Gatunkowe powidoki. Kategoria punktu widzenia w genologii

1Kategoria punktu widzenia w badaniach literackich przez długi czas pozostawała wąsko wyspecjalizowanym narzędziem, ograniczając zakres swej funkcjonalności do ściśle określonego wycinka poetyki form narracyjnych, kojarzona zwykle z modernistyczną subiektywizacją relacji personalnej spod patronatu Henry Jamesa i przeważnie łączona ze stylistycznymi konstrukcjami mowy pozornie zależnej. Zawężenie to nie było przypadkową właściwością nowoczesnej refleksji teoretycznoliterackiej, ale stanowiło przejaw ogólniejszej nieufności, jaką właściwie cała strukturalistyczna poetyka żywiła wobec pojęć związanych z wizualnością. U podłoża tej ostrożności leżała zapewne obawa przed zatarciem swoistości sztuki słowa i popadnięciem w staroświecko iluzjonistyczne, niejako antropomorfizujące tekst, projekcje naiwnego mimetyzmu (z tą samą niechęcią wobec odnoszenia literackich sensów do osobistych doświadczeń – i z obawą o możliwość zlekceważenia formalnych, znakowych czy strukturalnych właściwości artystycznych artefaktów – należałoby też wiązać zauważalne dążenie do depersonalizującego rozwarstwiania podmiotowych korelatów komunikacji na kolejne instancje nadawczo-odbiorcze, a także pewną rezerwę wobec zagadnienia i pojęcia postaci literackiej, redukowanej do roli aktanta bądź zespołu oznak, zakorzeniających funkcje narracyjne w kodach wiedzy1).

2 Dopiero w późniejszym okresie rozwoju tradycji strukturalno-semiotycznej, tj. na początku lat siedemdziesiątych, kiedy zaczęła dochodzić do głosu potrzeba poszerzenia metodologicznych ram paradygmatu, pojawiły się dwie istotne (choć bardzo odmienne) próby rewaloryzacji tej problematyki. Z jednej strony chodzi tu o wystąpienie Gerarda Genette’a, który – dążąc do uporządkowania narratologicznych pojęć i do uwydatnienia różnic, często zamazywanych w potocznej nomenklaturze teoretycznej – zaproponował terminy takie jak focus i fokalizacja, odsyłające do kwestii ogniskowania uwagi2, z drugiej zaś – o koncepcje Borysa Uspienskiego, który nacechowane ideologicznie korelaty autorskiego punktu widzenia uznał za swoiste tertium comparationis, umożliwiające porównywanie mechanizmów znaczeniowych właściwych różnym rodzajom sztuk3. Obydwa ujęcia (zwłaszcza zagadnienie fokalizacji, gdyż poetyka Uspienskiego zachowała raczej walor oryginalnego przedsięwzięcia autorskiego) doczekały się różnych nawiązań i wywołały wiele dyskusji, antycypując dwa główne kierunki badań nad zagadnieniem punktu widzenia, związane z traktowaniem perspektywy jako swoistego narzędzia narracyjnego, regulującego stosunki między narratorem a postaciami, bądź między poziomami opowiadania, oraz jako stypizowanego – a zarazem nacechowanego kulturowo i aksjologicznie – sposobu postrzegania świata utrwalanego w tekstach kultury4.

3Tendencje te w literaturoznawstwie u schyłku xx wieku występowały na ogół rozłącznie, ostatnio jednak – w związku z pewnym przesunięciem punktu ciężkości zainteresowań w stronę pragmatycznych uwarunkowań komunikacji – można zauważyć znaczące próby zmierzające do przekroczenia zwyczajowej dychotomii i do stworzenia metodologicznej mieszanki obu wspomnianych podejść. W polskiej humanistyce ciekawym przykładem takiej pracy, nastawionej na szukanie punktów stycznych i stawiającej w centrum uwagi kwestię łączliwości obu wykładni, wydaje się szkic Małgorzaty Czermińskiej Punkt widzenia jako kategoria antropologiczna i narracyjna w prozie niefikcjonalnej, w którym autorka omawia wybrane teksty autobiograficzno-dokumentalne autorstwa Czesława Miłosza, Bronisława Malinowskiego i Ryszarda Kapuścińskiego, konfrontując stosowane w nich narracyjne formy ogniskowania uwagi z reprezentowanymi przez nie wzorcami kształtowania tożsamości kulturowej5.

4W świetle podobnych poszukiwań okazuje się, że wybrane strategie dozowania informacji mogą mieć konsekwencje w sferze rozstrzygnięć semantycznych, ideologicznych czy aksjologicznych (na przykład w początkowych partiach książeczki Dojczland Andrzeja Stasiuka zastosowane zabiegi fokalizacyjne – takie jak choćby skupianie uwagi na przygodnych postaciach „odmieńców”, kontrapunktowanie obserwacji czynionych w Niemczech reminiscencjami bałkańskimi, waloryzowanie osób i miejsc przez metaforyczną konceptualizację – stanowią literacką manifestację krytycznego spojrzenia na zracjonalizowany, technokratyczny świat cywilizacji zachodniej; sprawa nie ogranicza się zaś do poziomu jednostkowej perspektywy autora czy narratora, gdyż czytelność światopoglądowego nacechowania danych zabiegów zależy m.in. od polemicznego odniesienia do stypizowanych form oglądu świata, kojarzonych z różnymi odmianami literatury podróżniczej6). Prób tego rodzaju, wyraźnie wpisujących się w szerszy projekt antropologicznego literaturoznawstwa, można by wskazać znacznie więcej, ale nobilitację zarówno samej problematyki związanej z wzrokową (czy też w ogóle – sensoryczną) percepcją, jak i terminologii opartej na odwołaniach do wizualności, należy wiązać przede wszystkim z ekspansją szeroko rozumianego kognitywizmu.

5Oczywiście pojęciem tym określa się ruch bardzo złożony i niejednolity, niedający się zredukować do jakiejś określonej doktryny, obejmujący niezbieżne, a nieraz wręcz przeciwstawne dążenia, z trudem poddający się całościującym ujęciom. Na potrzeby niniejszych rozważań chciałbym jednak pozostawić na boku takie koncepcje, do których przykleja się etykietkę „kognitywnych” tylko dlatego, że w jakikolwiek sposób odnoszą się do mechanizmów poznawczych (w tym sensie za kognitywistów bywają uznawani nawet Roman Jakobson, Anna Wierzbicka czy Noam Chomsky), jak też takie wykładnie, które ściśle wiążą się z doktrynalnymi stanowiskami poszczególnych badaczy (z takim bardzo już wąskim pojmowaniem tego kierunku mielibyśmy do czynienia, ograniczając jego zakres choćby do wersji przyjętej przez zwolenników Ronalda Langackera). Mówiąc o kognitywizmie jako nurcie sankcjonującym dowartościowanie wizualnej metaforyki na gruncie teoretycznoliterackiej terminologii, chciałbym się natomiast skupić na pewnym zespole założeń, konceptów i preferencji poznawczych, który znalazł szerszy oddźwięk w badaniach literackich, utrwalając się jako odrębna i rozpoznawalna – choć różnie oceniania – opcja metodologiczna (wyartykułowana w takich pracach jak The Body in Mind Marka Johnsona, The Literary Mind Marka Turnera czy Poetyka kognitywna Petera Stockwella7). Przede wszystkim zaś chciałbym podjąć kwestię ewentualnej przydatności pojęć „perspektywy”, „oglądu”, „punktu widzenia” jako narzędzi stosowanych ostatnio coraz częściej do opisywania złożonych konwencji gatunkowych.

6Co prawda uwaga autorów zainspirowanych dokonaniami „nauk o poznaniu” skierowała się przede wszystkim w stronę stylistyki literackiej i semantyki tekstu, ale ich propozycje zostawiły też ślad we współczesnej refleksji genologicznej. Kognitywistyczne podejście do problematyki konwencji gatunkowych bywa w większości omówień referowane przede wszystkim (jeśli nie wyłącznie) w kontekście takich zagadnień jak „naturalna kategoryzacja” zjawisk, „radialna struktura” znaczenia czy rozciągliwość „zbiorów rozmytych” (ze zwyczajowym już nawiązaniem do idei „rodzinnych podobieństw” Wittgensteina), co prowadzi de facto do utożsamienia tej koncepcji z prostą aplikacją ogólnej teorii prototypów. Dokonywana w ten sposób identyfikacja wymownie świadczy o tym, jak bardzo popularne pojmowanie genologii wciąż pozostaje uwarunkowane wyobrażeniem tej dyscypliny jako systematyki form tekstowych, zorientowanej na tworzenie logicznie uporządkowanych klasyfikacji bądź – w skromniejszym wariancie – przejrzystych typologii (potwierdzając tym samym w pewnej mierze uszczypliwe komentarze krytyków genologii, zdaniem których „myślenie gatunkowe ma z natury dyscyplinujący charakter”). Model „kategoryzacji prototypowej” wydaje się jednak na tyle głęboko osadzony w całościowej koncepcji języka i komunikacji przyjmowanej przez większość kognitywistów (aczkolwiek z dużym sceptycyzmem komentowanej w innych nurtach lingwistyki), że wszelkie próby jego mechanicznego przeniesienia na obszar wyznaczony przez strukturalistyczne standardy naukowości muszą prowadzić do rozczarowania (nie powinien więc dziwić sceptyczny ton, jaki dość często odzywa się komentarzach badaczy reprezentujących inne metodologie). Nie miejsce tu, by koncepcję tę szczegółowo referować (robiono to już zresztą nieraz8), pozwolę więc sobie tylko na zwięzłe przypomnienie i uwydatnienie kilku zasadniczych rysów, decydujących o jej swoistości, a mających też swoje konsekwencje dla sposobu ujmowania problematyki genologicznej.

7Sprawą zasadniczą jest, w tym kontekście, uznanie prymatu metafory, jako głównej formy funkcjonowania języka, umożliwiającej zarówno kodowanie subiektywności, jak też ciągłe poszerzanie ostensywnych odniesień, hierarchizowanie doświadczeń i koordynowanie społecznych interakcji. Wśród głównych konsekwencji owej fundamentalnej decyzji metodologicznej należałoby natomiast wskazać przyjęcie dynamicznej wykładni znaczenia, pojmowanego nie jako zobiektywizowana relacja znaku do systemu abstrakcyjnych konwencji, ale jako złożona operacja łączenia domen pojęciowych i aktualizowanych na potrzeby lokalnych kontekstów, mająca charakter niezbywalnie interpretacyjny. Z podobną reorientacją semantyki (raczej sytuacyjnej niż logicznej czy strukturalnej) wiąże się zaś metodologiczne zakwestionowanie wyjaśnień opartych na dominancie systemowej na rzecz ujęć odwołujących się przede wszystkim do kategorii procesu, czego przejawem pozostaje zainteresowanie aktywnością określaną jako „stapianie” przestrzeni mentalnych i tworzenie „amalgamatów” pojęciowych, w której znów można dostrzec swoistą ekstrapolację metaforycznego odkrywania podobnego w niepodobnym.

8Na dobrą sprawę, właściwie cały repertuar tematów, wątków i zagadnień, opisywanych przez kognitywistów, daje się potraktować jako zespół dopowiedzeń, wynikających z rozwinięcia pierwotnej intuicji łączącej komunikację z tropicznością. Tak więc – dla przykładu – pojęcie profilowania w tekstach odsyła nas do różnych form podmiotowego modyfikowania i uwydatniania znaczeń, do inwencyjnych sposobów aspektowego ujmowania przedmiotu poprzez splatanie idiomatycznych sygnałów subiektywności z nośnikami utartych konotacji, a zatem – do zabiegów powtarzających na poziomie świata przedstawionego strategie typowe dla konfigurowania cech znaku pod kątem użycia metaforycznego. Co więcej, profilowanie – czy to metaforyzowanego przedmiotu, czy całego świata przedstawionego – nie jest jedynie poznawczym uwydatnieniem wybranego aspektu, ale i jego waloryzacją, odwołującą się kompleksowo do różnych władz poznawczych podmiotu, a więc zarówno do intelektu, jak i do nastawień emocjonalnych, wrażliwości estetycznej czy preferencji światopoglądowych, stanowiąc nie tylko utrwalenie punktu widzenia nadawcy, ale także apel do odbiorcy o spojrzenie na daną rzecz z podobnej perspektywy (na skutek czego adekwatność rekonstrukcji dekodowanych treści jako normatywny horyzont komunikacji zostaje tu zastąpiona bogactwem i siłą oddźwięku). Do takiej interakcji odnosi się zresztą pojęcie empatii (kolejne w repertuarze ulubionych motywów kognitywizmu), które zakłada skojarzenie i prowizoryczną identyfikację dwóch odległych realności, dwóch przestrzeni doświadczenia i odpowiadających im punktów widzenia (tzn. mojego i przynależnego Innemu), co wymaga nie tylko przeprowadzenia pewnych procedur inferencyjnych, ale też ustanowienia jakiegoś emotywnego odniesienia i zderzenia percypowanych treści z własnym doświadczeniem.

9Jeśli więc przyjąć, że podobne mechanizmy organizują także kognitywistyczne myślenie o konwencjach gatunkowych, łatwo zauważyć, że większość zarzutów wysuwanych wobec konceptualizacji opartych na pojęciu „prototypu” (takich jak względność, płynność, niestabilność czy subiektywność opisów) obniża wartość koncepcji z punktu widzenia „obiektywistycznego” modelu naukowości, widać też jednak wyraźnie, że zasadność owych polemicznych odniesień pozostaje uwarunkowana przyjęciem milczących założeń tego właśnie paradygmatu, programowo kontestowanego przez sam kognitywizm. Rację ma zatem Seweryna Wysłouch, gdy konkluduje, że przyjmując kognitywistyczny modus operandi, badacz arbitralnie dobiera, ustawia i łączy określone egzemplarze opisywanej kategorii, dzięki czemu tworzy zaledwie schemat własnego postrzegania gatunku, co – zdaniem uczonej – ma ograniczać przydatność komentowanego ujęcia do obszaru „badań świadomości gatunkowej”9; należy jednak również zauważyć, że dla konsekwentnego kognitywisty nie istnieją – z założenia – obiektywne modele wzorców gatunkowych, każda zaś ich rekonstrukcja zawsze pozostaje schematyzującym przybliżeniem, a zarazem „jakąś” i „czyjąś” interpretacją (przy czym eksperta od laika oddziela tu jedynie różnica stopnia, warunkowana zakresem doświadczeń lekturowych, zapewniających mu szerszą bazę porównawczą do tworzenia analogii, a domniemana „świadomość gatunkowa” nie jest epifenomenem, ale głównym medium stabilizowania generycznych struktur).

10Można chyba przyznać, że kategoryzacja prototypowa nie stała się najdoskonalszym narzędziem porządkowania literatury, a kognitywistyczna genologia – o ile rozumieć przez to pojęcie rozbudowaną systematykę form artystycznych, opartą na logicznych kryteriach podziału i opisaną za pomocą spójnej terminologii – dotychczas nie powstała. Proponowane w tej orientacji rozumienie gatunku obywa się jednak bez założenia o nadrzędności zadań typologizacyjnych i nie wymaga budowania globalnych schematów stratyfikacji uniwersum tekstowego. Z dzisiejszej perspektywy widać dość wyraźnie, że sam postulat systematyzacji form był w nowoczesnej teorii literatury legitymizowany ugruntowaniem strukturalnej poetyki w lingwistycznych koncepcjach, uprzywilejowujących kategorie kodu, arbitralnego znaku, a zwłaszcza systemu (co prowadziło do prób tworzenia tzw. gramatyk literatury). Tymczasem w kognitywizmie uznanie prymatu porządku figuratywnego nad gramatyczną organizacją mowy, przy jednoczesnym osłabieniu autorytetu logiki na rzecz polimorficzności języka potocznego, prowadzi do znaczących przesunięć w obrębie przyjmowanych priorytetów badawczych.

11Jeśli bowiem generatywno-transformatywne derywacje przestaje się uważać za główny mechanizm tekstotwórczy, a sformalizowanej składni przyznaje się drugorzędną pozycję w przestrzeni komunikacji, to maleje również poznawcza wiarygodność praktyk zmierzających do gramatykalizacji (czyli formalizacji, kodyfikacji i systematyzacji) badań literackich. Wraz z przesunięciem punktu ciężkości badań językoznawczych z modelowania syntaktycznych struktur na problematyzowanie tropologicznych projekcji nastąpiło zatem przeformułowanie zadań lingwistycznej poetyki, a wraz z nią genologii, która przestała dążyć do budowania abstrakcyjnych matryc i ogólnych modeli, skupiając się na śledzeniu różnych form akwizycji, atrybucji, transpozycji, inkluzji, kontaminacji, migracji czy interferencji gatunkowych. Obiecującą perspektywę zdaje się wówczas otwierać zwłaszcza rekonstrukcja różnorodnych gier gatunkowych, nie ograniczona do wymiarów estetycznych, ale dążąca do uchwycenia ich oddziaływań semantycznych jako efektów manipulacji przestrzeniami mentalnymi, strukturyzowanymi przez schematy konstrukcyjne10. Gatunek w takim ujęciu przestaje być algorytmem aktualizowanym w manifestacjach tekstowych, a okazuje się schematem obrazowym, swoistą figurą lektury, reorganizującą sekwencje znakowe i nadającą kształt postrzeganej materii zapisu.

12 Przywołanie pojęcia figury, odgrywającej według kognitywistów kluczową rolę w percepcji i w dyskursie, pociąga tu za sobą wielorakie implikacje. Przede wszystkim prowadzi do wspomnianej już rehabilitacji antropomorfizmów tekstowych i do spopularyzowania kategorii wizualnych, sygnalizujących poznawcze uwarunkowanie komunikacji, traktowanych jako językowe utrwalenia prób uchwycenia rzeczywistości (choć – trzeba to od razu podkreślić – same te pojęcia podlegają metaforyzacji, odsyłając nie tylko do werbalizacji doznań percepcyjnych, ale i do różnych form konceptualizacji, odmiennych typów racjonalności, czy też wreszcie – do konkurencyjnych ideologii i światopoglądów). Próby potraktowania punktu widzenia jako kategorii genologicznej, wzbogacającej charakterystyki wybranych konwencji o poziom opisów kognitywnych, pojawiły się zwłaszcza w badaniach nad gatunkami dziennikarskimi, prozą niefikcjonalną i dyskursem medialnym. W pracach tych zwrócono uwagę m.in. na problem złożoności nacechowań tekstów, które mogą nie tylko reprezentować jakieś określone stanowisko, ale też odsłaniać wielość i zmienność form oglądu rzeczywistości. Iwona Szatkowska za sprawę szczególnie istotną uznaje „podział na gatunki wprowadzające jedną perspektywę oraz takie, które dopuszczają w swej strukturze wielość perspektyw”11, wśród polimorficznych odmian dyskursu wskazuje zaś dalsze zróżnicowanie między harmonijnymi zestrojami i dysonansowymi jukstapozycjami oraz między splotami replik wielu podmiotów i zmiennymi modulacjami ujęć przypisanych jednemu nadawcy. Kwestią godną uwagi, przy takim podejściu, jest również problem potencjalnej łączliwości, bądź nawet zdolności absorpcyjnej danych oglądów, jak też sprawa ewentualnych sposobów, zasad i sygnałów ich modularnej hierarchizacji. I wreszcie, pojawia się wówczas pytanie o relacje między stereotypowymi a indywidualnymi (nieraz bardzo osobliwymi) spojrzeniami – gdy bowiem jedne gatunki wydają się podatne na wszelkie transpozycje, subwersje i transgresje, inne funkcjonują niemal wyłącznie jako reproduktory skodyfikowanych perspektyw. Wymienione motywy zapewne nie wyczerpują repertuaru zagadnień związanych z aplikacjami wizualnej metaforyki, ale tworzą listę na tyle obszerną, by można było się przekonać o potencjalnej płodności podobnych dociekań, a jednocześnie na tyle zróżnicowaną, by wpisać się w powszechnie dziś postulowany model dynamicznej i wielowymiarowej typologii dyskursu.

13Przywołane tu pobieżnie wątki szczegółowe, najczęściej kojarzone w genologii z kategorią punktu widzenia, łączą się w pewien szerszy nurt badań nad sposobami gospodarowania wyznacznikami indywidualnych i kulturowych oglądów świata w przestrzeniach tekstowych. Należałoby jednak chyba zaryzykować dalsze rozszerzenie tej problematyki przez wyjście poza granice opisu gatunku jako konfiguracji różnych perspektyw i podjęcie namysłu nad możliwością holistycznego ujęcia poznawczych nacechowań przekazu – niektórzy spośród badaczy genologii właśnie w kognitywizmie szukają możliwości przekroczenia ograniczeń poststrukturalistycznego sceptycyzmu przez odwołanie do „idei poznawczej podbudowy kategorii, umożliwiających tworzenie form gatunkowych”12. Sądzę zatem, że poszczególne konwencje nie tylko przywołują bądź dopuszczają różne punkty widzenia, ale też same wiążą się z utrwalonymi sposobami postrzegania rzeczywistości. Gatunek byłby w takim ujęciu nie tylko schematem określającym, jakie punkty widzenia mogą uobecnić się w danej grupie tekstów, ale sam stanowiłby odrębny rodzaj konceptualizacji, wyznaczanej przez względnie stabilne spectrum typowych tematów, form i wartości. O tożsamości danego wzorca decydowałyby wówczas przede wszystkim takie czynniki, jak: odniesienie do wybranych obszarów rzeczywistości i odpowiadających im metod schematyzacji, powiązanie z utrwalonymi repertuarami konotacji kulturowych oraz nasycenie modalnymi wykładnikami wartościującego stosunku nadawcy do ujmowanych treści. Widać więc jasno, że podejście to sytuuje się w kręgu oddziaływania badań nad literacką podmiotowością, choć potraktowanie gatunków jako narzędzi oglądu świata wymaga w pewnej mierze przekroczenia tradycyjnych dualizmów, prowadząc do zespolenia opisu instancji nadawczych z charakterystyką domen przedmiotowych.

14Warto przy okazji przypomnieć, że w takim rozumieniu genologii powracają pewne wątki obecne już u Michaiła Bachtina, który w swych pracach (przede wszystkim w rozprawie o gatunkach mowy, ale częściowo także w monografiach poświęconych powieści) mocno akcentował podmiotowy wymiar komunikacji, podkreślając jednocześnie poznawcze walory i aksjologiczne nacechowania form gatunkowych. Z myślą Bachtina dzielą kognitywiści także zafrapowanie integralnością formy, jej zdolnością do ewokowania całościowej postaci przekazu i budowania globalnych znaczeń. Gatunek, wyznaczany przez określony tryb postrzegania świata, tworzy w ich ujęciu pewną całość figuratywną, swoisty Gestalt doświadczeniowy, rozpoznawalny dzięki odniesieniu – przez analogię – do podobnych zdarzeń komunikacyjnych, niedający się zredukować do sumy elementów połączonych w konstrukcji tekstu13. Takie holistyczne podejście, przyznające czynnikom kognitywnym nie tylko współudział, ale może nawet priorytet w określaniu generycznej przynależności wypowiedzi, mogłoby – przynajmniej w niektórych wypadkach – uspójnić genologiczne rekonstrukcje, zastępując enumeratywne spisy arbitralnych norm zintegrowanymi ujęciami, które izolowanym cechom morfologicznym nadawałyby semantyczne umotywowanie w obrębie kompleksowej sieci powiązań poznawczo-językowych.

15Gdyby dla ilustracji sięgnąć po trzy najpopularniejsze formy prozy niefikcjonalnej, można by każdą z nich prowizorycznie scharakteryzować poprzez przybliżoną rekonstrukcję właściwych im punktów widzenia. Tak więc tożsamość reportażu, tradycyjnie definiowanego jako relacja rzeczywistych zdarzeń, wyraźnie wiąże się z określonym sposobem ujmowania rzeczywistości, uwarunkowanym milczącą akceptacją całego zespołu stypizowanych założeń poznawczych, wśród których można wskazać m.in. niekrytyczne założenie referencjalności mowy, uznanie stabilności pojęcia „faktu”, przyznanie prymatu fenomenalizmowi percepcji i osobistemu doświadczeniu, respektowanie zwyczajowej chronologii jako miary czasu czy odwołanie do eksplanacyjnego autorytetu stereotypowych kategoryzacji. Reportaż byłby zatem opowieścią z perspektywy kogoś, kto – zakładając prymat empirycznej przedmiotowości oraz „zdarzeniową” koncepcję istnienia – dostrzega głównie zmiany zachodzące w przestrzeni społecznej i kto próbuje przekazać innym prawdę o ich przebiegu, traktując miary zdroworozsądkowego myślenia jako nieuchronne medium porozumienia. Można domniemywać, że nawet tekst, który zawierałby relację o rzeczywistych wydarzeniach, ale który jednocześnie wciąż by kwestionował możliwość adekwatnej reprezentacji, zakłócał spójność narracji metatekstowym autokomentarzem, odsłaniał metafizyczne sensy każdego faktu lub ironicznie dekonstruował przywołane konwencje, miałby niewielką szansę na zaliczenie do literatury faktu.

16Idąc dalej, możemy przyjąć, że u podłoża felietonu leży pojmowanie świata jako obszaru agonicznej, choć nie w pełni poważnej gry interpersonalnej, a także postrzeganie publiczności czytelniczej jako swoistej wspólnoty konwersacyjnej, karmiącej się bieżącymi kontrowersjami i żywiącej upodobanie do intertekstualnych zabaw, podczas gdy esej utrwala refleksyjne widzenie świata z pozycji podmiotu skupionego na ciągłym podążaniu za zmiennym, pulsującym sensem i wciąż na nowo próbującego określić własną, nieustannie umykającą tożsamość14. Każda z tych „gatunkowych” perspektyw opiera się na innych założeniach antropologicznych i każda stymuluje inny rodzaj uwagi, odmiennie rozkładając akcenty, na przykład między aktualnością zdarzeń a długim trwaniem historii, czy też między przestrzenią publicznego dyskursu a enklawami intymnej kontemplacji. Każda pociąga też za sobą uprzywilejowanie określonych środków językowych, przybliżając nas do kompleksowego widzenia konwencji, podczas gdy same kryteria formalne, oderwane od swych semantycznych motywacji, wydają się niewystarczające dla ukonstytuowania pełnej rekonstrukcji. Ani bowiem sam synkretyzm stylistyczno-kompozycyjny nie zmieni suchego komentarza w felieton, o ile nie zostanie skorelowany z temperamentem autora i wyposażony w walory polemiczne, ani też wyrafinowany estetycznie szkic, łączący precyzję analizy z barwnością metafor, nie stanie się esejem, jeśli pozostanie autorytatywną prezentacją apodyktycznych tez i definitywnych rozstrzygnięć. Poza wszystkim zaś, przy formalizującym, inwentaryzacyjnym ujęciu charakterystyk generycznych tracimy możliwość uchwycenia ewentualnych korelacji między poszczególnymi wymiarami tekstu, jako że te same cechy morfologiczne mogą pojawiać się w najróżniejszych konfiguracjach.

17Powiązanie tych samych cech z priorytetami semantycznymi, a w tym m.in. z kategorią dominującego punktu widzenia, otwiera natomiast znacznie bardziej obiecujące perspektywy. Pewna prostota formalna – tj. stylistyczna powściągliwość i kompozycyjny tradycjonalizm – reportażu, a nawet swoista niechęć tworzących go autorów do werbalnych ekstrawagancji, wydaje się dobrze umotywowana niepokojem o możliwość odciągnięcia uwagi odbiorcy od przedmiotu opowieści, obawą ryzyka przesłonięcia zdarzeń (uznawanych w tej konwencji za „twardą” realność) przez kulturowe mediatyzacje. Zarówno ostrożność w doborze środków językowych, jak i częste sięganie po chronologiczną kompozycję służy w nim więc retorycznemu uwierzytelnianiu opowiadania o aspiracjach dokumentalnych oraz zogniskowaniu uwagi na wielorakich napięciach, pochodzących z samego przebiegu zdarzeń, przy jednoczesnej marginalizacji dylematów wynikających z problematyczności medium językowego. Z kolei w felietonie przyjęcie konwersacyjno-agonicznego spojrzenia na komunikację tłumaczy zarówno skłonność do przejaskrawionych ujęć, jak i ostentacyjną intertekstualność, stylistyczne rozpasanie czy kompozycyjną nieprzewidywalność, gdyż wszystkie te właściwości sprzyjają popisowemu demonstrowaniu językowej wirtuozerii, wielostronnej erudycji i błyskotliwości skojarzeń, okazując się skutecznym narzędziem zabiegów autokreacyjnych. I wreszcie, eseistyczna strategia dyskursywna – oparta na przeplataniu pojęciowej argumentacji, anegdotycznych egzemplów, metaforycznych wglądów i autobiograficznych konfesji – może być interpretowana jako tekstowy ekwiwalent subiektywizacji myślenia, wolnego od rygoru zinstytucjonalizowanych dyscyplin, podczas gdy fragmentaryczna kompozycja wywodu nieraz już bywała uznawana za formalny korelat poznawczych założeń o nieuchwytności przedmiotu, otwartości podmiotu, procesualności poznania i względności wiedzy.

18Co jednak istotne – powiązania owe zatrzymują się na poziomie preferencji, dominant bądź optymalnych uwarunkowań, adaptowanych na potrzeby zmiennych kontekstów i modyfikowanych przez autorskie strategie, nigdy nie zyskując postaci mechanicznych determinant. W danej sytuacji, w odniesieniu do konkretnego tematu, w twórczości określonego pisarza – we wszystkich tych wypadkach możliwa jest zatem czytelnicza akceptacja reportażu eksperymentującego z konwencjami, felietonu epatującego formalną prostotą bądź eseju poddanego restrykcjom metodologicznym, choć odczytania takich nietypowych rozwiązań odwołują się zazwyczaj do jakiejś domniemanej mediatyzacji, opierając rozpoznanie generycznej przynależności na hipotezie pośredniego nawiązania do realizacji modelowych i na antycypacji domniemanego kierunku strategicznych modyfikacji wzorca. Jeśli więc traktujemy gatunki jako stypizowane formy oglądu rzeczywistości, a teksty – jako ich znakowe utrwalenia, musimy uznać, że aktom werbalizacji przeważnie towarzyszą napięcia decyzyjne, gdyż nie da się definitywnie skorelować określonych form i perspektyw, ale zarazem możemy szukać pewnych prawidłowości, gdyż na większości pól gatunkowych daje się dostrzec skłonność do preferowania określonych struktur językowych. Dodajmy zaś, że choć wskazane przykładowo powiązania zyskały tu ledwie szkicową prezentację, łatwo wyobrazić sobie bardziej szczegółowe i wielostronne charakterystyki, które – poza innymi walorami – mogłyby kusić nas heurystyczną przydatnością w kontekście dydaktycznym.

19Metodologiczne konsekwencje omawianego ujęcia nie ograniczają się wszakże do wzbogacenia genologii o wymiar rozważań nad różnorodnością tekstowych punktów widzenia i złożonością kognitywnych ukształtowań dyskursu ani też do przyjęcia postulatu poszukiwania holistycznego modelu postrzegania i objaśniania charakterystyk generycznych. Uznanie gatunku za specyficzną figurę lektury pociąga bowiem za sobą także przewartościowanie sposobu pojmowania relacji między tekstem a gatunkiem, prowadzące do pewnej destabilizacji przynależności kategorialnych. Na gruncie dominującej w kognitywizmie – a pokrótce przypomnianej powyżej – koncepcji języka okazuje się zatem, że wszelkie naznaczenia gatunkowe tracą status przedmiotowych, obiektywnie weryfikowalnych właściwości wypowiedzi, zawdzięczających swą stabilność gwarancjom kodowym, a zaczynają być postrzegane jako dynamiczne identyfikacje, dokonywane zawsze w odniesieniu do jakichś potrzeb i nieuchronnie zachowujące charakter interpretacyjny (tradycyjne ujęcia bywają nawet niekiedy krytykowane z pozycji kognitywistycznych właśnie za skłonność do reifikacji zjawisk gatunkowych15).

20Samo rozpoznanie formy i podjęcie sugestii płynących z jej użycia było wprawdzie traktowane jako zadanie odbiorcy już w komunikacyjnych wersjach strukturalizmu, różnica wiąże się jednak z odmiennym określeniem układu odniesień owych atrybucji – o ile dla strukturalistów był nim zespół abstrakcyjnych, apriorycznych relacji ustalanych przez system językowy i nadbudowane nad nim kody literackie (w takiej wykładni gatunek zyskiwał substancjalność i trwałość za cenę hipostazowania), o tyle w kognitywizmie naczelną zasadą staje się porządkowanie opierające się na zasadzie ikoniczności, która odsyła do ciągów analogii nawarstwiających się w doświadczeniu. Na skutek takiego przesunięcia modele gatunkowe zostają właściwie utożsamione z wielością swoich reprezentacji, co poddaje ich postać ciągłym modyfikacjom i fluktuacjom. Jeśli bowiem „figury są wspomnieniami percepcyjnymi”16, a formy rozpoznaje się nie w relacji do hipotetycznego systemu, zdeponowanego w domniemanej świadomości zbiorowej, lecz dzięki podobieństwu do szeregu przygodnie napotkanych artefaktów, to każdorazowe ujęcie gatunku ma charakter perspektywiczny, uzależniony od subiektywnych (choć korygowanych w społecznych interakcjach) „wspomnień percepcyjnych” danego podmiotu.

21Z takiego punktu widzenia naturalny może się wydać układ okoliczności, w którym różni odbiorcy – choćby za sprawą usytuowania w innych kontekstach komunikacyjnych bądź z racji zakorzenienia w odmiennych tradycjach kulturowych – dokonują rozbieżnych konceptualizacji i konkurencyjnych identyfikacji generycznych w stosunku do substancjalnie tożsamego zapisu. Co więcej, zrozumiała staje się nawet taka sytuacja, gdy przy zmianie parametrów odbioru jeden czytelnik w tej samej sekwencji znaków dostrzeże odrębne, zróżnicowane gatunkowo, teksty. Można to prosto zilustrować, sięgając po przykład z pogranicza literatury i gatunków prasowych – wybrany nieco na chybił trafił tekst Jerzego Pilcha Bułka mało słona ukazał się w zbiorze jego felietonów17, co przesądza o przyjęciu określonej ramy gatunkowej w lekturze. Formalnie tekst ma jednak postać pierwszoosobowej narracji o zdarzeniach zaobserwowanych na ulicy, można więc łatwo wyobrazić sobie odczytanie go – po zmianie kontekstu – jako opowiadania literackiego, obrazka rodzajowego bądź fragmentu relacji autobiograficznej. Oczywiście przy każdej z tych identyfikacji (które – jak twierdzą kognitywiści – zawsze mają charakter przybliżenia, nigdy nie osiągając pełnej identyczności) ten sam zapis zostaje włączony do innej serii tekstowych analogii, a tym samym – inaczej sprofilowany przez odmienne wytyczenie granic między tym, co wydobywamy jako figurę, a tym, co pozostawiamy w tle (w lekturze felietonowej opowieść okaże się zakamuflowanym komentarzem, a osoby uwikłane w ciąg przedstawianych zdarzeń pozostaną egzemplarycznymi okazami społecznych nastrojów i postaw; w narracyjnej – opisywana bliżej „elegancka pani z torebką” stanie się główną bohaterką anegdoty, uczestnicy ulicznej manifestacji będą zaś potraktowani jako „akompaniujący” jej statyści; w autobiograficznej – narrator z roli komunikacyjnego medium awansuje na pozycję głównego protagonisty, podczas gdy inne postacie odegrają rolę marionetek, pomocnych w udramatyzowaniu autorskiego soliloquium).

22Wynika z tego, że w przywoływanej koncepcji gatunkowa tożsamość – stanowiąca specyficzną figurę lektury i skojarzona z określonymi typami oglądu świata – nie daje się indukcyjnie wywieść z mnogości obiektywnych cech morfologicznych, pozostając raczej szczególnym filtrem komunikacyjnym i zachowując zdolność reinterpretowania znaczenia tychże cech. Profilowanie przez projektowanie ikonicznych odniesień jest zaś w takim procesie wspomagane mechanizmem tzw. pregnancji (czyli domykania sfragmentaryzowanych figur, uzupełniania brakujących ogniw w rozumowaniach, czy też narracyjnego kończenia opisów urwanych sytuacji), wyjaśnianym niegdyś przez psychologię postaci, a obecnym także w myśleniu kognitywistów, traktujących odbiór – zarówno na poziomie percepcji, jak i lektury – nie w kategoriach mechanicznego odwzorowania, lecz jako kreatywny proces, stymulowany napotkanymi bodźcami, ale oparty na współdziałaniu wielorakich władz poznawczych (włączając w to mechanizmy wolicjonalne, emotywne czy imaginatywne). Nie oznacza to wszakże, by dany układ znaków był pustym ekranem, na który dowolnie rzutowane są zmienne projekcje, generowane w ramach arbitralnie wybranych schematów mentalnych (jak to zdaje się wyglądać na gruncie pragmatyzmu, w niektórych interpretacjach prowokacyjnych konceptów Stanleya Fisha), jako że przyjęcie zasady oznaczania przez podobieństwo zakłada jednak – mimo zawieszenia kryterium obiektywności – oparcie cząstkowych identyfikacji na realnych (choć prowizorycznych, przybliżonych i rozszczepionych) powiązaniach, wymagając aproksymatywnego testowania granic elastyczności kategorii, przez konfrontowanie ich z literą interpretowanego tekstu. Można więc powiedzieć, sięgając po Wittgensteinowskie pojęcie „widzenia jako”, że wraz z transpozycjami poszczególnych elementów, obsadzanych w różnych rolach semantycznych, metamorfozom może podlegać także sam tekst, postrzegany – zależnie od przyjętej perspektywy – jako ironiczny komentarz, epizodyczna powiastka bądź dokument osobisty, odnosząc wszakże kolejne transfiguracje do utrwalonej sekwencji znaków.

23 Nie chciałbym, by przedstawione tu omówienie sprawiało wrażenie entuzjastycznego peanu na cześć kognitywizmu czy programowego manifestu, dekretującego przekształcenie genologii w naukę o tekstowych punktach widzenia. Kategorie perspektyw narracyjnych, schematów poznawczych, fokalizacji, kadrowania obrazu, domykania „gestaltów”, dynamiki oglądu itp. skłonny byłbym traktować jako narzędzia pozwalające na wzbogacenie – a najwyżej pewne przeorientowanie – dotychczasowego instrumentarium literaturoznawstwa, daleki jednak byłbym od widzenia w nich pojęć fundujących dziś całościowy paradygmat badawczy. Rewolucyjne deklaracje niektórych przedstawicieli kognitywizmu wydają się w tym względzie mocno przesadzone, a wyrażane niekiedy nadzieje na stworzenie całkowicie nowego modelu naukowości – przy całym uznaniu dla dorobku tej orientacji – są co najmniej przedwczesne (przypomnijmy tylko, że sama koncepcja języka, stanowiąca tu podstawę innych problematyzacji, bywa często poddawana krytyce z perspektywy różnych stanowisk językoznawczych).

24Główny pożytek, płynący z awansu „percepcyjnej” problematyki, rehabilitacji myślenia antropomimetycznego i rozpowszechnienia kognitywistycznych strategii badawczych, wiązałbym zaś nie tyle ze spektakularnymi projektami teoretycznymi, ani nie z wiernymi aplikacjami określonych pojęć czy procedur (o czym świadczyć może – moim zdaniem – połowiczne powodzenie projektów typologizacyjnych opartych na koncepcji prototypu), ile raczej z oddziaływaniem trudniej uchwytnych, nieraz dość luźnych i pośrednich inspiracji, niepodlegających metodologicznej ortodoksji. W powyższym omówieniu próbowałem szkicowo wskazać kilka przykładów takich – mało efektownych, ale interesujących dla genologa – przesunięć, będących konsekwencjami przyjęcia figuratywnej wykładni gatunku, prowadzących do uwrażliwienia na różnorodność perspektyw w dyskursie, skierowania uwagi w stronę wyjaśnień holistycznych, dynamicznego ujęcia relacji tekst–gatunek, czy też wreszcie do uprzywilejowania kategorii ikoniczności (marginalizowanej w strukturalistycznej semiotyce).

25Należy jednak pamiętać, że – wbrew skłonności kognitywistów do swoistego naturalizmu, natywizmu i uniwersalizmu – spojrzenie wychwytujące podobieństwa (nawet na poziomie percepcji, tym bardziej zaś w obrębie komunikacji znakowej) nie jest dziewiczo niewinne, podlegając uwarunkowaniom historycznym, społecznym i kulturowym. Wydaje się zatem, że refleksja nad punktami widzenia, perspektywami poznawczymi czy sposobami oglądu świata w literaturze – o ile nie ma rozminąć się ze swym przedmiotem – powinna coraz śmielej wykraczać poza wąskie ujęcia o dominancie psycholingwistycznej, otwierając się na inspiracje płynące z różnych nurtów historyzmu, pragmatyki, analizy dyskursu czy badań kulturowych.