1. Od modelu wyjaśniania do poetyki opowiadania

1Problematyka narracji jest od kilku dekad przedmiotem ożywionej debaty we współczesnej filozofii historii. Wzmożone zainteresowanie strukturą dyskursu historycznego pozwoliło nawet niektórym badaczom na sformułowanie tezy o „narratywistycznym zwrocie” w tej dziedzinie wiedzy1. Do lat sześćdziesiątych refleksja nad historią była bowiem zdominowana przez problematykę epistemologiczną i zajmowała się głównie szukaniem poprawnych procedur eksplanacyjnych. Jak pisze Franklin R. Ankersmit: „W swej początkowej fazie współczesna filozofia historii od początku, powiedzmy, lat czterdziestych, używała niemal wyłącznie słownictwa opisu i wyjaśniania. […] Preferowanie tego słownictwa automatycznie nasuwało szereg pytań, głównie epistemologicznych, odnośnie prawdziwości opisujących i wyjaśniających wypowiedzi historyka na temat przyszłości”2.

2Ten typ refleksji, określany jako covering law model (co można by oddać przez „model potwierdzania praw”), był wyraźnie związany z anglojęzyczną filozofią analityczną, nawiązującą do wysuniętej kiedyś przez Koło Wiedeńskie tezy o tzw. jedności nauki. Jeden z głównych przedstawicieli tego nurtu, Karol Hempel, twierdził na przykład, że prawa ogólne mają podobną funkcję w naukach humanistycznych, jak i w przyrodniczych. Wykluczał zarazem z teorii poznania naukowego takie czynności jak interpretacja czy rozumienie, uznawane często za zabiegi swoiste dla nauk o kulturze3. Problematyka narracji właściwie nie pojawiała się w pracach zwolenników takiego stanowiska. Odwołując się do wprowadzonego przez Diltheya rozróżnienia na rozumienie i wyjaśnianie, można by uznać przedstawicieli wskazanego kierunku za spadkobierców pozytywistycznego scjentyzmu.

3Pod koniec lat sześćdziesiątych sytuacja zaczęła się jednak wyraźnie zmieniać. Gdyby szukać jakiejś cezury, pozwalającej zlokalizować w czasie ów „zwrot narratywistyczny”, należałoby wskazać głównie dwie książki: Analytical Philosophy of History Arthura C. Danto z 1965 roku oraz Philosophy and Historical Understanding Williama B. Galliego z 1968 roku4. Pierwsza praca wywodzi się z tradycji analitycznej, ale przez wprowadzenie kategorii „zdań narracyjnych” oraz uznanie narracji za najbardziej adekwatny sposób mówienia o przeszłości wykracza poza obowiązujące do tego momentu horyzonty. Za główną zasługę Galliego uznaje się w tym kontekście globalność oraz integralność opowiadania jako spójnego tekstu.

4Od tego momentu narrację przestano traktować jedynie jako kwestię takiego czy innego sposobu prezentacji już opracowanego materiału, a zaczęto analizować ją jako kategorię metodologiczną. Coraz więcej uwagi zaczęto poświęcać pytaniu o to, w jakim stopniu przyjęte konwencje pisania determinują obraz, który dotychczas uważano za wierne odzwierciedlenie przeszłości. W rezultacie na przestrzeni lat siedemdziesiątych, osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nastąpił dynamiczny rozwój badań nad strukturą i funkcjami dyskursu historycznego.

5Pewien wpływ na ukształtowanie się tych koncepcji miały również istotne zmiany w innych dyscyplinach humanistycznych. W ostatnim półwieczu oprócz myślenia przestrzegającego przyjętego podziału kompetencji znaczącą popularność zyskała strategia kombinowania ujęć pochodzących z różnych zakresów problemowych i odmiennych tradycji badawczych. Można zauważyć silną tendencję do przeszczepiania pytań i narzędzi z jednej sfery przedmiotowej do drugiej. W pracach głównych przedstawicieli narratywizmu oprócz odwołań do tradycyjnej filozofii dziejów, teorii poznania czy metodologii nauk pojawiają się również nawiązania do psychoanalizy, antropologii, teorii literatury czy semiotyki. Zrozumiałe wydaje się więc, że teoretycy historiografii sięgnęli po narzędzia wypracowane w refleksji tekstologicznej. Podobnym przedsięwzięciom sprzyja zaś to, że sporą popularność zyskało przekonanie o wszechobecności strategii retorycznych we wszystkich rodzajach wypowiedzi, także w tych, którym wcześniej przypisywano głównie aspiracje „prawdziwościowe”.

6Jako przykłady podobnych poszukiwań można przywołać prace dwóch autorów, którzy tworzyli na pograniczu dyscyplin, a zarazem wywarli spory wpływ na prace narratywistów. Po pierwsze chodzi o Rolanda Barthes’a, który w Dyskursie historii z 1967 roku starał się opisać reguły retoryczne organizujące wypowiedź historyka (nawet jeśli zwykle unikano aż tak radykalnego podejścia, jakie przyjmuje Barthes piszący o „iluzji realności”)5. Drugim takim autorem był niewątpliwie Michel Foucault (na przykład jako autor Archeologii wiedzy czy Historii seksualności), który w znacznej mierze spopularyzował zasadę analizowania praktyk dyskursywnych przy abstrahowaniu od faktycznych zachowań, których dane dyskursy dotyczą6.

7Prace takich uczonych jak Ankersmit, Zagorin, Topolski sporo zawdzięczają więc filozofom kultury i teoretykom kultury. Nie ma zatem chyba przeciwwskazań, by z kolei do ich tekstów sięgał badacz zainteresowany poetyką. O atrakcyjności tych koncepcji dla filologa przesądzają też przemiany, jakie od lat siedemdziesiątych zachodzą na obszarze lingwistyki i badań literackich. Z jednej strony w obrębie językoznawstwa pojawiły się kierunki zwracające uwagę na całości ponadzdaniowe i postulujące utworzenie lingwistyki tekstu. Z drugiej strony w literaturoznawstwie zaznaczyły się dążenia, by analizie poddawać nie tylko utwory artystyczne, ale też wypowiedzi z zakresu nauki, polityki czy publicystyki. W projektach takich zakładano, że miejsce tradycyjnych badań literackich winna zająć „ogólna poetyka jako nauka o zasobach i prawidłowościach wszelkich tekstów, także nieliterackich”7.

8Z takiego punktu widzenia dałoby się spojrzeć na prace narratywistów jako na próby opisania swoistego genus scribendi8. Ponadto opis narracji historycznej można uznać za istotny wkład do ogólnych badań nad praktykami opowiadania. Głównym przedmiotem zainteresowania w niniejszym omówieniu chciałbym jednak uczynić prace najgłośniejszego przedstawiciela tego kierunku, czyli Haydena White’a. Koncepcje tego autora zasługują na uwagę z kilku względów. Wyróżniają się one zarówno wszechstronnością, jak i szerokością ujęcia. White próbuje zrekonstruować pewien stosunkowo jednorodny, ukryty porządek, znajdujący swoje przejawy w różnych realizacjach empirycznych. Zarazem jednak przeprowadza analizy konkretnych tekstów historycznych, demonstrując swoją koncepcję w działaniu. Ciekawe rezultaty daje przy tym zestawienie faktycznych narracji historycznych i wielkich filozofii dziejów. Dla metody White’a znamienna jest również eklektyczna interdyscyplinarność. Pisząc o tropach, badacz nawiązuje do literaturoznawcy (K. Burke’a), a rozróżniając typy świadomości – sięga po klasyka socjologii (K. Mannheima). Z tego powodu jego refleksje pozostają ciekawe nie tylko dla filozofów historii, ale też dla badaczy zainteresowanych antropologią opowiadania, historią kultury czy teorią ideologii.

9Poglądy naukowe White’a były już prezentowane na polskim gruncie, co zwalnia mnie z ich syntetycznego, całościowego przedstawienia9. Spróbuję tylko – dla zachowania czytelności wywodu – odwołać się do niektórych spraw już znanych i skrótowo przypomnieć główne tezy tego autora, po czym przejdę do interesujących mnie wątków. Przyjmuję tu perspektywę badacza literatury, zainteresowanego analizą dyskursu. Taki punkt widzenia decyduje o doborze i wyeksponowaniu określonych problemów. Interesują mnie przede wszystkim trzy zagadnienia: przedstawiona przez uczonego poetyka opowiadania (obejmująca kwestie warstwowej budowy narracji, użycia tropów, typologii fabuł), sprawa roszczeń do prawdziwości (z czym wiąże się status dyskursywny wypowiedzi) oraz ideologiczny wymiar dziejopisarstwa.

2. Narracja a dyskurs

10Swoje rozumienie narracji historycznej White przedstawił przede wszystkim w dwóch książkach: Metahistory. The Historical Imagination in Nineteenth Century Europe (1973) oraz The Content of the Form. Narrative Discourse and Historical Representation (1987)10. W pierwszej z nich omawia xix-wieczną świadomość historyczną, odwołując się głównie do myśli Hegla, Marksa, Nietzschego i Crocego. Demonstruje też praktyczne zastosowanie proponowanych narzędzi, prowadząc analizy poetyki czterech klasyków dziejopisarstwa: Micheleta, Rankego, Burckhardta i de Tocqueville’a. Dzieła komentowane przez badacza pochodzą z lat 1824–1873, a więc z okresu, który White postrzega jako „złoty wiek” historiografii. Rozwinięcie tez postawionych w Metahistory przynosi późniejsza The Content of the Form, w której autor zajmuje się głównie xx-wiecznymi teoretykami, narracji, m.in. Ricoeurem i Foucaultem.

11Najkrócej można by powiedzieć, że zdaniem White’a historiografia nie jest dyscypliną stricte naukową, gdyż chodzi w niej nie tyle o wyjaśnianie, które polega na rozumowaniu dedukcyjnym i rekonstruowaniu praw rządzących funkcjonowaniem rzeczywistości, co raczej o usensownienie przeszłości, dokonujące się poprzez grupowanie zdarzeń w pewne całości, o których znaczeniu decydują głównie sugestywność i wewnętrzna koherencja. White wyróżnia przy tym trzy różne stopnie konceptualizacji realizowane w formach takich jak rocznik, kronika i narracja historyczna.

12Rocznik, będący najbardziej elementarnym sposobem prezentacji dziejów, ujmuje sekwencję zdarzeń w mechanicznym, enumeracyjnym porządku chronologicznym, nie hierarchizując ani nie problematyzując znaczenia rejestrowanych faktów. Zapisów dotyczących następujących po sobie sytuacji nie muszą łączyć określone relacje merytoryczne. Między sąsiadującymi zdarzeniami nie musi też zachodzić więź przyczynowo-skutkowa. Jak pisze White: „Chociaż tekst jest referencyjny i zawiera reprezentację czasowości – a więc to, co […] uważamy za wyznacznik narracji – nie posiada on żadnego z atrybutów, które zazwyczaj przypisujemy opowieści: nie ma głównego tematu, nie ma wyraźnie zaznaczonego początku, środka ani końca, nie ma perypetii ani określonego narratora” (c, 6).

13Kronika aspiruje już do statusu opowieści i pomiędzy informacje o poszczególnych zdarzeniach wprowadza pojedyncze „narremy”. Od „dobrze zrobionej” narracji historycznej odróżnia ją jednak brak wyraźnego zamknięcia, swoista niekonkluzywność, a co za tym idzie – brak globalnego sensu i wyrazistej struktury. W narracji zakończenie zwykle zamyka proces pewnej przemiany, określa perspektywę, z jakiej ogląda się minione sytuacje i przynosi rozstrzygnięcie konfliktu napędzającego rozwój wydarzeń. Tymczasem autor kroniki nie dostarcza w finale żadnego wyjaśnienia, urywając swój zapis w momencie dojścia do czasów sobie współczesnych. Co prawda, można by tu zgłosić drobne zastrzeżenie. Nie wydaje się całkowicie absurdalną hipoteza, że właśnie doprowadzenie kronikarskiej relacji do chwili teraźniejszej jest nie tylko mechanicznym urwaniem wywodu, ale także zabiegiem o pewnej wartości kompozycyjnej i eksplanacyjnej. Kronika dałaby się wówczas odczytywać jako domyślna opowieść o tym, dlaczego w chwili obecnej jest tak, a nie inaczej. Dojście do współczesności byłoby ostatnią odsłoną w historii, przedstawiającej genezę status quo.

14Rozróżnienie przyjęte w Metahistory (a zaczerpnięte jeszcze od Crocego) wydaje się jednak o tyle przekonujące, że nawiązuje do różnicy między eksplicytnością a implicytnością. Kronika – w myśl tej argumentacji – może zawierać sugestię pewnego rozwoju albo upadku, nie przedstawia natomiast koncepcji danego procesu expressis verbis. Jest zaledwie potencjalnym materiałem, z którego dopiero czytelnik może sam utworzyć własną opowieść, wprowadzając ogniwa pośrednie i dodając ujednoznaczniające komentarze11.

15Tymczasem historyk – zdaniem White’a – zmienia ciąg zdarzeń w pewną sensowną całość, uznając jedne z nich za istotne i spychając na margines inne. Decyduje, jakie wypadki pozostają ze sobą w związku, a jakie należy rozpatrywać oddzielnie, ustala moment zamknięcia relacji o danym procesie i ujmuje go z określonego punktu widzenia. Najogólniej można powiedzieć, że przechodzenie od formy rocznika przez kronikę aż do całościowej opowieści dokonuje się poprzez procesy selekcji, kombinacji oraz integracji.

16White wyróżnia ponadto trzy poziomy, na których przejawia się interpretacyjna aktywność historyka: fabularyzacji (emplotment), formalnej argumentacji oraz ideologicznej implikacji (m, 5–31). Oznacza to, że historyk – organizując swoją opowieść – wkomponowuje fakty wybrane ze źródeł w jeden ze schematów fabularnych, komentuje ich związki na podstawie jakiejś koncepcji prawdy i określa ich znaczenie z punktu widzenia pewnej opcji politycznej. Na każdym z poziomów uczony wyodrębnia z kolei cztery możliwe formy podstawowe. Jak dalej przekonuje, na poziomie fabuły historia może być opowiedziana jako romans, tragedia, komedia lub satyra (a wymienione typy można opisać jako warianty porządków elementarnych, czyli całkowitej lub częściowej przemiany szczęścia w nieszczęście lub nieszczęścia w szczęście). W zakresie konceptualnych objaśnień, wplatanych w tok opowiadania, badacz wskazuje takie paradygmaty jak formalizm, organicyzm, mechanicyzm i kontekstualizm (przy czym wyjaśnienia o takim charakterze często nie wykraczają poza logikę zdroworozsądkową). Jako główne postawy ideologiczne wymienia konserwatyzm, anarchizm, liberalizm i radykalizm. I wreszcie White twierdzi, że przekształcenie chaotycznego obszaru doświadczenia w materiał nadający się do tekstualnego przedstawienia jest możliwe dzięki logice obrazowania. I znów autor Metahistory wyróżnia tu cztery główne tropy pozwalające ujmować rzeczywistość: metaforę (której istotą jest dla niego reprezentacja), metonimię (opartą na redukcji), synekdochę (którą wiąże z procesem poznawczej integracji zjawisk) oraz ironię (będącą figurą negacji) (m, 31–38). Środki te nie są traktowane jako estetyczne ozdobniki, pozwalające plastyczniej przedstawiać przywołane sytuacje, ale aktywnie współkształtują sposób rozumienia procesów dziejowych.

17Kiedy historyk przystępuje do przedstawienia danej opowieści w „akcie prefiguracji” [m, 30], dokonuje – mniej lub bardziej świadomie – wyboru jednego z trybów fabularyzacji, obrazowania, jednej z koncepcji prawdy i określonej ideologii. Połączenie tych czterech czynników tworzyłoby zatem coś na kształt „algorytmu” opowiadania historycznego. Na przykład Michelet stara się uchwycić znaczenie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, kodując informacje o niej w szeregu plastycznych metafor : opisuje ją jako światło wyłaniające się z mroków, jako proces narodzin, jako epifanię ducha Francji, triumf naturalnych impulsów czy też odrodzenie Feniksa z popiołów (m, 150–156).

18Pisarstwo Micheleta miało programowo realizować cele moralistyczne i estetyczne. White stara się jednak wskazać porządek figuratywny również w dziele Otto Rankego, a więc tego autora, który próbował poskramiać romantyczne, „walterskottowskie” fascynacje i którego nazwano wręcz „talizmanem historyków-empiryków”12. Koncentrując się na zjawiskach partykularnych i z dużym pietyzmem traktując źródła, Ranke stworzył model pisarstwa, które właściwie jeszcze w xx wieku uchodziło za wzór odpowiedzialnej historiografii. W świetle analizy przeprowadzonej przez White’a okazuje się, że wrażenie naukowości bierze się głównie z doboru takich środków fabularyzacji i obrazowania, które dzięki konwencjonalizacji zyskały w naszej kulturze walor względnej „przezroczystości”.

19Tropem rządzącym wyobraźnią Rankego jest – zdaniem White’a – synekdocha. Znaczenie zjawiska jest ukazywane poprzez odniesienie go do większej całości: cywilizacja zachodnioeuropejska dzieli się na dwie tradycje kulturowe, łacińską i germańską, a te z kolei dzielą się na rodziny językowe, pozostające w stosunku symbiozy i składające się z poszczególnych narodów. Z kolei struktura poszczególnych państw narodowych zawiera w sobie formy organizacji określonych grup społecznych. Każdy segment rzeczywistości czerpie u Rankego swoją sensowność z miejsca zajmowanego w kolejnych podzbiorach. Na poziomie fabuły główna różnica polega natomiast na doborze aktantów, obsadzonych w roli głównych protagonistów. Podczas gdy dla Micheleta dzieje są sceną zmagań cnoty i występku (co niesie ze sobą nieco melodramatyczną aurę skojarzeń), to u Rankego głównymi bohaterami historii są instytucje (państwa, kościoły), dzięki którym narody opierają się destrukcyjnemu działaniu popędów. „Czarnym charakterem” okazują się zatem te siły, które utrudniają wykrystalizowanie się nowoczesnych państw narodowych.

20Jak dalej przekonuje White, wybór określonej metaforyki oraz trybu fabularyzacji nie jest gestem całkiem niewinnym. Przyjmując wskazane, a nie wyłożone bezpośrednio, założenia Rankego, nieświadomie godzimy się na przyjęcie europocentrycznego punktu widzenia i przyjmujemy, że te społeczności, które nie „osiągnęły” stadium państwa narodowego, nie doszły jeszcze do poziomu samorealizacji i „wegetują w przedhistorycznej nocy sprzed historycznego świtu, który dla nowoczesnej Europy nastał w xvi stuleciu” (m, 173).

21Streszczona typologia dyskursów historiograficznych wymaga kilku zdań komentarza. Przede wszystkim wypada zauważyć, że za jeden z głównych mechanizmów wytwarzających opowieść historyka zostaje uznany zabieg fabularyzacji. Oznacza to, że sam schemat fabularny uznaje się za znaczącą formę artykulacji, a nie neutralną konstrukcję, dającą się usensownić dopiero za pośrednictwem wybranego rodzaju wysłowienia. Co więcej, próba usystematyzowania tych fabuł (choć może nieco szkicowa i problematyczna) pozwala mniemać, że dla White’a fabuła nie jest dowolną konfiguracją zdarzeń, zależną od nieprzewidywalnej inwencji autora, ale stanowi aktualizację pewnego potencjalnego porządku znaczeń. Rozpoznanie w danej opowieści określonego typu ma swoje konsekwencje semantyczne, a umiejętność dokonywania takich rozpoznań jest ważnym składnikiem kompetencji narracyjnej. Warto przy okazji dodać, że owe sensotwórcze walory fabularyzacji jeszcze wyraźniej uwydatnił – nawiązując zresztą wprost do White’a –Paul Ricoeur. Podkreśla on, że to, co dziejopisarstwo pożycza od literatury, nie ogranicza się do poziomu kompozycji. Oddziaływanie quasi-artystycznych struktur sięga dużo głębiej i w ogóle umożliwia przedstawienie historycznej rzeczywistości. Dzięki temu „uczymy się widzieć dany zespół wydarzeń jako tragiczne, jako komiczne, itd.”13

22Należy wreszcie wskazać wątpliwości, jakie nasuwa model stworzony przez White’a. Przede wszystkim pewne podejrzenia może rodzić elegancka symetria i przejrzystość wykładanej koncepcji. Wątpliwe może się wydać już choćby to, że mówiąc o zupełnie odmiennych aspektach tekstu, możemy za każdym razem wyróżnić akurat cztery podstawowe typy organizacji dyskursu. Można by dopatrywać się w nich odwzorowania jakichś antropologicznych niezmienników, ale podobna teza byłaby szczególnie ryzykownym uogólnieniem. Wydaje się raczej, że dążenie do estetycznej efektowności wywodu i zamiłowanie do geometrycznej elegancji prowadzi tu do pewnych „zaokrągleń” i skrótów myślowych.

23Zasada wyodrębniania poszczególnych typów oraz ich grupowania rzeczywiście wydaje się chwilami nieco problematyczna. O ile tragedia i komedia – a w pewnym stopniu i romans – jako utrwalone gatunki zakładają określony sposób kształtowania fabuły, o tyle satyra często nie jest traktowana jako pojęcie genologiczne i – obejmując tak różne formy, jak monolog, pamflet czy powieść – dotyczy raczej sposobu przedstawiania postaci, a nie przebiegu zdarzeń. Skoro zaś wprowadzono tu pojęcie satyry, to właściwie można by przedłużyć tworzoną listę choćby o groteskę czy melodramat.

24Podobnie ma się sprawa z wymienionymi przez White’a tropami. Ironię trudno byłoby uznać za pojęcie z tego samego rejestru, co metafora, metonimia czy synekdocha. Nie jest bowiem pojedynczym środkiem stylistycznym, ale sposobem organizowania wypowiedzi i sytuowania jej wobec kontekstu, a więc właściwością pragmatyczną, warunkowaną przez okoliczności oraz konstrukcję podmiotu mówiącego (zresztą sam White określa ją jako kategorię „metatropologiczną” [m, 371]).

25Szczegółowych wątpliwości można by oczywiście zgłaszać więcej. Nie podważa to jednak heurystycznej wartości całościowego ujęcia. Ricoeur słusznie zauważył, że zarysowania w Metahistory konfiguracja tropów „konstytuuje głęboką strukturę wyobraźni historycznej”14. Należy jedynie pamiętać, że owej matrycy nie można traktować jako sztywnej reguły, a należy raczej używać jej jako układu punktów orientacyjnych, ułatwiających zbliżenie się do swoistości danej wypowiedzi. Sam White jest zresztą świadomy ograniczeń przedstawianego modelu. Podkreśla, że dla scharakteryzowania określonej narracji nie wystarczy jej powiązanie z danym typem dyskursu. Trzeźwo zauważa, że „gdyby tylko określić dzieło danego historyka jako »romantyczne« lub »idealistyczne«, »liberalne« lub »konserwatywne«, więcej by to zaciemniło z dynamiki procesu myślowego, który doprowadził do skomponowania opowieści w określony sposób” (m, 427).

26Samo odkrycie „radykalnej” postawy w pismach Marksa nie jest jeszcze wyjaśnieniem swoistości jego koncepcji dziejów ani jego znaczenia dla różnych czytelników (m, 431). Często w obrębie jednego dyskursu pojawiają różne napięcia, niejasności i zapętlenia. Na przykład u Micheleta wskazuje White sprzeczność między liberalnymi oraz anarchistycznymi implikacjami użycia określonych form wypowiedzi. Poszczególne typy nie są więc jednoznacznymi etykietkami, lecz jedynie narzędziami, które należy stosować z pewną dozą ostrożności i włączać w bardziej rozbudowane porządki.

3. Narracja a rzeczywistość

27W swoim wprowadzeniu do Metodologicznych problemów narracji historycznej Jan Pomorski uznał pytanie o prawdziwość wypowiedzi tego typu za jeden z głównych punktów spornych w teorii historiografii15. Przeważnie jednak problem prawdy w historii bardziej absorbował filozofów, zajmujących się budowaniem modeli poprawnego wyjaśniania. Kiedy zaś mowa jest o narracji, stosowne wydaje się przeformułowanie tej kwestii na bardziej ogólne pytanie o stosunek tekstu do rzeczywistości. Trudno bowiem byłoby uznać, że dana opowieść w całości poddaje się weryfikacji czy falsyfikacji. Przy ocenie wartości poznawczej przekazu historiograficznego oprócz prawdziwości poszczególnych stwierdzeń bierze się zwykle pod uwagę także wewnętrzną konsekwencję przedstawionych obrazów rzeczywistości oraz wiarygodność podmiotu mówiącego. Można się spotkać z poglądem, że narracja historyczna nie tyle opisuje pewien świat, ile raczej reprezentuje go w obrazowy sposób i tworzy jego model. Zamiast o prawdziwości należałoby więc mówić raczej o relacji podobieństwa. Stosunek tekstu i rzeczywistości można by też ująć w kategoriach adekwatności. Pojawia się wówczas pytanie, na ile forma opowieści jest właściwym sposobem mówienia o przeszłości. W jaki sposób wybór takiego rodzaju wypowiedzi przesądza o tym, co może zostać powiedziane? Czy narracja pozwala uchwycić i przekazać istotne prawidłowości, czy też skazuje nas na poruszanie się po powierzchni zjawisk?

28Poglądy White’a w tym zakresie nie są tak klarowne i jednoznaczne, jak w sprawie formalnej organizacji dyskursu. Nie znaczy to jednak, że nie można ich zrekonstruować choć w przybliżeniu. W tym celu spróbuję pokrótce przypomnieć krytyczne odniesienia uczonego. Autor Metahistory jest bowiem typem badacza intensywnie dialogującego z poprzednikami i dochodzi do określenia własnego stanowiska poprzez analizę zastanych koncepcji. Również kiedy wykłada swoje przekonania na temat wiarygodności narracyjnej reprezentacji przeszłości, chętnie odwołuje się do ustaleń różnych filozofów, literaturoznawców, historyków. Jako dwa biegunowo odległe ujęcia omówione w The Content of the Form należałby wymienić propozycje hermeneutyczne i poststrukturalistyczne.

29Najbardziej apologetyczne wobec narracji wydaje się stanowisko Paula Ricoeura, który pisze o szczególnej wartości narracyjnego sposobu przedstawiania rzeczywistości, jakoby zakorzenionego we właściwych człowiekowi formach postrzegania. W jego koncepcji narracyjność zostaje uznana za konstytutywną cechę historii, dla której zerwanie z opowiadaniem miałoby się okazać krokiem wręcz samobójczym. Ricoeur przyjmuje, że sama rzeczywistość prezentuje się świadomości pod postacią bycia w czasie i że owa „wewnątrzczasowość” może zostać uchwycona jedynie za pośrednictwem opowieści. Z takiego punktu widzenia mitem okazuje się postulat dotknięcia czystej empirii, wydobycia jej spoza narracyjnych konwencji. Zdaniem filozofa postrzeganie wszelkiego działania jest możliwe dzięki pośrednictwu określonych form symbolicznych i dlatego sam proces dziejowy jest już „natłokiem przeżytych opowieści czekających na historyka” (c, 175). Wyrazem fascynacji Ricoeura fenomenem czasowości i domniemanej narracyjności doświadczenia jest m.in. pewien dystans wobec antynarracyjnych ujęć, znanych choćby z obszaru nowoczesnej powieści.

30W myśl takiego poglądu narracja okazuje się elementarną i nieredukowalną formą poznania i, jak pisze White, przedsięwzięciem o głębokim sensie antropologicznym. Dla hermeneuty wypowiedź historyka jest więc tworem o właściwościach referencjalnych, a jej największa wartość polega nie tyle na odniesieniu do konkretnych faktów, ile raczej na możliwości pośredniego wskazywania poprzez owe fakty na niewyjaśnialną i niedającą się bezpośrednio zwerbalizować „historyczność”. Opowiadanie jest więc o tyle „prawdziwe”, o ile pozwala uchwycić sens ludzkiego zanurzenia w czasie16.

31Na drugim biegunie znajdują się poglądy poststrukturalistów. Skłonni oni byli widzieć w narracji arbitralną strukturę retoryczną, która narzuca typizującą formę na chaotyczne doświadczenie. Opowiadanie uprzywilejowuje zwłaszcza sekwencyjność kosztem symultaniczności, ustanawia więzi logiczne zamiast mechanicznej przyległości i zakłada uprzedmiotowiające zapośredniczenie stosunku do świata. Dla Derridy, Barthes’a czy Kristevej narracja pozostaje wypracowaną społecznie techniką „produkowania” racjonalnego podmiotu. White przywołuje m.in. uwagi Lacana, według którego dziecko jest uczone opowiadania i rozumienia historii w ramach przyswajania integralności osobowej, aby stać się podmiotem odpowiedzialnym wobec porządków prawnych, moralnych czy własnościowych. W myśl takich poglądów narracja okazuje się „fortelem”, pozwalającym dyscyplinować jednostki, przysposabiającym ją do życia w strukturach społecznych i podtrzymującym w niej poczucie zrozumiałości świata. Dla zwolenników takiego stanowiska czasowość ludzkiego doświadczenia nie jest czymś naturalnie „danym”, przedustawnym warunkiem bycia w świecie, ale narzuconą jednostce konwencją, zakorzeniającą stosunek do rzeczywistości w partykularnym systemie symbolicznym (co nie znaczy, że zakłada się tu możliwość jakiegoś bardziej bezpośredniego dostępu do rzeczywistości, a jedynie akcentuje się przygodność sensu każdorazowo wytwarzanego w opowieści). Przy takim podejściu referencja okazuje się właściwie pochodną pragmatyki komunikacyjnej (c, 35–37).

32Przechodząc na niższy poziom ogólności, można postawić pytanie o wartość narracji jako sposobu przedstawiania swoistego dla historiografii. Mamy wówczas do czynienia z wiązką relacji w obrębie trójkąta: historia – nauka – narracja. W pewnym uproszczeniu można wyróżnić trzy główne stanowiska w tej sprawie (zazwyczaj łączące elementy opisowe i normatywne): 1) historia nie jest i nie powinna być nauką, ale działalnością beletrystyczno-umoralniającą czy nawet rozrywkową i dlatego może być artykułowana przede wszystkim w medium opowieści; 2) historia do pewnego czasu posługiwała się narracją, co było świadectwem jej przednaukowego statusu, ale powinna być unaukowiona, co może dokonać się przez zerwanie z narracyjnym trybem prezentacji; 3) historia jest specyficzną dyscypliną, dysponującą własnym instrumentarium, w którym narracja jest prawomocnym sposobem przekazywania wiedzy.

33Możliwe są pewne pozycje pośrednie i bardziej zniuansowane, ale generalnie można powiedzieć, że aprobata dla opowieści pozostaje zjawiskiem opozycyjnym wobec różnych tendencji scjentystycznych. Fakt, że narracja jest formą wspólną dla dyskursu historycznego, mitycznego, literackiego czy dziennikarskiego, wzbudza nieufność zwolenników unaukowienia studiów nad przeszłością, zarzucających takim przekazom nadmierną „powieściowość”. Opowiadanie nieuchronnie bowiem prowadzi do antropomorfizacji, musi liczyć się z tym, co nieregularne i osobliwe, a oprócz dystansu poznawczego zakłada empatię i dopuszcza możliwość identyfikacji z postaciami – wszystko to trudno pogodzić z dążeniem do tworzenia wyczerpujących klasyfikacji, z szukaniem deterministycznych prawidłowości i abstrahowaniem od konkretu. Nauka wydziela swój przedmiot badań, koncentrując się na wybranym aspekcie rzeczywistości. Tymczasem historyk, prowadząc narrację zgodnie z porządkiem chronologicznym, napotyka na swojej drodze fakty, które znajdują się na skrzyżowaniu różnych porządków. Jak pisze Wojciech Wrzosek: „Chcąc niejako oddać tę wieloaspektowość rzeczywistości wikła się nasz badacz w różnorakie interpretacje, przeważnie realizuje je skrótowo, przechodzi niepostrzeżenie od jednej do drugiej”17.

34Z tego powodu historia narracyjna była przedmiotem krytyki ze strony przedstawicieli szkoły Annales, którzy zarzucali opowieściom epizodyczność, powierzchowność, brak profesjonalizmu i nadmierne uprzywilejowanie pojedynczych wydarzeń politycznych. Taki rodzaj pisania o przeszłości, zatrzymujący się – ich zdaniem – na poziomie epifenomenów, miałby się nadawać raczej do celów popularyzacji, a nie rzetelnego poznania18.

35Autor Metahistory sugeruje, że scjentystyczne bądź beletrystyczne preferencje często (choć oczywiście niekoniecznie) miewają podłoże polityczno-ideologiczne. Próby unaukowienia dyskursu historycznego są na ogół – zdaniem White’a – w interesie ruchów postępowych (liberalnych czy lewicowych), podczas gdy nieufność wobec retoryki scjentystycznej i afirmacja opowiadania bywa zwykle motywowana przywiązaniem do wartości konserwatywnych (c, 60). Obserwacja ta potwierdzałaby tezę Mannheima, który (może z pewną przesadą) twierdził, że: „Świadomość konserwatywna jako taka nie jest teoretyczna – zgodnie z faktem, że człowiek nie czyni z otaczającej go realnej sytuacji przedmiotu refleksji tak długo, jak długo zgadza się z nią. […] Myślenie na tym etapie ma raczej tendencję do przyjmowania całości otoczenia w jego przypadkowej konkretności jako porządku świata i odczuwania go jako w pełni aproblematycznego”19.

36Gdzie wśród owych stanowisk umieścić koncepcję White’a? Jego postawę dałoby się w przybliżeniu określić jako umiarkowany konstruktywizm. Wyraźnie podkreśla on status opowieści jako artefaktu, kiedy pisze, że: „świat nie prezentuje się percepcji pod postacią dobrze zrobionych historii” (c, 25). Jego wykładnia odbiega pod tym względem od poglądów Ricoeura, który chciałby sam proces postrzegania uznać za zmediatyzowany przez schematy narracyjne. Co więcej, eksponując różnorodność możliwych perspektyw i sposobów mówienia, uwydatnia w fenomenie opowieści aspekt kreacyjny, a osłabia jego wymiar poznawczy. Przeprowadzona w Metahistory analiza narracji jako splotu międzysłownych struktur znaczeniorodnych wyraźnie przesuwa uwagę z odniesienia na komunikat. Nawet modele wyjaśniania – a więc te elementy dyskursu historycznego, które mogłyby się wydawać najbardziej obiektywne – są potraktowane jako swoiste komponenty stylu pisarskiego (co częściowo może przypominać znane koncepty Kuhna).

37Nie jest to równoznaczne z odcięciem narracji historycznej od rzeczywistości i z całkowitym anulowaniem problematyki poznawczej. Prawdziwość, o jakiej można by mówić w takim kontekście, dałaby się scharakteryzować za pomocą takich pojęć, jak wiarygodność czy akceptowalność. Interpretacja zdarzeń byłaby o tyle prawdziwa, o ile nie wchodziłaby w konflikt z elementarnymi przekonaniami czytelnika, dotyczącymi porządku świata. Warunki takiej prawdziwości byłyby określane przez wspólny kod kulturowy, oparty na założeniach milcząco przyjmowanych przez historyka i jego czytelników20.

38W obręb owych kodów wchodzą jednak nie tylko zakodowane w schematach fabularnych scenariusze zachowań czy strategie eksplanacyjne. Za istotny warunek umożliwiający przedstawianie przeszłości White uznaje też prawo i twierdzi, że „opowiadanie w ogóle, od ludowej legendy do powieści, od roczników do pełnej historii, ma do czynienia z problemami prawa, legitymizacji, czy w ogóle władzy” (c, 13). To w odniesieniu do systemów politycznych i moralnych konstytuuje się świat przedstawiany w historiografii21. White wydaje się tu bliski Foucaultowi, który uważał, że przedmioty postrzegania i zjawiska kulturowe (seksualność, szaleństwo) nie istnieją autonomicznie poza określonym „polem stwierdzeń”, ale są konstruowane przez to, co się o nich mówi. Przyznanie sobie prawa do opowiadania jest więc przejęciem przywileju decydowania o tym, co było rzeczywiste, a co urojone, istotne bądź marginalne, dobre lub złe, kto był królem, a kto uzurpatorem22.

39Wiąże się z tym kwestia genezy dziejopisarstwa. Porównując sytuację autora roczników i nowożytnego historyka, White formułuje tezę o sytuacji konfliktowej jako głównym impulsie prowadzącym do narratywizacji przeszłości. Autor roczników żył w świecie, którego porządek wydawał mu się dany, bezproblemowy i oczywisty. Dlatego pełniona przez niego funkcja miała w znacznej mierze charakter rytualny – jego rolą było upamiętnianie zachodzących wydarzeń i odtwarzanie istniejącego porządku sensów. Kiedy jednak ład rzeczywistości ulega zachwianiu, gdy hierarchie społeczne zaczynają tracić metafizyczną sankcję i wyłania się wiele grup aspirujących do sprawowania władzy, pojawia się potrzeba legitymizowania poszczególnych roszczeń. Aby więc zaszła potrzeba snucia opowieści o minionych dziejach, muszą pojawić się konkurencyjne wersje co do przebiegu zdarzeń. Dopóki nie ma sporu, nie ma też powodu, by historyk miał dociekać prawdy i przekonywać do swojej interpretacji (c, 19–20). Skoro narracje tworzy się po to, by legitymizować prawo do dzierżenia władzy, historiografia okazuje się działalnością nieuchronnie zideologizowaną. Dochodzimy więc do kolejnej sprawy, czyli do relacji między historią, narracją a ideologią.

4. Narracja a ideologia

40Wedle tradycyjnych zapatrywań zadaniem historyka jako naukowca jest dążenie do ustalenia prawdy obiektywnej, chęć poznania przeszłości sine ira et studio. Wiedza naukowa miałaby się różnić od reprezentacji ideologicznych swoistą bezinteresownością i uniwersalizmem osądów. Historyk zmierzający do takiego ideału powinien wznieść się ponad swoje polityczne i światopoglądowe sympatie, aby stworzyć wypowiedź adekwatnie ujmującą pewien fragment rzeczywistości. Tymczasem Jerzy Topolski w jednej ze swoich późniejszych książek dość kategorycznie stwierdzał, że „Żadna historiografia nie może uciec od ideologii, nawet jeśli historyk chce być jak najbardziej »obiektywny« i kiedy jest najbardziej przekonany, że przekazuje prawdę, bo i to dążenie jest ideologią”23.

41We współczesnej humanistyce pojawiają się tezy jeszcze bardziej radykalne, w myśl których narracja nie tylko może służyć udostępnianiu tez światopoglądowych, ale samą swą formą również wytwarza efekty ideologiczne. Twierdzi się wówczas, że zespół chwytów, za pomocą których pisarz bądź historyk artykułuje swoją wypowiedź, jest uwikłany w funkcjonowanie zinstytucjonalizowanych aparatów państwowych. Pod tym względem podział na komunikację literacką i historiografię okazuje się sprawą drugorzędną, jako że sfera dyskursów symbolicznych jako całość okazuje się fenomenem ideologicznym24. Ideologiczności wypowiedzi historycznej jako takiej można by upatrywać na przykład w takim aspekcie jak dobór tematów, gdyż w toku selekcji wydarzeń wartych uznania za „fakty” historiografia z reguły koncentruje się na dziejach poszczególnych organizmów państwowych, a także na ośrodkach władzy politycznej i ekonomicznej, niejako uczestnicząc w reprodukowaniu określonego porządku rzeczy. Można też twierdzić, że na poziomie motywacji opowieść historyczna ideologicznie współuczestniczy w produkowaniu iluzji, wedle której człowiek jest racjonalnym, suwerennym podmiotem, panującym nad swym losem.

42Jak zatem w świetle rozważań White’a określić ideologiczny wymiar narracji historycznej? Czy historyk jest w stanie wyzbyć się politycznych partykularyzmów, czy też pozostaje skazany na interesowność spojrzenia? Z tego, co powiedzieliśmy dotychczas, wynikałoby, że asymilacja pewnych wartości nie tylko nie jest przeszkodą w procesie poznawczym, ale stanowi jego konieczny warunek. Jeśli jednak relacja historyczna zawsze jest w jakiejś mierze zideologizowana, to w jaki sposób przejawia się jej światopoglądowe zaangażowanie?

43Wiele zależy od tego, jak się rozumie samo pojęcie ideologii25. Przypisywanie tej kategorii negatywnego znaczenia wiąże się głównie z tradycją marksistowską, która określa ideologię jako „fałszywą świadomość”, jako zespół iluzji i mistyfikacji, pozwalających danej grupie ignorować materialistyczne podłoże jej pozornie idealistycznych dążeń. White w swoim ujęciu odwołuje się jednak głównie do Karla Mannheima. W obrębie socjologii wiedzy przyjmuje się zaś założenie o bytowym uwarunkowaniu wszelkich form myślenia. Uważa się wówczas, że nie ma takich poglądów czy postulatów, które nie podlegałyby społecznej relatywizacji, a kategoria ideologii traci pejoratywne zabarwienie. W takim wypadku „porzuca się »demaskujące« zamysły i ogranicza się do uwydatniania wszędzie powiązań między sytuacją społeczną a sposobem widzenia świata”26. Podobnie White przyjmuje, że nie istnieje neutralny punkt, z którego można by mediować między przeciwstawnymi racjami. Historiografia nie dysponuje ponadideologicznym metajęzykiem, a żaden autor nie może pretendować do roli arbitra. Po to, by opowiedzieć historię, trzeba najpierw zająć określoną pozycję, która umożliwia szczególny ogląd procesów dziejowych.

44Nawet jeśli dyskurs historyka wydaje się oczyszczony z sądów wartościujących, ideologiczne oceny i sympatie autora są presuponowane samym sposobem budowania wypowiedzi. Przykładem potwierdzającym tezę o ideologicznym nacechowaniu wszelkich rodzajów mówienia o dziejach ma być, zdaniem White’a, przywołana już opozycja między rocznikiem a narracją. Uczony próbuje pokazać, że choć rocznik reprezentuje niższy poziom tekstowej strukturyzacji, nie jest bynajmniej formą bardziej neutralną, niewinną czy prymitywną. Rocznik jest sposobem pisania zakorzenionym w innej wizji świata niż nowożytna opowieść. Zarówno annalista, jak i profesjonalny historyk szukają w dziejach pewnej domyślnej ciągłości, choć jeden odnajduje ją w następstwie lat, a drugi – w związkach wydarzeń (c, 9). Parataktyczny czas roczników odzwierciedla przekonanie o równorzędnej ważności zjawisk naturalnych i społecznych, uważanych za tak samo niewytłumaczalne i poddane wyrokom Boskiej Opatrzności. Tymczasem porządkowanie minionych zdarzeń wykazuje pewne analogie z relacją posiadania, gdyż historyk w swym poszukiwaniu ukrytych relacji aspiruje do roli depozytariusza prawomocnych znaczeń.

45Również poszczególne typy narracji różnią się trybem prezentacji procesu historycznego. Aksjologiczne wybory danego autora manifestują się głównie poprzez – by posłużyć się terminologią z Metahistory – semantykę i syntagmę procesu historycznego. Tak więc na przykład dla sposobu przedstawiania wydarzeń przyjętego przez Burckhardta charakterystyczne jest budowanie narracji z dyskretnych jednostek, z odizolowanych segmentów, które razem nie dają sugestii rozwoju. W takim ujęciu procesu historycznego nie ma rozwiązań, a są tylko „przejścia”, ruch tranzytywny bez napięcia docelowego. Taką konwencję przedstawiania łączy White z wpływem Schopenhauera, z ontologicznym pesymizmem danej formacji umysłowej, z absolutyzacją jednostkowości i niewiarą w możliwość postępu społecznego, a w konsekwencji – z postawą konserwatywnego fatalizmu (m, 262–263).

46White wskazuje też ogólniejsze tendencje, zgodnie z którymi miałyby się kształtować stosunki między ideologią, koncepcją prawdy a doborem technik narracyjnych. Dla przykładu sposób myślenia, odwołujący się do koncepcji organicystycznych i ujmujący zjawiska poprzez relacje mikroi makrokosmosu, z natury rzeczy miałby wykazywać predylekcję do posługiwania się synekdochą. W myśl tej argumentacji nie jest z kolei możliwa narracja rozwijana w trybie satyry i reprezentująca ideologie radykalne. Niechęć do koncepcji mechanistycznych (wiązanych tu z lewicowymi skłonnościami) przypisuje White ujęciom konserwatywno-liberalnym, co uzasadnia ich obawą, że ewentualne „odkrycie” obiektywnych praw rozwoju mogłoby zachęcać do promowania zbyt daleko idących przemian.

5. Konteksty narracji

47Zasługą White’a jest przede wszystkim przedstawienie syntetycznego ujęcia, pozwalającego traktować opowiadanie jako znaczącą całość i wiązać analizy stylistyczne z problematyką światopoglądową. Takie syntetyczne, a zarazem wielostronne ujęcie przedmiotu umożliwia badanie napięć i powiązań między różnymi aspektami narracji. Wartością tego modelu, korespondującą z tendencjami charakterystycznymi dla badań nad dyskursem, wydaje się zwrócenie uwagi na mechanizmy fundujące globalną strukturę wypowiedzi.

48Istotną sprawą jest ponadto wyeksponowanie niechronologicznych i nieepizodycznych wymiarów opowiadania, jak również osadzenie go w kontekście innych typów wypowiedzi. W świetle analiz White’a okazuje się, że globalne znaczenie narracji kształtuje się w relacji do różnych tekstów istniejących bądź potencjalnych. Po pierwsze, tekst narracyjny jest traktowany jako forma swoiście „wtórna”, powstająca na skutek obróbki, jakiej autor poddaje pewien pierwotny tekst nienarracyjny. Z każdego opowiadania da się bowiem wyabstrahować wpisaną weń potencjalną kronikę. Wytwarzanie takiego opowiadania można opisać za pomocą kategorii przekodowania albo przekładu. Artykulacja byłaby wówczas transformacją, umożliwiającą przejście z poziomu kroniki do schematu tragedii czy romansu. Semantyczne walory opowiadania stają się uchwytne przez odniesienie między sekwencją twierdzeń a naddanym porządkiem teleologicznym.

49Drugi rodzaj relacji między narracją historyczną a innymi tekstami obejmuje odniesienia do świadomości społecznej, utrwalonej w narracjach potocznych, aforyzmach, stereotypach, ale także w systemach prawnych i doktrynach ideologicznych. Jak pokazuje White, to właśnie pewna „wspólna wiedza”, zawarta w owych tekstach, ułatwia zbliżenie między historykiem i jego czytelnikami. Normy, wywiedzione z tej świadomości, służą mu jako swoisty kontekst wyjaśniający i narzucają opowiadaniu określoną perspektywę aksjologiczną. Odniesienia tego rodzaju oczywiście charakteryzują zarówno historiografię, jak i literaturę.

50Wydaje się natomiast, że White marginalizuje inny rodzaj związków międzytekstowych, który może pozwoliłby uchwycić różnice między narracją literacką a historyczną, decydujące o swoistości każdego z dyskursów. Chodziłoby zwłaszcza o kwestię przytoczeń. Historyk jest bowiem zobowiązany przywoływać źródła i odnosić się do prac innych autorów, zajmujących się podobną problematyką. Zwraca na to uwagę na przykład Ricoeur, który zarzuca White’owi, że nadmiernie eksponuje procedury retoryczne i niebezpiecznie zamazuje granice między historiografią a beletrystyką: „Pewien rodzaj figuratywnej arbitralności nie może sprawić, byśmy zapomnieli o swoistym przymusie, jaki minione wydarzenia wywierają na dyskurs historyczny za pośrednictwem zachowanych dokumentów”27.

51White wspomina mimochodem o źródłach, ale – podobnie jak choćby Topolski – zdaje się traktować ich autorytet jako jeden z mitów historiografii. W narratywistycznej filozofii historii podkreśla się bowiem, że również źródła mają kształt opowieści i są pisane z punktu widzenia konkretnej osoby, ograniczonej warunkami swojej egzystencji, światopoglądem i lukami w wiedzy. Wskazuje się ponadto, że zachowane teksty z przeszłości odpowiadają dziś tylko na te pytania, które im zada historyk. Argumentacja ta dotyczy jednak przede wszystkim zagadnienia ewentualnego dostępu do „obiektywnej” rzeczywistości. Nawet jednak ograniczona wiarygodność autorów źródeł nie zmienia faktu, że cytowanie i komentowanie dokumentów są obligatoryjnymi elementami historiografii. Ważne jest, że – inaczej niż w literaturze – chodzi tu nie tyle o przywoływanie pewnych wzorów mówienia, ile o posługiwanie się jednoznacznie zlokalizowanymi, jednostkowymi tekstami empirycznymi. W porównaniu z pisarzem historyk jest również poddany poważniejszym restrykcjom, jeśli chodzi o repertuar wypowiedzi, którymi może inkrustować swoją opowieść. Z pewnością poddawanie poruszanych kwestii pod publiczną dyskusję i negocjowanie możliwych „protokołów zbieżności” oraz skrępowanie bibliografią wydatnie ograniczają „poezjotwórczą” swobodę historyka.

52Pewien niedosyt może budzić brak jeszcze jednego kontekstu. White opiera się głównie na pracach historyków xix-wiecznych. Trzeba jednak pamiętać, że była to historiografia dość specyficzna, powstająca pod wpływem romantycznego historyzmu, rozwijająca się w czasach rozkwitu powieści historycznej i oscylująca bądź to w kierunku prozy beletrystycznej, bądź też eseju (za polski odpowiednik takiego dziejopisarstwa można by pod pewnymi względami uznać dorobek krakowskiej „szkoły opowiadającej”, reprezentowanej na przykład przez Szujskiego, Smolkę czy Szajnochę). Pojawia się zatem wątpliwość, na ile z obserwacji takiego materiału można wyciągać wnioski dotyczące każdej możliwej narracji historycznej (a teoria stylu przedstawiona w Metahistory – mimo podtytułu – zdaje się zgłaszać takie uniwersalistyczne roszczenia).

53Wygląda więc na to, że w omawianej koncepcji sporą rolę gra też element postulatywno-normatywny. I rzeczywiście, White stawia sobie cele nie tylko opisowe. Zbliżenie historiografii do literatury ma też określone motywacje aksjologiczne. Sam autor przyznaje, że chodziło mu o to, by poprzez ukazanie różnych perspektyw, pozwalających opisywać dzieje, przyczynić się do wykształcenia bardziej swobodnej postawy wobec przeszłości, a także do rozbudzenia estetycznej inwencji i moralnego uwrażliwienia historyków (m, 434). W teorii White’a należy więc widzieć także apologię sztuki opowiadania jako sposobu, w jaki człowiek poszerza obszar swojej wolności.