wszystko wokół siebie”33.
20Arendt dowodzi, że w odróżnieniu od systemów autorytarnych totalitaryzm w obu swych wcieleniach nie dąży do stworzenia trwałych struktur władzy, ustabilizowanego podziału pracy w społeczeństwie. Każda taka struktura mogłaby być zalążkiem autonomii i sprzeciwu spowalniających ruch:
Nie należy zapominać, że tylko jakaś trwała konstrukcja może mieć strukturę, ruch zaś, jeśli mamy to określenie potraktować tak dosłownie, jak rozumieli je naziści, może tylko mieć ukierunkowanie, i że jakakolwiek postać struktury prawnej czy administracyjnej może być wyłącznie utrudnieniem dla ruchu, który zmierza z coraz większą prędkością w określonym kierunku.34
21Arendt drobiazgowo opisuje mechanizmy niszczenia zastanego stanu rzeczywistości, struktur państwowych, prawnych, organizacji społecznych, więzów międzyludzkich (rodzin, przyjaźni, rozmaitych form lojalności) – między innymi poprzez dublowanie stanowisk i całych organizacji, czystki, nagłe zmiany kursu polityki, ogromną władzę nadaną tajnej policji – których stałym komponentem jest terror i które mają służyć usunięciu przeszkód dla ruchu. To, co hamuje ruch, jest bowiem zagrożeniem dla władzy absolutnej i przeszkodą w urzeczywistnianiu totalitarnej przemiany rzeczywistości. Arendt podkreśla, że w tym znaczeniu obozy zagłady są szczytowym osiągnięciem totalitaryzmu, jego idealnym punktem dojścia:
Jeśli poważnie potraktujemy totalitarne aspiracje i jeśli nie damy się zwieść zdroworozsądkowym twierdzeniom, że są utopijne i nie do zrealizowania, dojdziemy do wniosku, iż stworzona w obozie społeczność ludzi umierających jest jedyną formą społeczeństwa, która umożliwia całkowite zawładnięcie człowiekiem.35
22Jeśli obozy i łagry są pełną realizacją totalitarnej utopii, to należy przyjąć, jak kontynuuje Arendt, że:
W doskonałym ustroju totalitarnym, gdzie wszyscy ludzie stali się Jednym Człowiekiem, gdzie wszystkie działania mają na celu przyspieszenie ruchu przyrody lub historii, gdzie każda konkretna czynność jest wykonywaniem wyroku śmierci wydanego wcześniej przez Przyrodę lub Historię, a więc w warunkach, w których można mieć pełne zaufanie, że terror utrzyma wszystko w ciągłym ruchu, nie byłaby w ogóle potrzebna żadna zasada działania.36
23Dla pełniejszego ujęcia procesów, które doprowadziły do zagłady Żydów, istotne byłoby zatem uwzględnienie obu tych zasad – totalitarnej zasady ruchu, która za pomocą nieustannego terroru podważa zastane podstawy działania społeczeństwa i jednostek, oraz innej zasady, którą można by nazwać zasadą biurokracji, a która wykorzystuje utrwalone w społeczeństwie praktyki do realizacji nowych, zbrodniczych celów.
1.3. Socjologiczne teorie moralności w obliczu Zagłady
24Według Baumana socjologiczny namysł nad moralnością nie zdołał podjąć problemów stawianych przez wydarzenie Zagłady, gdyż brakuje mu takiej teorii moralności, która nie opierałaby się na paradygmatycznym dla tej dziedziny zrównaniu obowiązującej, a zatem „normalnej” i „racjonalnej”, dyscypliny społecznej z moralnością. Tymczasem doświadczenie Zagłady pokazało, że bycie moralnym w warunkach totalitarnego przymusu nie miało nic wspólnego z poddaniem się dyscyplinie społecznej, przeciwnie, to w uległości, posłuszeństwie, rutynie i niezdolności do wycofania się z życia społecznego kryło się największe zagrożenie dla moralności.
25Bauman argumentuje zatem, że wiedza, jaką przynosi Holokaust, podważa tradycyjne przekonanie o wyłącznie społecznych źródłach moralności, leżące u podstaw socjologicznych teorii moralności, i dodaje, że niebagatelną rolę w ukształtowaniu paradygmatycznego ujęcia moralności w socjologii odegrały koncepcje Durkheima37.
Istnieje jeszcze jeden opis egzystencjalnej kondycji „bycia z innymi” – pisze Bauman, wskazując koncepcję Lévinasa – i właśnie on może się okazać punktem wyjścia dla prawdziwie nowego i oryginalnego socjologicznego ujęcia moralności, zdolnego odsłonić i wyrazić te cechy nowoczesnego społeczeństwa, których nie dostrzegają tradycyjne ujęcia.38
26Zdaniem Baumana w dziele autora Całości i nieskończoności może znaleźć oparcie nowa socjologiczna teoria moralności, która nie będzie już ignorować, lekceważyć i pomniejszać znaczenia Zagłady dla współczesności, lecz przeciwnie, wydarzenie Zagłady będzie dla niej stanowiło punkt zwrotny. Eksterminacja sześciu milionów Żydów kwestionuje znak równości stawiany między szerokim konsensusem społecznym w sprawie określonych norm, organizacją społeczną, pomyślną socjalizacją i enkulturacją jednostek w danym społeczeństwie a moralnością. Bauman, powołując się na Lévinasa, podkreśla, że społeczeństwo może nie tylko sprzyjać zachowaniom moralnym, ale również stępiać impuls moralny, poczucie odpowiedzialności za innych ludzi:
Struktura moralna (równoznaczna z intersubiektywnością) poprzedza wszelkie procesy społeczne. Moralność nie jest wytworem społeczeństwa, lecz przedmiotem jego manipulacji – czymś, co społeczeństwo wykorzystuje, przeorganizowuje lub zagłusza. […] Organizację społeczną można zatem opisać jako maszynę, która utrzymuje odpowiedzialność moralną w stanie zawieszenia: odpowiedzialność ta nie obciąża nikogo, ponieważ wkład poszczególnych jednostek w ostateczny efekt działania jest zbyt mały i zbyt fragmentaryczny, by można mu było przypisać funkcję sprawczą.39
27W tym świetle zagłada Żydów jawi się jako jeden z najbardziej ekstremalnych przykładów dokonującego się stopniowo i systematycznie stępienia poczucia odpowiedzialności za innych zarówno u sprawców zbrodni, jak i u jej świadków.
1.4. Po nowoczesności. Konkluzje i kontynuacje
28Rozważania Baumana można odczytać jako niezwykle wyraźną perspektywę ujęcia etycznego podziału pracy po Zagładzie. Ostateczną konkluzję szeroko omówionej tu jego książki, konkluzję, którą Bauman zawdzięcza projektowi filozoficznemu Lévinasa, można, jak sądzę, ująć następująco: to nie społeczny podział pracy jest podstawą etycznego podziału pracy, jak chciałby Durkheim, ale na odwrót, etyczny podział pracy leży u podstaw społecznego podziału pracy. Motyw ten rozwija autor Ponowoczesności jako źródła cierpień w swych późniejszych strategiach krytycznych.
29W Nowoczesności i Zagładzie Bauman wykorzystuje tylko jeden z aspektów projektu filozoficznego Lévinasa, mianowicie ten, który dotyczy źródłowej bezwarunkowej odpowiedzialności za innych, odpowiedzialności poprzedzającej i przekraczającej powinności ustalone w podziale pracy danego społeczeństwa. W dwóch innych tekstach – O moralności, co się w domu zaczyna – i o skalistej drodze ku sprawiedliwości40 oraz Czy etyka ma szanse w zglobalizowanym świecie konsumentów41 – interpretuje i stosuje we własnych analizach rozumienie sprawiedliwości Lévinasa.
30W pierwszym z wymienionych tekstów, na co wskazuje już sam tytuł, zarzuca autorowi Całości i nieskończoności, że kosztem koncepcji sprawiedliwości daje prymat namysłowi nad odpowiedzialnością42. Być może zarzut ten odzwierciedla proces stopniowego przyswajania koncepcji Lévinasa przez Baumana. Bardziej przekonujące wydaje się bowiem wskazanie na współbieżność i nierozłączność obu idei – odpowiedzialności i sprawiedliwości – w filozoficznej myśli autora Trudnej wolności, idei, które wyznaczają podstawową strukturę jego dzieła43. Pomijając tę kwestię, Bauman dochodzi ostatecznie do odczytania uwzględniającego oba wymiary – i odpowiedzialność, i sprawiedliwość.
31W tekście Czy etyka ma szanse w zglobalizowanym świecie konsumentów Bauman kontynuuje i rozwija problematykę postawioną w Nowoczesności i Zagładzie, koncentrując się na zagadnieniu tego, jakie szanse ma impuls moralny zdeponowany w poczuciu odpowiedzialności za innych w ponowoczesnych społeczeństwach zachodnich, będących w większości liberalnymi demokracjami. Istotnym punktem wyjścia jego analizy jest następująca uwaga Lévinasa poświęcona polityce:
Rzeczą niezwykle ważną jest wiedzieć, czy społeczeństwo, w potocznym znaczeniu tego słowa, jest rezultatem ograniczenia zasady „człowiek człowiekowi wilkiem”, czy też przeciwnie, jest ono ograniczeniem zasady mówiącej, że człowiek jest dla człowieka. Czy to, co społeczne, ze swymi instytucjami, swoimi uniwersalnymi formami i prawami, pochodzi z tego, że ograniczono konsekwencje wojny pomiędzy ludźmi, czy też z tego, że ograniczono nieskończoność otwierającą się w relacji etycznej człowieka na człowieka? […] Polityka powinna zawsze być kontrolowana i krytykowana w oparciu o etykę.44
32Jak pamiętamy, to ograniczenie nieskończonej relacji etycznej przez istniejące obecnie instytucje państwa totalitarnego, ograniczenie, które Bauman nazywa stłumieniem45, może dojść do ekstremum, czyli do punktu, w którym, jak w przypadku nazistowskiej Rzeszy, istniało przyzwolenie na zabijanie określonych grup ludzi. Zupełnie tak, jakby zabicie członków tych grup nie było morderstwem w kategoriach moralnych, po tym jak stopniowo przestawało nim być w terminach prawnych. Jednak w społeczeństwach demokratycznych w czasach pokoju, jak zauważa Bauman, komentując przytoczony wyżej fragment, rolą instytucji społecznych może być nie tyle tłumienie nieograniczonej odpowiedzialności, ile jej kanalizowanie i rozdzielanie.
Posługując się językiem Emmanuela Lévinasa – zaznacza Bauman – możemy powiedzieć, że podstawową funkcją społeczeństwa z jego instytucjami, uniwersalnymi formami i prawami jest uczynienie z gruntu bezwarunkowej i nieograniczonej odpowiedzialności za Innego zarówno warunkową (w wybranych, odpowiednio określonych i wyraźnie zdefiniowanych okolicznościach), jak i ograniczoną (wobec wybranej grupy „innych”, znacznie mniej licznej niż cała ludzkość, i co ważniejsze – węższej, za którą łatwiej wziąć odpowiedzialność niż za nieskończenie liczną grupę wszystkich innych, którzy koniec końców mogą wzbudzić w podmiotach poczucie niezbywalnej i nieograniczonej odpowiedzialności).46
33Bauman wprawdzie dodaje, że dominująca obecnie kultura konsumeryzmu nadwątla nadzieję na szerzenie praktyk kulturowych opartych na odpowiedzialności za bliźnich. Jak pokazuje w wielu swych analizach, jednostce przytłoczonej ciężarem wolności i niezliczonej liczby wyborów, których musi dokonać, coraz trudniej znaleźć punkt oparcia dla podejmowania działań z innymi i ze względu na innych. Wiele wskazuje zatem na to, że analizy poświęcone kondycji jednostki i szansom etyki w kulturze konsumeryzmu i indywidualizmu zachowują związek z refleksją Baumana nad Zagładą, dlatego za jedną z najistotniejszych składowych jego koncepcji można, jak sądzę, uznać perspektywę etycznego podziału pracy po Zagładzie jako miary dla oceny zjawisk ponowoczesności. Świadczą o tym chociażby zacytowane poniżej fragmenty, w których Bauman porównuje czynniki neutralizujące czy, zgodnie z jego terminologią, „adiaforyzujące” etyczny wymiar działania w dobie nowoczesności i ponowoczesności:
Rezultat niewiele różni się od „adiaforyzujących” efektów strategii wykorzystywanej przez biurokrację okresu twardej nowoczesności, która to strategia polegała na zastępowaniu „odpowiedzialności za” (za dobro, autonomię i godność innego człowieka) „odpowiedzialnością wobec” (wobec przełożonego, autorytetu, sprawy i jej rzeczników). Adiaforyzujące skutki (czyli sprawiające, że działania etyczne mają neutralny charakter i nie podlegają etycznej ocenie i potępieniu) osiąga się jednak obecnie najczęściej przez zastępowanie „odpowiedzialności za innych” „odpowiedzialnością przed sobą” połączoną z „odpowiedzialnością za siebie”. Uboczną ofiarą radykalnego przyjęcia konsumerystycznej interpretacji wolności jest Inny jako obiekt odpowiedzialności etycznej i troski moralnej.47
34Intuicja moralna wyrażona w powyższych fragmentach nie jest zatem sprzeczna z wcześniejszą adaptacją myśli Lévinasa z Nowoczesności i Zagłady. Czasom nowoczesnym i ponowoczesnym towarzyszy niebezpieczeństwo zatarcia, stłumienia, neutralizowania etycznego wymiaru działania jednostek, różnica tkwi w mechanizmach i strategiach prowadzących do tego rezultatu. Założenie, że w nietotalitarnych czasach pokoju może zaistnieć etyczny podział pracy, który sprzyja podejmowaniu przez jednostki-obywateli odpowiedzialności za innych, nie oznacza, że ów zaktualizowany w instytucjach, praktykach, ideach i działaniach jednostek potencjał etyczny został w jakiś sposób wyczerpany i nie potrzebuje już czujności jednostek oraz krytyków społecznych, pośród których istotne miejsce zajmuje sam Bauman.
35Należy zatem powtórzyć za Baumanem, że potrzeby refleksji nad Zagładą, jej przyczynami i znaczeniem dla teraźniejszości i przyszłości nie osłabiają liczne radykalne zmiany społeczne, kulturowe, ekonomiczne i polityczne, które składają się na jakościową zmianę określaną mianem przejścia pomiędzy nowoczesnością a ponowoczesnością48. Przeciwnie, staje się ona, jak podkreśla Bauman, jeszcze bardziej paląca:
Nie dlatego, by wzrosło niebezpieczeństwo posunięć w stylu Endlosung. Rzecz ma się odwrotnie, ponieważ przeprowadzenie operacji tak zwartej i sprawnie zorganizowanej jak Holokaust wymaga trudno osiągalnej w dzisiejszych czasach autorytarnej, ściśle scentralizowanej władzy państwowej. Charakterystyczne dla okresu „stałej nowoczesności” totalitarne inklinacje w „płynnym” wariancie nowoczesnej rzeczywistości rozmywają się i rozpływają. Toteż potrzeba wyciągnięcia z lekcji Holokaustu właściwej nauki nabiera dziś nowego i jeszcze dobitniejszego znaczenia z przyczyn odwrotnych niż dawniej : a mianowicie, ponieważ wspomniana przed chwilą pokusa, podobnie jak wiele innych aspektów nowoczesnej rzeczywistości, wymknęła się spod kontroli państwowej administracji, uległa deregulacji i prywatyzacji, aby wśród fluktuacji walut i zarobków w warunkach rynkowej rywalizacji szukać „własnego poziomu”.49
36Krytyczny wysiłek podejmowany w licznych pracach przez Baumana jest poprzedzony oraz warunkowany przepracowaniem i rozwinięciem wyżej zarysowanej inspiracji teoretycznej i metafizycznej, którą dla autora Nowoczesności i Zagłady stanowi filozofia Lévinasa. Dlatego powtarzane z uporem, lecz w różnych układach wątki analiz Baumana należy potraktować jako konsekwentną pracę sondowania różnych praktyk kulturowych społeczeństw zachodnich pod kątem możliwości dokonania zmiany społecznej w kierunku urzeczywistnienia ideałów solidarności i sprawiedliwości. Jednak bardziej od filozoficznego rozwinięcia owej utopii Bauman jest zainteresowany badaniem warunków możliwości dokonania zmiany społecznej w obecnych okolicznościach.
37U kresu badania szans etyki w ponowoczesnej kulturze indywidualizmu, czyli jednocześnie miejsca etyki w życiu jednostek i miejsca jednostek w etycznym podziale pracy społeczeństwa, nie znajdziemy optymistycznej konkluzji. Nic nie wskazuje na to, by przesilenie kultury indywidualizmu miało zrodzić nową jakość. Żyjemy w świecie, pisze Bauman, „w którym bycie górą, a nie bycie razem, a już tym bardziej bycie dla drugiego człowieka i drugich ludzi, odróżnia sensowne i udane życie od życiowej klęski”50. W innym zaś miejscu dodaje: „Możliwość, by świat zamieszkiwali ludzie bardziej przyjaźni i skłonni do większej dbałości o los bliźniego, nie pojawia się w wizjach kreślonych przez utopię konsumeryzmu”51.
38Przesilenie kultury indywidualizmu jest raczej jej stanem permanentnym, a praktyki kulturowe składające się na sposób bycia jednostką nie rokują rozwiązania problemów generowanych we współczesnych społeczeństwach. Wiele wskazuje na to, że rozwiązanie problemów nękających współczesne jednostki leży nie tam, gdzie się go zwykle poszukuje, a stawanie się jednostką de facto, nie tylko de iure, a więc – jak pisze Bauman – „możliwość kształtowania własnego losu i dokonywania autentycznych wyborów”52, nie jest do osiągnięcia na drodze samorealizacji i dążenia do urzeczywistnienia prywatnego szczęścia. Oczekiwanie na właściwy moment, kiedy jednostki poczują się na tyle dojrzałe, by zacząć brać odpowiedzialność za innych i tym samym optymalny udział w ich życiu, a także uczestniczyć w życiu społecznym, może zwyczajnie nie mieć końca. Ten właściwy moment – a więc wystarczająca dojrzałość i stabilizacja, by mieć dzieci, wystarczające zaspokojenie własnych potrzeb, by móc poświęcić czas i energię innym – być może nigdy nie nastąpi. Maksyma głosząca, że „wszyscy myślą o sobie, tylko ja myślę o mnie” – stąd „najpierw ja, potem inni” – okazuje się zgubna nie tylko dlatego, że nie będzie „potem”, ale również dlatego, że bez innych niespełnialny wydaje się projekt „ja”. Im trudniej będzie jednostkom wziąć odpowiedzialność za własny projekt życiowy w obliczu ogromnego ciśnienia sprzeczności wytwarzanych w społeczeństwie płynnej nowoczesności, tym bardziej będą skupiały się na sobie. Ta uliczka, mimo że ślepa, może być, zdaniem Baumana, bardzo, bardzo długa…
Notes de bas de page
1 É. Durkheim, O podziale pracy społecznej, przeł. K. Wakar, Warszawa 1999, s. 503–504.
2 Tamże, s. 501.
3 Tamże, s. 513.
4 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, przeł. T. Kunz, Kraków 2009, s. 45–47.
5 Tamże, s. 207.
6 W 2014 roku ukazał się polski przekład monumentalnej pracy Hilberga opatrzony Słowem wstępnym Zygmunta Baumana: Zagłada Żydów europejskich, t. i–iii, przeł. J. Giebułtowski, Warszawa 2014.
7 Franz Neumann poświęcił studiom nad nazizmem sześćsetstronicowe dzieło Behemoth, nawiązujące tytułem do pracy Hobbesa o angielskiej wojnie domowej w xvii wieku. Więcej na temat tej pracy oraz podobieństw i różnic między stanowiskiem Neumanna a podejściem innych przedstawicieli szkoły frankfurckiej zob. M. Jay, The Institut’s Analysis of Nazism, w: The Dialectical Imagination. A History of the Frankfurt School and the Institute of Social Research 1923–1950, London 1973, s. 143–172.
8 Na temat różnic między intencjonalistyczną a funkcjonalistyczną interpretacją Zagłady zob. również Y. Bauer, Rethinking the Holocaust, New Haven 2001, s. 4–7, 29–30, 95–96.
9 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 226.
10 Tamże, s. 55.
11 Krytykę stanowiska Baumana z perspektywy intencjonalistycznej przedstawia Yehuda Bauer w rozdziale zatytułowanym Overall Interpretations: Zygmunt Bauman, Jeffrey Herf, Goetz Aly. Zob. tenże, Rethinking the Holocaust, s. 68–92.
12 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 48.
13 Z. Bauman, Ponowoczesność, w : Słownik społeczny, red. B. Szlachta, Kraków 2004, s. 904–905.
14 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 57.
15 Referowana w tym rozdziale teza Baumana o Zagładzie z ducha nowoczesności dostarcza pretekstu do sproblematyzowania rozumienia nowoczesności. Ciekawy wkład w bogatą dyskusję na temat rozumienia nowoczesności w kontekście totalitaryzmu nazistowskiego i komunistycznego wnosi esej Leszka Koczanowicza zatytułowany Oświecenie, nowoczesność, polityka (zob. tenże, Lęk nowoczesny. Eseje o demokracji i jej adwersarzach, Kraków 2011, s. 33–69), który odwołując się do książki izraelskiego historyka Zeeva Sternhella Les anti-Lumières: du xviiie siècle à la guerre froide, omawia relacje zachodzące między oświeceniem, nowoczesnością a totalitaryzmem. W ujęciu Sternhella, które referuje Koczanowicz, relacje te można odczytać następująco: „O ile Oświecenie kładzie podwaliny pod kulturę demokratyczną i liberalną z wyraźnie wyodrębnionymi prawami człowieka, o tyle kontr-Oświecenie jest fundamentem faszyzmu. […] Faszyzm niejako wchłania w siebie wszystko to, co w nowoczesności nie miało charakteru oświeceniowego, a jego powstanie jest dowodem, że można przeprowadzić dychotomiczny podział na Oświecenie i kontr-Oświecenie oraz pokazać, że obie te dziedziny zawsze były od siebie intelektualnie odseparowane” (tamże, s. 40).
16 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 198–199.
17 Termin „ludobójstwo” pojawił się w druku po raz pierwszy w 1944 w pracy Rafała Lemkina, polskiego prawnika pochodzenia żydowskiego, zatytułowanej Rządy państw Osi w okupowanej Europie: prawa okupacyjne, analiza rządzenia, propozycje zadośćuczynienia, przeł. A. Bieńczyk-Missala i in., Warszawa 2013.
18 Należy jednak pamiętać, że kierowana przez Reinharda Heydricha akcja pogromowa z 9 listopada 1938 roku obejmowała również aresztowanie i osadzenie w obozach koncentracyjnych w Dachau, Sachsenhausen i Buchenwaldzie 30 tysięcy osób. Zob. R. Szuchta, P. Trojański, Holokaust. Zrozumieć dlaczego, Warszawa 2006, s. 130–131.
19 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 195–196.
20 Raul Hilberg zajmuje w filmie Lanzmanna wyjątkową pozycję. Hilbergowska narracja na temat przebiegu i rozumienia wydarzeń Zagłady jest jedynym w tym filmie głosem opowiadającym historię Zagłady z metaperspektywy, niebędącej perspektywą ocalałych, świadków czy sprawców.
21 C. Lanzmann, Shoah, przeł. M. Bieńczyk, Koszalin 1993, s. 85. W otwierającym pracę Hilberga rozdziale zatytułowanym Precedensy pada to samo sformułowanie; zob. tenże, Zagłada Żydów europejskich, t. i, s. 5. W rozdziale tym Hilberg dokonuje szczegółowego zestawienia kanonicznych i nazistowskich ustaw i rozporządzeń przeciwko Żydom. Warto podkreślić, że cytowana wyżej wypowiedź Hilberga została przywołana w tytułach rozdziałów podręcznika licealnego Holokaust. Zrozumieć dlaczego, co świadczy o mocy i znaczeniu dzieła Hilberga. Zob. R. Szuchta, P. Trojański, Holocaust.
22 C. Lanzmann, Shoah, s. 115–116.
23 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 51.
24 R. Hilberg, Sprawcy. Ofiary. Świadkowie, przeł. J. Giebułtowski, Warszawa 2007, s. 102.
25 R. Hilberg, Zagłada Żydów europejskich, t. iii, s. 1229.
26 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 213.
27 Tamże, s. 215.
28 Tamże, s. 219.
29 Tamże, s. 225.
30 Tamże, s. 392.
31 Tamże, s. 393.
32 Porównanie koncepcji i etapów formułowania charakterystyki Zagłady przez Hannah Arendt i Raula Hilberga jest zadaniem przekraczającym ramy niniejszej pracy. Warto jednak wspomnieć o niejasnym stosunku Arendt do Zagłady Żydów europejskich Hilberga: z jednej strony filozofka miała krytycznie zrecenzować monumentalne dzieło Hilberga dla wydawnictwa, z drugiej zaś w Eichmannie w Jerozolimie przedstawia argumentację zbliżoną do jego tez. Ten fakt nie umknął uwagi Hilberga, który ponawiał wobec Arendt zarzut, iż nie wykazała ona, jak wiele teza o banalności zła zawdzięcza jego pracy. Na ten temat, jak i na temat recepcji obu dzieł, zob. N. Popper, A Conscious Pariah, https://www.thenation.com/article/conscious-pariah/ [dostęp: 01.09.2016].
33 H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, przeł. M. Szawiel, D. Grinberg, Warszawa 1993, s. 357.
34 Tamże, s. 436.
35 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 488.
36 Tamże, s. 502.
37 Zob. tamże, s. 353–361.
38 Tamże, s. 375.
39 Tamże, s. 377–378, 431.
40 Z. Bauman, O moralności, co się w domu zaczyna – i o skalistej drodze ku sprawiedliwości, w: tenże, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, s. 69–112.
41 Z. Bauman, Czy etyka ma szanse w zglobalizowanym świecie konsumentów, w : tenże, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, przeł. J. Konieczny, Kraków 2007, s. 6–72.
42 Z. Bauman, O moralności, co się w domu zaczyna…, s. 72.
43 Zarzut Baumana dotyczący przejścia od odpowiedzialności ku sprawiedliwości, które zbyt późno miałoby się dokonać w dziele Lévinasa, wydaje się jednak nieuzasadniony. Na temat integralnej relacji między odpowiedzialnością a sprawiedliwością w koncepcji Lévinasa zob. K. Liszka, R. Włodarczyk, Pomiędzy Lévinasem a Arendt. Odpowiedzialność, sprawiedliwość, władza sądzenia w aplikacjach Alaina Finkielkrauta, „Studia Philosophica Wratislaviensia” 2007, vol. ii, fasc. 2, s. 127–141.
44 E. Lévinas, Etyka i nieskończony. Rozmowy z Philipp’em Nemo, przeł. B. Opolska-Kokoszka, Kraków 1991, s. 48.
45 Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, s. 243.
46 Z. Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, s. 31.
47 Tamże, s. 38.
48 Szerszy kontekst i skondensowaną charakterystykę datowanego na lata sześćdziesiąte xx wieku wyłonienia się i ukonstytuowania ponowoczesności jako jednocześnie kontynuacji nowoczesności i zerwania z nią prezentują w opracowaniach: C. Barker, Zmiany kontekstu studiów kulturowych, w: tenże, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, przeł. A. Sadza, Kraków 2005, s. 173–246; Z. Bauman, Ponowoczesność, w: Słownik społeczny, s. 902–914; A. Szahaj, Co to jest postmodernizm?, w: Postmodernizm. Teksty polskich autorów, red. M. A. Potocka, Kraków 2003, s. 41–44.
49 Z. Bauman, K. Tester, O pożytkach z wątpliwości. Rozmowy z Zygmuntem Baumanem, przeł. E. Krasińska, Warszawa 2003, s. 113.
50 Z. Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, s. 344.
51 Tamże, s. 39.
52 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, przeł. T. Kunz, Kraków 2006, s. 60.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019