1. Przepracowanie jako ideał regulatywny
p. 17-24
Texte intégral
Car cette agonie durera jusqu’à la fin du monde.
Vladimir Jankélévitch
Jakim prawem mielibyśmy przeżyć naszą własną samobójczą nieludzkość?
George Steiner
Pamiętaj, że możesz zapomnieć.
Philip Roth
1Co łączy etykę i pamięć? Jakie problemy w kontekście związków etyki i pamięci stawia refleksja nad Zagładą?
2Niewątpliwie zwraca naszą uwagę fakt, że do najbardziej nośnych ujęć problemów dotyczących pamięci Zagłady należą te, które zostały wypracowane w nawiązaniu do tradycji psychoanalizy. Wystarczy przywołać oryginalne zastosowania konceptów wywodzących się z tejże tradycji w pracach Dominicka LaCapry, Franka Ankersmita, Michaela Steinlaufa, Shoshany Felman i Doriego Lauba1. Interesujące nas zagadnienie związków pomiędzy pamięcią a etyką zyskuje istotne rozwinięcie między innymi w History and Memory after Auschwitz LaCapry. W przełożonym na język polski ostatnim rozdziale tej książki, zatytułowanym Psychoanaliza, pamięć i zwrot etyczny, podsumowując wcześniejsze rozważania, LaCapra artykułuje następującą tezę:
Podkreślałem również, jak ważne jest wyjście z pojęciem przepracowania poza wąski kontekst terapeutyczny i odniesienie go do rozważań natury etycznej i politycznej. […] Wymaga ono również zastanowienia się nad warunkami i sposobem dokonywania osądu krytycznego, ponieważ przepracowanie oznacza możliwość sądu, który nie jest abstrakcyjny, ustalony raz na zawsze czy ad personam, lecz poparty wiedzą, uzasadniony, samokrytyczny i pośrednio powiązany z działaniem. […] Przepracowanie staje się zatem regulatywnym ideałem, którego rzeczywista rola w historii nie została jeszcze zbadana i pozostaje kwestią sporną, a którego przydatność została stwierdzona, lecz uznana za problematyczną.2
3Zanim podejmiemy myśl LaCapry głoszącą, iż przepracowanie staje się pewnym regulatywnym ideałem, przywołajmy kilka fragmentów charakteryzujących ten proces:
Przepracowanie przeciwdziała więc przymusowemu rozegraniu w działaniu, lecz nie prowadzi do pełnego uświadomienia czy też ostatecznego wyzwolenia z więzów przeszłości. Należałoby pojmować je jako nieuchronnie powracający proces, będący odpowiedzią na powracające sposoby samooszukiwania się i implikacji ideologicznej. […] Przepracowanie jest więc ściśle związane z możliwością etycznie odpowiedzialnego działania i osądu krytycznego ze strony kogoś, kto chce uzyskać status sprawcy.3
4W artykule zatytułowanym Studia nad traumą: jej krytycy i powikłane losy LaCapra jeszcze wyraźniej eksponuje cechy oraz możliwe rezultaty procesu przepracowania:
W tym sensie pojęcie przepracowania traumy jest nieco mylącym skrótem myślowym, jeśli prowadzi do wiary, że można w pełni pokonać lub przekroczyć traumę poprzez zgromadzenie czy zintegrowanie tego, co zostało rozdzielone w przeszłości, a także przepisać historię lub sprawić, że będzie się wydawało, jakby to, co traumatyczne, nigdy się nie wydarzyło. […] Niektóre rany z przeszłości – zarówno osobiste, jak historyczne – nie mogą po prostu zostać uleczone bez pozostawienia blizn czy resztek – w pewnym sensie archiwów – w teraźniejszości. Należy pogodzić się z istnieniem otwartych ran, ale odpierać siłę, z jaką skłonne są one pochłonąć całą egzystencję i pozbawić daną osobę sprawczości. […] Dlatego też – przynajmniej zgodnie z moim użyciem tego pojęcia – przepracowanie nie oznacza całkowitego zbawienia przeszłości ani uleczenia jej traumatycznych ran. W pewnym sensie, podczas gdy możemy pracować nad symptomami traumy, kiedy już się pojawią, sama trauma jest przyczyną, której nie możemy bezpośrednio zmienić ani uleczyć.4
5Pojawiają się tu dwie istotne kwestie: teza mówiąca o niemożności całkowitego wyzwolenia się od przeszłości i potrzebie jej ciągłego przepracowywania, a także wskazanie na stawkę zaniechania trudu przepracowywania przeszłości, jaką jest możliwość krytycznego sądzenia, warunkująca odpowiedzialne, etyczne działanie.
6Zagłada jako zdarzenie urazowe, źródło doświadczenia indywidualnej i społecznej traumy, tworzy wyrwę w pamięci – jednostkowej i społeczno-kulturowej – trudność, a nawet niemożność nawiązania do samego wydarzenia, ale i do tego, co je poprzedza. Trudność ta wynika, jak pisze LaCapra, z „nadwyżki wydarzenia czy faktu nad siłami wyobraźni”, co prowadzi do „nędzy wyobraźni”5, paraliżując zdolność przedstawienia samego wydarzenia. Pozostając w tym wierny Freudowskiej koncepcji traumy, badacz podkreśla, że wydarzenie traumatyzujące, nie jest tym samym co doświadczenie traumy :
Doświadczenie traumy, inaczej zatem niż traumatyzujące wydarzenie, charakteryzuje się tym, że nie jest punktowe ani możliwe do precyzyjnego umieszczenia w czasie. Jest ściśle związane z opóźnionymi skutkami czy symptomami, które czynią je nieuchwytnym.6
7Oddziaływanie Zagłady jako wydarzenia traumatyzującego i jako źródła doświadczenia traumy nie ogranicza się więc do doświadczenia ocalonych, sprawców i świadków zagłady Żydów, dotyka ono również kolejnych pokoleń, co sprawia, że autor kładzie nacisk na problem indywidualnego i społecznego dziedziczenia traumy, a tym samym koncentruje się nie tyle na zagadnieniach terapii jednostkowej, ile na etycznych i społeczno-politycznych konsekwencjach owego dziedzictwa i jego oddziaływania. „Zasadnicze pytanie” – podkreśla LaCapra – „dotyczy tutaj tego, czy w kulturze jest miejsce na «dziedzictwo» cech nabytych, jak chciał tego Jean-Baptiste Lamarc”. Według LaCapry :
To dziedzictwo, a dokładniej powtórzenie czy reprodukcja, ujawnia się poprzez pewną kombinację mniej lub bardziej świadomych procesów, takich jak edukacja, ale również praktyki krytyczne, w tym różne praktyki oznaczania, które mogą dokonywać zmian na tym, co się dziedziczy, oraz świadome lub mniej kontrolowane procesy, takie jak identyfikacja czy mimetyzm, w tym inkorporacja i systematyczne rozgrywanie w działaniu lub kompulsywne powtarzanie efektów posttraumatycznych.7
8Problem dziedziczenia traumy interesuje również Marianne Hirsch, która do opisania tego zjawiska ukuła termin „postpamięć”. Postpamięć, jak charakteryzuje ją Hirsch,
jest silną i bardzo szczególną formą pamięci, gdyż związek owej pamięci z jej obiektem i źródłem nie jest zapośredniczony we wspomnieniu, ale w pracy wyobraźni i akcie tworzenia. Nie oznacza to, że sama pamięć nie jest zapośredniczona, posiada jednak bardziej bezpośredni związek z przeszłością. Postpamięć opisuje doświadczenie tych, którzy dorastali, słuchając opowieści o czasach poprzedzających ich narodziny, i których własne spóźnione opowieści są poprzerywane przez historie poprzedniego pokolenia, ukształtowane traumatycznymi wydarzeniami i niedające się ani zrozumieć, ani odtworzyć. Rozwinęłam to pojęcie w odniesieniu do doświadczenia dzieci ocalonych z Holokaustu, ale sądzę, że za jego pomocą można również opisać wspomnienia drugiego pokolenia dotyczące kulturowych, zbiorowych traumatycznych wydarzeń i doświadczeń.8
9 LaCapra podkreśla, że indywidualne i kolektywne zdarzenia traumatyzujące zakłócają istotne z punktu widzenia budowania tożsamości „pożądane wyobrażenia o sobie, włączając w to – zwłaszcza w przypadku Szoa – wyobrażenie o cywilizacji zachodniej jako o bastionie wartości, a nawet jako o szczytowym punkcie w rozwoju ludzkości”9.
10W szczególnych przypadkach, jak akcentuje LaCapra, dziedziczenie pamięci – jej podtrzymywanie, przekazywanie, przyjęcie bądź odrzucenie – wiąże się zatem nieodłącznie z dziedziczeniem traumy10. Co to oznacza dla jej dziedziców, dla wszystkich pokoleń, z naszym włącznie? Jest to jedno z pytań, które motywują mój namysł, pytań, na które można udzielić jedynie złożonej odpowiedzi. Przede wszystkim zaś jest to pytanie kierujące od razu w stronę problematyki etycznej. W jaki sposób powinniśmy podjąć owo dziedzictwo? Jak pamiętać o Szoa, by traumatyczna pamięć nie spetryfikowała odwracającego się wstecz spojrzenia, podobnego do spojrzenia żony Lota? Jak pamiętać o Szoa, nie zapominając o przyszłości?
11Powyższe kwestie odsyłają wprost do pytania o kondycję refleksji etycznej podejmującej analizę wydarzenia Zagłady. W owej refleksji można dostrzec wysiłek przepracowania doświadczenia traumy, przy czym proces ten z założenia nie może zostać domknięty, zwieńczony. Najwyraźniej to powód, dla którego LaCapra pojmuje przepracowanie jako ideał regulatywny dla wielu praktyk społecznych i politycznych widzianych w horyzoncie etycznym. (Etyczna) konieczność przepracowania traumy oraz niemożność przepracowania jej w pełni wskazują na jeszcze jeden aspekt refleksji na temat Zagłady, możliwy do uchwycenia w języku psychoanalizy: to, co wywołuje traumę, jest niestabilne: „Owa niepoddająca się asymilacji resztka [przeszłości] może zmieniać się w czasie; może też ulegać przewartościowaniu bądź przetworzeniu wraz ze zmianami w porządku normatywnym”11.
12Przepracowanie jest tylko jednym z możliwych odniesień do wydarzenia urazowego, jak twierdzi LaCapra, najbardziej pożądanym. Na drugim biegunie znajduje się nieuświadomione rozgrywanie w działaniu, które wiąże się z przymusem powtarzania. Obu strategii radzenia sobie z przeszłością, z których pierwsza wiąże się z pracą żałoby, a druga z melancholią, nie dzieli ostra granica12. „Pomiędzy tymi dwoma biegunami” – jak zaznacza LaCapra – „istnieje oczywiście szereg różnych możliwości, które zasługują na dokładne zbadanie i subtelne określenie”13.
13W swoich pracach LaCapra poddaje analizie liczne zjawiska społeczne i wypowiedzi artystyczne, w których traumatyczna pamięć Szoa powoduje znaczące odkształcenia perspektywy. Interpretując owe zjawiska, posługuje się psychoanalitycznymi pojęciami przeniesienia, sublimacji, zaprzeczenia, wyparcia, rozgrywania w działaniu i przepracowania, pracy żałoby i melancholii:
Luki w pamięci, których źródłem jest trauma, łączą się z tendencją do przymusowego powtarzania, ponownego przeżywania, bycia owładniętym przez traumatyczne sceny z przeszłości oraz rozgrywania ich w działaniu. Dzieje się tak zarówno w przypadkach mniej lub bardziej kontrolowanej twórczości artystycznej, jak i w znajdujących się całkowicie poza kontrolą egzystencjalnych doświadczeniach halucynacji, wspomnienia, snu, a także załamania nerwowego, wywołanego przez wydarzenia w jakiś sposób przypominające o przeszłości. To, czemu się zaprzecza lub co zostaje wyparte w owych lukach pamięci, nie znika, lecz przeciwnie, powraca przekształcone, zmienione, zamaskowane.14
14 Jak pokazuje autor History and Memory after Auschwitz, interpretacja czerpiąca z tradycji psychoanalizy jest szczególnie użyteczna dla prób zrozumienia między innymi: milczenia, które zapadło zaraz po wojnie wokół losów pomordowanych Żydów, niemieckiej debaty historyków, zaprzeczania Holokaustowi przez tak zwanych negacjonistów, jak również dzieł traktujących o Zagładzie. Perspektywa psychoanalityczna ukazuje problem indywidualnego i społecznego dziedziczenia pamięci oraz traumy, a także wskazuje pewien ideał regulatywny – przepracowanie – którego realizacja jest warunkiem równowagi krytycznego osądu i etycznego działania. Odsłania przed nami również pewne ryzyko – jakim może się okazać pokusa wyzwolenia się od przeszłości – związane z odstąpieniem od przepracowania. W ostatecznym rozrachunku pokusa wyzwolenia się od przeszłości zdaje się unieważniać sformułowany przez Adorna nowy imperatyw kategoryczny, by „myśleć i działać tak, aby nie powtórzył się Oświęcim, aby nie zdarzyło się już nic podobnego”15. Jeśli pamięć o Szoa zostanie zapoznana, imperatyw ten okaże się bezpodstawny.
15Jeśli, przeciwnie, nie będziemy potrafili dać innej wykładni sensu współczesnych nam wydarzeń niż przez pryzmat obsesji Auschwitz, czy będziemy w stanie zapobiec innego rodzaju zbrodniom? Czy nie oddamy tym samym ostatecznego zwycięstwa nazistom, którzy, jak pisze Ronit Lentin,
zdołali nie tylko wyniszczyć wielu Żydów, Romów, homoseksualistów oraz członków innych społeczności, ale również zaludnić naszą indywidualną i zbiorową wyobraźnię nieścieralnymi obrazami, które do tego stopnia zubożyły nasz zasób słów, że każda katastrofa staje się holokaustem?16
Auschwitz nie może się wydarzyć jeszcze raz, ale „coś podobnego” – może.
[…] Metafora absolutna odznacza się pewną tajemniczą właściwością: przez sam fakt istnienia domaga się imitacji, nie tylko artystycznej, lecz także „rzeczywistej”17
16– piszą Ágnes Heller i Ferenc Fehér, komentując przywołany wyżej fragment Dialektyki negatywnej. To stałe zagrożenie imitacją, powtórzeniem niewyobrażalnego zła, wydarzeniem się czegoś podobnego wiąże w sposób kategoryczny pamięć i etykę. Istotne rozwinięcie problemu, jak w tym szczególnym przypadku pamięć o przeszłości wpływa na teraźniejszość i wizje przyszłości, prezentuje Avishai Margalit w swej koncepcji etyki i moralności pamięci.
Notes de bas de page
1 D. LaCapra, Historia w okresie przejściowym. Doświadczenie, tożsamość, teoria krytyczna, przeł. K. Bojarska, Kraków 2009; F. Ankersmit, Pamiętając Holocaust: żałoba i melancholia, przeł. A. Ajschtet, A. Kubus, J. Regulska, w: Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, red. E. Domańska, Kraków 2004, s. 403–425; M. Steinlauf, Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć Zagłady, przeł. A. Tomaszewska, Warszawa 2002; S. Felman, D. Laub, Testimony: Crisis of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History, London 1992 (rozdział pierwszy tej książki ukazał się w języku polskim jako Nauczanie i kryzys albo meandry edukacji w przekładzie M. Lachmana, „Literatura na Świecie” 2004, nr 1–2, s. 343–399).
2 D. LaCapra, Psychoanaliza, pamięć i zwrot etyczny, w: Pamięć, etyka i historia, red. E. Domańska, Poznań 2006, s. 145–146.
3 Tamże, s. 134.
4 D. LaCapra, Historia w okresie przejściowym, s. 122, 137, 155.
5 Tamże, s. 172.
6 Tamże, s. 154.
7 Tamże, s. 140–141.
8 M. Hirsch, Family Frames: Photography, Narrative, and Postmemory, Cambridge 1997, s. 22.
9 D. LaCapra, History and Memory after Auschwitz, London 1998, s. 9.
10 Warto zauważyć, że najnowsze badania neurobiogii nad nadpisaniem epigenetycznym potwierdzają tezę na temat międzypokoleniowej transmisji traumy. Porównanie studiów nad transmisją traumy w paradygmatach psychodynamicznym i neorobiologicznym jest z pewnością zadaniem wartym podjęcia. Zob. A. Bernstein, Epigenetics, Pregnancy and the Holocaust: How Trauma Can Shape Future Generations, https://www.geneticliteracyproject.org/2016/08/21/epigenetics-pregnancy-holocaust-trauma-can-shape-future-generations.
11 D. LaCapra, Psychoanaliza, pamięć i zwrot etyczny, s. 135.
12 Z. Freud, Żałoba i melancholia, przeł. B. Kocowska, w : K. Pospiszyl, Zygmunt Freud. Człowiek i dzieło, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 295–297.
13 D. LaCapra, Psychoanaliza, pamięć i zwrot etyczny, s. 146.
14 D. LaCapra, History and Memory after Auschwitz, s. 10.
15 T. W. Adorno, Dialektyka negatywna, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 1986, s. 513.
16 R. Lentin, Postmemory, Received History and the Return of the Auschwitz Code, opublikowane po raz pierwszy w „Mittelweg 36” 2002, cytat za: http://www.eurozine.com/articles/2002-09-06-lentin-en.html [dostęp: 19.10.2015].
17 Á. Heller, F. Fehér, Czy możliwa jest poezja po Shoah ?, w : Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętniania, red. T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska, Łódź 2009, s. 482–483.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019