Genologia i antropologia. Pytania o prozę niefikcjonalną

1Omówienie obecnej sytuacji niefikcjonalnej prozy dyksursywnej jest o tyle kłopotliwe, że już samo użyte w tytule opisowe określenie przedmiotu dość niejednoznacznie ustala zakres niniejszych rozważań. Jako najważniejsze obszary prozy niefikcjonalnej wskazywano zazwyczaj trzy główne odmiany piśmiennictwa dokumentalnego – literaturę faktu (obejmującą przede wszystkim reportaż i formy pokrewne, na przykład relacje z podróży), esej oraz wszelkie gatunki tzw. literatury dokumentu osobistego (autobiografię, dziennik, pamiętnik, wspomnienia)1. Doprecyzowanie tytułowej formuły określeniem „dyskursywna” kieruje już jednak naszą uwagę w stronę zapisów o strukturze argumentacyjnej, odwołujących się do abstrakcyjnych pojęć i odtwarzających pewien spójny tok myślenia. Przy takim wyprofilowaniu problemu na dalszy plan schodzą reportaże i dzienniki, jako formy narracyjne, oparte na przywiązaniu do zdarzeń i konkretów, w centrum uwagi lokują się zaś m.in. wszelkie odmiany wypowiedzi odwołujące się – choćby pośrednio – do retorycznego modelu tekstu. W istocie zatem okazuje się, że mamy do czynienia z dwoma, odmiennie wykrojonymi, polami zagadnień o częściowo krzyżujących się zakresach. Dodatkowo sprawę komplikuje wieloznaczność takich pojęć jak „fikcja” i „dyskurs”. Sposób rozumienia i definiowania fikcjonalności tekstu artystycznego zmienia się w zależności od tego, czy w opisie mamy do czynienia z refleksją fenomenologiczną, z teorią aktów mowy, czy też z semantyką światów możliwych. Również odniesienie do kategorii dyskursu inny charakter zyskuje w kontekście koncepcji Michela Foucaulta, inny w pracach psycholingiwstycznych i tekstologicznych, a jeszcze inny – w socjologicznych analizach komunikacji społecznej. Już samo opisanie wszelkich kontrowersji terminologicznych i debat teoretycznoliterackich dotyczących tych kategorii – nie mówiąc już o ich uporządkowaniu i rozstrzygnięciu – wymagałoby przygotowania oddzielnej rozprawy2. Dlatego też – ze względu na inaczej określony kierunek dociekań i na przeglądowy charakter prezentowanej pracy – będę odwoływał się do najbardziej dziś rozpowszechnionych sposobów rozumienia obu określeń, bez odwoływania się do szczegółowych eksplikacji i bez wnikania w różne subtelności definicyjne3.

2Takie zamieszanie w nazewnictwie nie musi wszakże stanowić świadectwa beztroski, badawczej niedbałości i dezynwoltury. Jest ono raczej świadectwem kłopotów, jakie teoria literatury ma od dość dawna z wszelkimi utworami, które nie mieszczą się w tradycyjnym podziale na lirykę, dramat i epikę. Zjawiska, które nas tu interesują, nie tworzą wyraźnie określonego zbioru, wyodrębnionego na podstawie jednoznacznie zdefiniowanych kryteriów, lecz raczej składają się na addytywny ciąg tekstów, otwarty na ciągłe korekty i uzupełnienia. Będę więc starał się przyjrzeć sytuacji tej sfery piśmiennictwa, której próbowano czasem przyznać status czwartego rodzaju literackiego, podporządkowując ją m.in. kategorii eseju (o tym pomyśle pisał – zresztą krytycznie – A. S. Kowalczyk4) bądź literatury dokumentu osobistego (tę ideę można kojarzyć z pracami R. Zimanda5). Godzę się przy tym na pewną „magmowatość” przedmiotu, przyjmując proponowany przez kognitywistów model kategoryzacji skalarnej. W centrum uwagi umieszczam zatem teksty, które są zarówno dyskursywne, jak i niefikcjonalne, ale pozwalam sobie też na liczne wycieczki w stronę bardziej peryferyjnych (z przyjętego tu punktu widzenia) tekstów narracyjnych, a odwołujących się do „paktu referencjalnego”, bądź też tekstów dyskursywnych, posługujących się elementami kreacji literackiej (choć z tymi ostatnimi mamy do czynienia znacznie rzadziej6).

3Na sposób postrzegania niefikcjonalnej prozy dyksursywnej w ostatniej dekadzie decydujący wpływ wywarły dwa rodzaje procesów: po pierwsze – chodzi tu o przemiany wynikające z wewnętrznej dynamiki badań humanistycznych, o perypetie samej nauki o literaturze oraz o jej filiacje z pozostałymi dyscyplinami akademickimi (filozofią, prasoznawstwem, lingwistyką tekstu), po drugie zaś – o presję okoliczności zewnętrznych, czyli o znaczące przesunięcia relacji na obszarze komunikacji społecznej.

4W zakresie immanentnego rozwoju refleksji naukowej jeszcze wyraźniej niż poprzednio zaznaczyło się osłabnięcie zainteresowania dylematami klasyfikacyjnymi oraz przesunięcie od myślenia w kategoriach różnic i opozycji między poszczególnymi sferami piśmiennictwa w stronę poszukiwania analogii, podobieństw, dopełnień. W wielu pracach podawane jest w wątpliwość, bądź wręcz kwestionowane, samo przeciwstawienie referencyjności i fikcjonalności, pozwalające wyróżnić literaturę piękną i użytkową jako odrębne klasy tekstów. Podważenie, nadwątlenie tej opozycji zyskuje najczęściej oparcie w argumentach z zakresu – najogólniej rzecz ujmując – filozofii i psychologii. W różnych pracach poświęconych ludzkiemu sposobowi postrzegania świata podkreśla się konstrukcyjny charakter procesów poznawczych, zapośredniczenie dostępu do „nagich faktów”, siłę oddziaływania różnych – często narracyjnych – schematów poznawczych, nieuniknioną beletryzację doświadczenia, a wreszcie – strategiczną organizację procesów autoprezentacji7. Nawet zatem teksty deklarujące przestrzeganie „paktu referencjalnego” traktuje się jako przekazy nieuchronnie „zarażone” wirusem kreacyjności i „zmyślenia”. Z drugiej zaś strony wyraźnie zaznacza się tendencja, by nawet w dziełach ostentacyjnie podkreślających swój artyzm i status przekazu fikcjonalnego szukać śladów osoby autora: utrwaleń doświadczenia osobistego prześwitujących spoza opowiadanej rzeczywistości8. Często powtarza się pogląd, bodaj najdobitniej wyrażony przez Paula de Mana, że właściwie każdy tekst ma swój wymiar autobiograficzny9. W rezultacie narracje – zdawałoby się w pełni odpowiadające wymogom tekstu beletrystycznego – bada się jako zakamuflowane zapisy osobistego wyznania bądź jako figuratywne egzempla autobiograficzne, inscenizujące pewien tryb wypracowywania tożsamości jednostkowej, demonstrujące określony sposób osiągania samowiedzy.

5Oba te równoległe procesy zyskują dodatkowe znaczenie, jeśli spojrzy się na nie z historycznoliterackiego punktu widzenia. Nieraz już wskazywano, że ekspansja literatury faktu, eseju i literatury dokumentu osobistego stanowiła tendencję opozycyjną wobec uprzywilejowanego przez modernizm modelu literatury autonomicznej, samocelowej i antymimetycznej. Im bardziej sztuka słowa uwalniała się od zobowiązań poznawczych i dydaktycznych, tym wyraźniej opuszczane przez nią terytoria były zajmowane przez różne odmiany dokumentaryzmu oraz intymistyki. Przeciwstawiając się głównym założeniom nowoczesności, dyskurs niefikcjonalny wpisywał się zarazem w jej dynamikę i potwierdzał fundujące ją opozycje. Zakładał bowiem rozdzielność funkcji poznawczych i estetycznych, dychotomię życia i dzieła, przeciwstawienie fikcyjnego narratora i rzeczywistego autora, zyskującego bezpośrednią reprezentację w różnych odmianach piśmiennictwa użytkowego. Równolegle jednak z rozwojem nowoczesności postępowała – co dobrze widać z dzisiejszej perspektywy – erozja zakładanych przez nią hierarchii i opozycji, a zarazem nasilały się pokątne relacje między różnymi sferami piśmiennictwa, co swego czasu zaowocowało wybitnymi dziełami Gombrowicza, Białoszewskiego, Herlinga-Grudzińskiego. Myślenie ponowoczesne w dużej mierze zrezygnowało z ujmowania kulturowych zjawisk przez pryzmat systemowych opozycji na rzecz szukania konwergencji i dopełnień, rozmytych kategorii, zjawisk pogranicznych (transgresywnych, hybrydycznych)10.

6 W rezultacie badane utwory – zarówno te związane z beletrystyką, jak i te, które kojarzone są z dokumentaryzmem – opisuje się jako pole współdziałania prawdy faktów i kreacji artystycznej. Dzisiaj w praktyce badawczej dość często oba te rodzaje tekstów traktuje się jako niemal równorzędne formy tekstualizacji doświadczenia, jako narzędzia figuratywnej prezentacji, służącej przede wszystkim budowaniu refleksyjnej tożsamości jednostkowej lub zbiorowej (znaczącym przykładem takiego podejścia są Formy pamięci Marka Zaleskiego – jedna z ważniejszych książek poświęconych dyskursowi autobiograficznemu; jej autor właściwie obywa się bez specyfikacji genologicznych, szukając śladów jednej wspólnej postawy objawiającej się, w podobny sposób, w wielu tekstach o zróżnicowanej przynależności gatunkowej11). Właściwie normą stało się – by przywołać klasyczną już pracę M. Głowińskiego – czytanie „dokumentu jako powieści”12 i powieści jako dokumentu, czy też (ujmując rzecz dobitniej) czytanie powieści i dokumentu jako narracji nadających sens egzystencji. Można więc przyjąć, że obecnie tendencją dominującą w dyskursie humanistyki jest przechodzenie od genologii do antropologii13. Przy czym celem tego przesunięcia nie jest całkowite odejście od myślenia sięgającego po pojęcia gatunku czy odmiany tekstu, o dyskredytowanie wszelkich wysiłków zmierzających do jako takiego uporządkowania uniwersum wypowiedzi. Istotą sprawy wydaje się raczej odmienne rozłożenie akcentów w hierarchii zadań, zmiana badawczych priorytetów. Przede wszystkim chodzi tu o podporządkowanie kategorii genologicznych problematyce poznawczej, zagadnieniom podmiotowej świadomości i ekspresji, dążeniu do odtworzenia kulturowych sposobów rozumienia świata i człowieka (choć nie da się zaprzeczyć, że niejednokrotnie „antropologia” staje się zaledwie sloganem, modną etykietką mającą nadać piętno nowoczesności pracom poświęconym tradycyjnie rozumianej „zewnętrznej” problematyce badań tekstologicznych, zastępującą nieco już zużyte i mniej modne pojęcie socjologii literatury). Gatunki postrzegane są jako otwarty repertuar elastycznych scenariuszy komunikacyjnych, a nie jako zwarty system, poszczególne zaś charakterystyki genologiczne bywają często przywoływane, ale raczej jako pewne formy całościowego oglądu świata niż jako strukturalne matryce jednoznacznie determinujące morfologiczny układ wypowiedzi14. Zaczynają one funkcjonować – tak jak i w innych rejonach współczesnej kultury – w sposób nieco podobny do toposów, a więc jako dziedziczone kulturowo, gotowe prefabrykaty, wmontowywane w tkankę wypowiedzi, spajane z innymi elementami i uobecniające pewien zespół myśli, idei, wyobrażeń.

7Prawdopodobnie za sprawą takiego układu koniunktur badawczych niezbyt często napotykamy obecnie prace ujmujące materiał – by przywołać formułę Małgorzaty Czermińskiej – „w porządku gatunków” kategorii15. Jak się wydaje, powstaje dziś niewiele rozpraw i książek pomyślanych jako monografie poszczególnych typów dyskursu, gatunków, odmian gatunkowych. Mało uwagi poświęca się też szczegółowym zagadnieniom genologicznym, takim jak sposób istnienia formy gatunkowej, teoretyczny status typologicznych kategorii, relacje i oddziaływania między wybranymi poetykami, historyczne przekształcenia danej konwencji (problematyka ta zyskuje natomiast schronienie w licznych pracach językoznawczych inspirowanych ideą Bachtina, w których to pracach analizuje się teksty użytkowe, dążąc do zbudowania genologii lingwistycznej – można tu wskazać m.in. prace badaczy skupionych wokół Uniwersytetu Śląskiego i opracowywaną przez nich serię tomów zbiorowych poświęconą gatunkom mowy16). Przeważają obecnie opisy materiału wyodrębnionego na podstawie kryteriów tematycznych, historycznych, personalnych, instytucjonalnych. Proza niefikcjonalna dość rzadko zostaje ujęta od strony swojej differentia specifica, znacznie częściej występując jako główny bohater w monograficznych omówieniach pewnych bloków problemowych, formacji kulturowych, doświadczeń i procesów dziejowych, a także w dysertacjach poświęconych dorobkowi poszczególnych pisarzy. Jest nie tylko aktualizacją abstrakcyjnego wzorca tekstowego, ale także – a nawet przede wszystkim – reprezentacją formacji kulturowej i porządku instytucjonalnego. Bywa postrzegana jako świadectwo przemian mentalnych czy obyczajowych oraz jako utrwalenie różnych wzorców społecznych i komunikacyjnych. Innymi słowy, literatura ta wzbudza szerokie i głębokie zainteresowanie, ale w większości wypadków nie jako przedmiot sam w sobie wart uwagi, ale jako swoiste medium dla spraw o wysokiej randze filozoficznej, moralnej, kulturowej, światopoglądowej.

8Tendencja ta wyraźnie zaznacza się w większości ważniejszych prac z ostatniej dekady. Na przykład Małgorzata Czermińska analizowała różne techniki pisarskie w twórczości Kapuścińskiego i Malinowskiego jako tekstowe utrwalenia uwarunkowanych kulturowo i społecznie punktów widzenia17. Anna Łebkowska opisywała „formy biograficzne, które […] uwypuklają problemy narracji fikcjonalnej jako fenomenu antropologicznego”18, i charakteryzowała je jako zapisy wyrażające dążenie do empatycznego zrozumienia innych bądź refleksyjnego poznania siebie. Za główny cel literackich i paraliterackich gier z biograficznym dokumentaryzmem uznawała zaś określenie kulturowej tożsamości – podmiotu bądź jego społecznych partnerów. Z kolei Jacek Leociak w swej książce o relacjach z getta warszawskiego badał dzienniki, pamiętniki, listy, raporty jako uobecnienia szczególnego doświadczenia historycznego, zmierzając od opisu form i typów dyskursu do rekonstrukcji „zbiorowego portretu autorów”, do odtworzenia zróżnicowanych motywacji stojących za poszczególnymi zapisami oraz zarysowania ich kulturowych kontekstów19. Jerzy Madejski przedstawiał literaturę więzienną, traktując ją przede wszystkim jako utrwalenie szczególnego doświadczenia egzystencjalnego, wychodząc nie tyle od kategorii tekstowych, ile raczej od podobieństwa sytuacji psychologicznych, w jakich znaleźli się autorzy badanych zapisów20. I wreszcie Elżbieta Rybicka zajęła się pragmatyką listu, akcentując performatywny wymiar epistolografii traktowanej jako jedna z praktyk symbolicznych służących konstytuowaniu tożsamości jednostkowej oraz ustalaniu określonych relacji społecznych21.

9Uwagę młodszych badaczy przyciąga – co znamienne – charakterystyka różnych odmian eseju modernistycznego (esej staje się na tym obszarze kategorią szczególnie atrakcyjną, prawdopodobnie przede wszystkim ze względu na swą elastyczność i pojemność, które to właściwości pozwalają mu zbliżać się – w zależności od stopnia nasycenia wybranymi elementami – do każdej z pozostałych odmian prozy niefikcjonalnej). W książkach m.in. Adama Fitasa, Doroty Kozickiej, Macieja Michalskiego, Andrzeja Zawadzkiego22 łatwo można zauważyć pewne punkty wspólne, paralele, pokrewieństwa. Wszystkich wspomnianych autorów wyraźnie interesuje nie tyle merytoryczna zawartość badanych tekstów, ile raczej komunikacyjny status przekazu referencjalnego, jego genologiczne i tropologiczne uwarunkowania bądź ograniczenia. Wszyscy oni – choć na różnym materiale i w różny sposób – opisują proces rozluźniania rygorów metodologicznych i faktograficznych, porzucania klasycznych, stabilnych form reportażu albo traktatu filozoficznego na rzecz większej swobody konstrukcyjnej, różnorodności gatunków i quasi-artystycznej inwencji. I wreszcie, wszyscy zwracają uwagę na postępującą subiektywizację prozy niefikcjonalnej, wskazują narastające nasycenie literatury faktu i filozoficznych rozważań środkami służącymi silnie spersonalizowanej ekspresji, podkreślają coraz wyraźniejszą obecność podmiotowej perspektywy, przeniesienie punktu ciężkości z postrzeganego przedmiotu na „ja” postrzegające. W analizowanych wypowiedziach szukają nie tyle faktów, opisów czy idei, ile raczej – mniej lub bardziej zakamuflowanych – śladów osoby, utrwalonych w wyborach językowych i kompozycyjnych. Akcentują tym samym kreatywny stosunek podmiotu do schematów i porządków gatunkowych, poddawanych zindywidualizowanym rewizjom i przekształceniom, traktowanych jako poręczne narzędzie do wyrażenia jednostkowego punktu widzenia. Kiedy zatem odtwarzają genologiczny bądź stylistyczny kontur czytanych tekstów (a robią to z prawdziwym znawstwem), to zwykle mają na uwadze przede wszystkim ewentualne implikacje semantyczne danego ukształtowania badanych wypowiedzi. Starają się pokazać, jak wykorzystana forma zapisu oddaje tok myśli, dynamikę autoprezentacji, postawę i światopogląd piszącego. Siłą rzeczy u większości badaczy zajmujących się tą problematyką wyraźnie dochodzi do głosu wyczulenie na obecność różnorakich homologii między planem wyrażania i planem treści, na strategiczny charakter wyborów kompozycyjnych i na zanurzenie dyskursu w szerszym kontekście wartości kulturowych.

10 Można więc uznać, że główne zalety wskazanej powyżej tendencji – dominującej obecnie w badaniach nad prozą niefikcjonalną – to swoisty „humanistyczny rozmach” prowadzonych prac, ważkość dotykanych zagadnień, wieloaspektowość i dynamiczność proponowanych ujęć. Dostrzeżenie i uwypuklenie semantycznego potencjału charakterystyk genologicznych pomogło przezwyciężyć modularne, atomizujące, opisowe, taksonomiczne podejście do gatunków, a jednocześnie silniej osadzić interpretację w empirycznie uchwytnej budowie omawianych utworów. Otwarcie analizowanych tekstów w stronę kulturowego kontekstu niewątpliwie rozpostarło przed badaczami większy wachlarz możliwości niż skupienie się na immanentnych mechanizmach strukturotwórczych. Wypracowanie elastycznych i kompleksowych kategorii opisowych pozwoliło celniej i subtelniej charakteryzować specyfikę dokonań bardziej oryginalnych autorów.

11Wymienione innowacje metodologiczne należy uznać za niewątpliwe osiągnięcia analizy dyskursu, ale dla równowagi wypada też zasygnalizować pewne drobne wątpliwości i niepokoje związane z ewentualnymi konsekwencjami zarysowanego kierunku rozwoju badań. Asystemowość, rozmycie kategorii, podkreślanie empirycznej nieostrości badanych zjawisk, skupienie uwagi na podmiotowych i kulturowych motywacjach pisania – wszystko to może pociągać za sobą ryzyko rozproszenia inicjatyw badawczych, obniżenia heurystycznej wartości pojęć, a w rezultacie – pewnej dezorientacji w uniwersum tekstów kultury. Zachwianie proporcji na rzecz subiektywności, jednostkowej przygodności, prywatności, idiograficzności, historyczności może w którymś momencie – choć na razie zagrożenie to wydaje się jeszcze dość odległe – doprowadzić do zastąpienia względnie zintegrowanej sfery rozważań luźnym komentowaniem arbitralnie dobieranych utworów i zmienić interesującą nas dziedzinę w kiepską hermeneutykę. Kolejna obawa wiąże się z potencjalnym niebezpieczeństwem całkowitego unieważnienia literackich wymiarów analizowanych wypowiedzi i rozmycia wiedzy o literaturze w ogólnej socjologii kultury, kiedy to wszystkie zapisy z interesującego nas zakresu czytałoby się tak samo jak przewodniki turystyczne, przepisy kulinarne, listy motywacyjne czy etnograficzne ankiety. I nie powinna to być troska podyktowana jedynie taktyczną chęcią obrony dogmatycznie wytyczanych linii demarkacyjnych. Chodzi raczej o to, by pamiętać, że rozmaite – rozpoznawane m.in. przez poetykę – struktury tekstowe czy gatunkowe nie są jedynie neutralnym nośnikiem postaw i punktów widzenia, ale że cieszą się względną autonomią, zapewniającą im szczególny wpływ na charakter przekazywanych sensów.

12Jeśli jednak chcemy naszkicować obraz choćby z grubsza oddający dzisiejszy sposób postrzegania prozy niefikcjonalnej, nie możemy poprzestać na wskazaniu preferencji badawczych – choćby i najwybitniejszych – przedstawicieli współczesnej humanistyki. Nauka o literaturze, znajdująca się w danym momencie swojego rozwoju, dysponująca wypracowanymi przez lata narzędziami, ale i obciążona bagażem swoich doświadczeń, musi bowiem w jakiś sposób konfrontować się z realnością życia literackiego i odpowiadać na wyzwania związane z całym szeregiem nowych zjawisk komunikacyjnych, musi jakoś ustosunkować się do procesów kulturowych zachodzących poza nią samą. W sferze takich uwarunkowań zewnętrznych należy przede wszystkim odnotować zmianę charakteru oddziaływań wpływających na zakres i kierunek przedstawianych tu badań. Podczas gdy do połowy lat dziewięćdziesiątych głównym czynnikiem sprawczym była dynamika wydarzeń politycznych (funkcjonowanie i zanik cenzury, podział na literaturę emigracyjną i krajową, rozwój literatury drugiego obiegu)23, to w ostatnich latach decydującą rolę odegrały przesunięcia cywilizacyjne, związane z restrukturyzacją czytającej publiczności, a także z pojawieniem się nowych mediów oraz technik i stylów komunikacji (przy tym warto pamiętać, że czasem może to być oddziaływanie przez negację – napór kultury masowej zaowocował m.in. modą na ucieczki w lokalność, peryferyjność, marginalność).

13Sprawy te były już nieraz omawiane w różnych miejscach i przez różnych autorów, ograniczę się zatem do skrótowego i zdroworozsądkowego wyliczenia co bardziej zauważalnych tendencji. Pierwsza grupa impulsów wiąże się z kwestiami prawdy oraz wiedzy i obejmuje m.in. takie zjawiska jak przełamanie monopolu władzy na dostęp do dyskursu publicznego, polifonizacja przestrzeni komunikacyjnej, usankcjonowanie wolności słowa jako oficjalnej normy życia społecznego, czy wreszcie zalew informacji, już nie ostrożnie dozowanych, lecz agresywnie atakujących odbiorcę różnymi kanałami i w różnej postaci. Wskutek wszystkich tych przemian samo protokolarne utrwalanie prawdy historycznego momentu przestało się jawić w aureoli heroicznego wyczynu, a pojmowanie misji literatury w kategoriach „dawania świadectwa” straciło swą niegdysiejszą wiarygodność i atrakcyjność. Wobec wielości danych płynących z licznych stacji telewizyjnych i radiowych, z konkurujących między sobą dzienników i periodyków, czy też z internetu, stosunkowo trudno znaleźć dziś widzów bądź czytelników zafascynowanych samym faktem odnotowania faktów. Proza niefikcjonalna, która w minionym okresie sama przez się stanowiła wartość niemal oczywistą i już samym swoim istnieniem legitymizowała wysoką pozycję w kulturowych hierarchiach, teraz musi szukać nowych motywacji i uprawomocnień24.

14Przesadą byłoby jednak – nieraz praktykowane – wieszczenie kryzysu bądź zmierzchu pisarstwa dokumentalnego, autobiograficznego czy refleksyjnego. W tym samym bowiem czasie dokonują się inne przemiany, które z kolei mogą w pewnym stopniu sprzyjać rozwojowi literatury dokumentu osobistego. Możliwość taką podsuwa chociażby trwający obecnie proces przesuwania się granicy między sferami życia prywatnego i publicznego wraz z towarzyszącą mu modą na publiczne ujawnianie osobistych, a nawet intymnych szczegółów z własnej biografii, na ostentacyjne demonstrowanie jednostkowych natręctw i manieryzmów, na prywatyzację komunikacji i na wprowadzanie do dyskursu medialnego wielości silnie nacechowanych idiolektów. Proces ten zaś zyskuje dodatkowe ugruntowanie w retoryce autoafirmacji oraz w bardzo istotnym dla współczesnej kultury micie autentyzmu zachowań, z lekka przypominającym ideologię młodopolskiego ekspresywizmu. Z punktu widzenia takich ekshibicjonistycznych ciągot pamiętniki, autobiografie, wyznania, dzienniki mogą stanowić całkiem poręczne narzędzie autoprezentacji „ja” autorskiego. Za słusznością takich intuicji przemawia w pewnej mierze pojawienie się w ostatnich latach sporej liczby publikacji o autobiograficznym charakterze, firmowanych przez znane osobistości życia politycznego i kulturalnego. Oczywiście, musi pojawić się tu pytanie o – przyznajmy, że przynajmniej dyskusyjny – status wskazanych tekstów jako przypadków literatury dokumentu osobistego, ich czytelnikowi bowiem często najbardziej rzuca się w oczy nasilenie różnorakich zabiegów autokreacyjnych, co znów nas odsyła do kontrowersji dotyczących problematycznej granicy między prawdą a fikcją. Tym bardziej że często mamy tu do czynienia z książkami o „rozszczepionym” autorstwie, przygotowanymi przez ghost writera i tylko oficjalnie firmowanymi przez przeżywającego autora nominalnego. Wydaje się, że kategoria autobiografii zostaje wówczas niemal zredukowana do elementu genologicznej nomenklatury i funkcjonuje głównie jako kliszowana etykietka. Przekazy tego rodzaju, sytuujące się gdzieś na pograniczu biografii, wywiadu, autobiografii oraz reklamy, stanowią niewątpliwie poważną trudność dla teoretyka zainteresowanego dylematami klasyfikacji i typologii tekstów, ale otwierają ciekawe perspektywy dociekań przed badaczem szukającym w literaturze utrwalenia wzorców kulturowych, relacji społecznych czy najpopularniejszych strategii komunikacyjnych.

15Można chyba jednak zaryzykować przypuszczenie, że nie tylko na gruncie kultury popularnej, ale i w tekstach referencjalnych przejawiających większe aspiracje artystyczne często mamy do czynienia z wpisywaniem konstruowanej na naszych oczach jaźni autora w strukturę tekstu; że narracja przedmiotowa wielokrotnie przeplata się z wątkami autotematycznymi, a relacja reporterska, autobiograficzna czy eseistyczna jest dopełniana różnymi elementami kreacji artystycznej. Wydaje się więc, że proza niefikcjonalna – poszukując nowych walorów i atutów, nowych podstaw legitymizacji społecznej, nowych formuł mających gwarantować jej czytelniczą atrakcyjność – przeważnie decyduje się wybrać drogę personalizacji, beletryzacji i estetyzacji wypowiedzi. Widać to na obszarze literatury faktu, a więc w sferze piśmiennictwa, która niegdyś programowo dążyła do obiektywizmu oglądu, przezroczystości języka i wierności autentycznym zdarzeniom. Jak pisze Dorota Kozicka:

W literaturze autentystycznej szuka się dziś czegoś więcej niż tylko faktów i opisów rzeczywistości, bowiem taką rolę pełnią przewodniki i popularnonaukowe opisy geograficzne. Truizmem jest już stwierdzenie, że współczesny czytelnik stroni zarówno od fikcji, jak i od prawd masowych, niepodważalnych, może więc najistotniejsza we współczesnej literaturze stała się rzeczywistość przefiltrowana przez indywidualne doświadczenie, to, co subiektywnie odczute, poświadczone osobistym przeżyciem autora.25

16W rezultacie tradycyjna narracja reporterska (oparta na linearnych, chronologicznie uporządkowanych sekwencjach zdarzeniowych, spajanych przez relacje przyczynowo-skutkowe i w minimalnym stopniu nasycona odautorskim komentarzem) często jest wypierana przez montaże heterogenicznych segmentów, przez metaforyczne obrazy uogólniające sens opowiadanych zdarzeń i przez rozważania, obejmujące pogłębioną interpretację obserwowanych zjawisk (Podróże z Herodotem Ryszarda Kapuścińskiego26 idą w tym kierunku tak daleko, że trudno orzec, czy jeszcze w ogóle pozostajemy w tym samym rejestrze)27. Z drugiej wszakże strony, literatura o artystycznym rodowodzie często stara się przydać wiarygodności kształtowanym przez pisarzy sensom, odwołując się do rozwiązań wypracowanych w historii piśmiennictwa autentystycznego. Nie jest zatem wyjątkiem sytuacja, w której łatwo się pomylić w ocenie przynależności kategorialnej danego tekstu, albo nawet przynależności takiej właściwie określić się nie da. Jeśli odwołamy się do twórczości Andrzeja Stasiuka, to jego Opowieści galicyjskie, na ogół traktowane przede wszystkim jako literackie opowiadania, kompozycyjnie do złudzenia przypominają dziennikarskie portrety rzeczywistych osób, na każdym kroku nasycają narrację konkretnymi realiami łatwo rozpoznawalnymi dla czytelnika, a w warstwie stylistycznej wykazują reportażową pieczołowitość w odtwarzaniu lokalnych i osobowych odrębności wysłowienia. Natomiast podróżnicza relacja w Jadąc do Babadag skutecznie mitologizuje opisywaną rzeczywistość, dość wyraźnie ujawniając osobiste sympatie i antypatie autora, a nawet sugerując pewne preferencje ideologiczne28.

17Zresztą sam autor w udzielonym wywiadzie „demaskuje” niektóre zdarzenia opisane w tej książce jako swoje zmyślenia, podkreślając subiektywność relacji i jej – w pewnym sensie – fikcjonalny status: „To są innego rodzaju kreacje. Podejrzewam, że to jest kreacja… Że nie poznałbyś tych miejsc. One są wykreowane, wiesz, tak naprawdę. Tak jak wykreowana była Dukla na przykład”29. W takiej sytuacji granica zakreślająca obszar prozy niefikcjonalnej okazuje się wyjątkowo płynna i niemal niemożliwa do wytyczenia (nie znaczy to, by Stasiuk całkowicie unieważniał problem stosunku między fikcją i referencją, prawdą i zmyśleniem – raczej w swojej twórczości komplikuje tę relację tak dalece, że niezmiernie trudnym zadaniem okazuje się przypisanie danych utworów do jednej z tych kategorii). Choć – dla uniknięcia zafałszowań obrazu – trzeba zastrzec, że nie mówimy o bezwyjątkowych regułach, a jedynie o zauważalnych trendach i że obecnie rozwija się na wysokim poziomie reportaż, rezygnujący z poszukiwań formalnych i estetycznych odkryć beletrystyki, odwołujący się do tradycyjnych konwencji narracyjnych (by przywołać chociażby Modlitwę o deszcz i Wieże z kamienia Wojciecha Jagielskiego30). Popularność takich książek, bezpośrednio dotykających szczególnie dramatycznych konfliktów współczesności, przekonuje, że nieco przesadna i przedwczesna jest głoszona nieraz teza, jakoby „w epoce technologicznego przyspieszenia dotychczasowa struktura dokumentu okazała się bezużyteczna”31.

18Uwypuklenie subiektywnej perspektywy stanowi pewne novum na gruncie literatury faktu, ale jest rodzajową oczywistością w tekstach z zakresu pisarstwa osobistego. Tutaj wykroczenie poza tradycyjne ramy konwencji przejawia się raczej poprzez różne „nadmiary” estetyczne, poprzez inwencję stylistyczną i kompozycyjną oraz – podobnie jak w przywoływanych utworach Stasiuka – przez zacieranie linii demarkacyjnej dzielącej wspominanie autentycznych zdarzeń i kreowanie fikcyjnych światów. Pisma osobiste wciąż chętnie sięgają po różne formy ekspresji artystycznej, wprowadzając metaforyczne uogólnienia, nadając cechy symboliczne opisywanej rzeczywistości, rozpisując narrację na różne punkty widzenia (taki charakter mają tak różne książki, jak – by sięgnąć po bardziej znane pozycje – Historia jednej topoli Michała Głowińskiego, Z głowy Janusza Głowackiego, Podglądania Krystiana Lupy32). Często stosuje się w nich kompozycję fragmentaryczną, która ma stanowić formę bardziej adekwatną, chciałoby się rzec: homologiczną wobec struktury naszej pamięci. Wciąż utrzymuje się tu wysoka popularność form sylwicznych, raptularzy, jukstapozycyjnych zestawień segmentów poetyckich i użytkowych, relacji faktograficznych i dygresyjnych rozmyślań33. Utwory pochodzące z obszaru prozy niefikcjonalnej charakteryzują się więc wyraźną dbałością o literacką ekspresywność, sugestywność bądź też kunsztowność relacji, które to walory czasem mogą nawet przyćmić protokolarną wierność zdarzeniom. Równowaga między prawdą faktów a prawdą metafory wydaje się w tych utworach dość chwiejna. Przy tym warto podkreślić to, że struktury o rodowodzie artystycznym nie są traktowane jako efektowne ornamenty, lecz jako wypróbowane narzędzia interpretacji świata, jako środki umożliwiające tekstową obróbkę zdarzeń i jako nośniki podmiotowych sensów. W niektórych wypadkach literacki aspekt relacji staje się na tyle intensywny, że dany utwór zdecydowanie wykracza poza wymiar dokumentu osobistego, zbliżając się do wybranych gatunków prozy fabularnej bądź poetyckiej (wymownym przykładem takiego oscylowania między dokumentalnym autobiografizmem, poetyckością i eseistyczną refleksyjnością mogą być chociażby kolejne utwory Anny Nasiłowskiej, z różnych perspektyw naświetlające doświadczenie macierzyństwa: Domino, Księga początku, Czteroletnia filozofka34). W ten sposób można by chyba scharakteryzować położenie choćby takich tomów (reprezentujących zresztą różną wartość artystyczną) jak Piesek przydrożny Miłosza, Matka odchodzi Różewicza czy też Dom dzienny, dom nocny Tokarczuk35. Synkretyzm tych książek jest tak daleko posunięty, że ta sama pozycja bywała klasyfikowana zarówno jako notatnik i jako poemat, jako powieść bądź xx-wieczny raptularz.

19Dla dopełnienia obrazu sytuacji pism osobistych trzeba jeszcze – choćby hasłowo – wspomnieć o promieniowaniu wzorców autobiograficznych na prozę beletrystyczną powstającą w ostatnich dekadach. Dynamicznie rozwija się powieść sięgająca po wzorce opowiadania i strategie uwiarygodniające typowe dla tekstów wspomnieniowych, ostentacyjnie upodobniająca narratora do samego autora, umieszczająca w centrum świata przedstawionego zjawiska peryferyjne pod względem znaczenia społecznego, ale istotne dla podmiotu ich doświadczającego (dziecięce fantazmaty, młodzieńcze inicjacje, lokalne tradycje, traumatyczne urazy), dająca niejako pozór autobiografii, figuratywną interpretację jednostkowego życiorysu (na przykład Weiser Dawidek Pawła Huellego, Hanemann Stefana Chwina, Absolutna amnezja Izabeli Filipiak, Biały kruk Andrzeja Stasiuka, Madame Antoniego Libery, Heroina Tomasza Piątka, Zwał Sławomira Shutego, Gnój Wojciecha Kuczoka36). Wielu krytyków jest wręcz skłonnych uznać, że to właśnie typowe dla prozy autobiograficznej napięcie między poszukiwaniem tożsamości a kontemplowaniem przemijającego czasu stanowi jeden z ważniejszych wyznaczników nowej prozy37.

20Najtrudniej byłoby wskazać jakieś wyraźne innowacje w obrębie poetyki eseju. Łatwo to zrozumieć, biorąc pod uwagę fakt, że takie właściwości jak elastyczność, pojemność, płynność wyznaczników, podatność na indywidualne modyfikacje i przekształcenia, zawsze były głównymi wyznacznikami tego gatunku. W odmianie pisarstwa, w której reguły dyskursu są niedookreślone i ledwie uchwytne, trudno wskazać jakieś zauważalne odstępstwa od dotychczasowej normy. Można jedynie nadmienić, że w polskiej eseistyce utrzymuje się spora różnorodność form, stylów, poetyk, tematów, strategii, sięgając od impresyjnej prozy poetyckiej (Błony umysłu Jolanty Brach-Czainy) do erudycyjnego wywodu akademickiego (Oczy Dürera Marka Bieńczyka), od manifestu politycznego (Powrót człowieka bez właściwości Cezarego Michalskiego) do manifestu estetycznego (Obrona żarliwości Adama Zagajewskiego), od problematyki historiozoficznej (Sardanapal Ryszarda Przybylskiego) do egzystencjalnej (Żyjąc, tracimy życie Marii Janion)38.

21Sprawą godną odnotowania jest natomiast rosnący wpływ eseju na prozę naukową. Zwłaszcza język nauk humanistycznych charakteryzuje się obecnie odchodzeniem od dyskursu systemowego, deskryptywnego, w stronę osobistych narracji, dążeniem do estetyzacji i personalizacji wypowiedzi, do stosowania oryginalnych rozwiązań stylistycznych czy kompozycyjnych, a także wprowadzaniem do wywodu sygnałów odnoszących się do subiektywności, a nawet prywatności autora (choć wypada odnotować, że występowały też instytucjonalne próby przeciwstawienia się tym tendencjom). W wielu pracach naukowych – podobnie jak w eseju – odchodzi się od standardowej terminologii na rzecz oryginalnych nazewniczych konceptów, unika się jednoznacznego formułowania generalnych rozstrzygnięć, wprowadza się egzempla i dygresje (czasami nawet zastępując nimi zrygoryzowany wywód logiczny). Prezentację określonych tez i ustaleń naukowych traktuje się zaś także jako pewną formę „opowiadania siebie”, jako swoisty tryb wypracowywania dynamicznej tożsamości badacza (jako szczególnie charakterystyczny przykład naszkicowanej tu tendencji może posłużyć Czytając Polskę Kingi Dunin39). Przekształcenia te, w pewnej mierze motywowane zmianą społecznej roli badaczy literatury, zyskują zresztą oficjalne uprawomocnienie na gruncie różnych doktryn metodologicznych. Większość wpływowych orientacji badawczych (dekonstrukcja, feminizm) raczej sceptycznie podchodzi dziś do ideału „przezroczystego”, jednolitego, sformalizowanego metajęzyka i preferuje swobodniejsze, barwniejsze, silniej nacechowane i bardziej zróżnicowane sposoby konstruowania wypowiedzi40.

22Presja przemian cywilizacyjnych wpływa jednak nie tylko na wskazane powyżej przekształcenia w obrębie każdej z odmian prozy niefikcjonalnej, ale i na różnorodne przetasowania w uznawanych hierarchiach gatunkowych. Dotyczy to m.in. awansu prozy retorycznej. Demokratyzacja i pluralizacja życia publicznego zrodziła niewątpliwie duże zapotrzebowanie na teksty sprawnie operujące perswazją i argumentacją, uzasadniające i wspierające racje konkurujących ze sobą ideologii. I mówimy nie tylko o sferze możliwości, o potencjalnych koniunkturach, ale o rzeczywistym renesansie zainteresowania retoryką praktyczną, jaki dał się zaobserwować w ostatniej dekadzie (świadectwem tego odrodzenia jest cały szereg publikacji opisujących retorykę w najróżniejszych zastosowaniach i kontekstach – od homiletyki do sztuki negocjacji handlowych)41. Przede wszystkim jednak wymownym przykładem takich przemieszczeń może stać się niewątpliwa (i symptomatyczna zwłaszcza pod względem społecznym) kariera felietonu, który pod piórami dziennikarzy, literatów, reżyserów, aktorek, polityków, piosenkarzy, feministek, uczonych i wielu innych autorów staje się obecnie jedną z najpopularniejszych form dyskursywnych, a który – choć zauważany – nie doczekał się dotąd zbyt wielu szczegółowych opracowań42.

23Nawet jednak zwykły zdrowy rozsądek pozwala wymienić wiele cech tego gatunku, które w naturalny sposób predysponują go do zajęcia takiej uprzywilejowanej pozycji. Poetyka felietonu niemal idealnie odpowiada bowiem wielu znaczącym dążeniom współczesnych społeczeństw. Na przykład jego wyczulenie na aktualności – w połączeniu z brakiem zobowiązań do przeprowadzania pogłębionej analizy zjawisk – wyraźnie współgra ze wzrastającym tempem życia i z pewną powierzchownością czy też „naskórkowością” postrzegania świata. Amorficzna i polifoniczna struktura stylistyczno-kompozycyjna bardziej niż w wypadku innych odmian dyskursu zachęca do stylu lektury określanego nieraz jako „swobodna nawigacja” i świetnie wpasowuje się w mozaikowy model kultury postmodernistycznej. Wyeksponowanie subiektywnej perspektywy, w połączeniu ze swobodą konstrukcyjną i lekkością tonu, przyzwoleniem na pewną dozę dezynwoltury oraz z dbałością o estetyczne walory przekazu, czynią zeń narzędzie narcystycznej autoekspresji znacznie poręczniejsze i skuteczniejsze od tekstów autobiograficznych. Z dominującymi trendami kulturowymi i stylami komunikacyjnymi łączy go też skłonność do ironizowania, powiązanie z żywiołem mowy potocznej, nastawienie na kultywowanie wartości ludycznych, swoisty permisywizm i synkretyzm stylistyczny oraz intelektualny. Co więcej, wskazane właściwości nie odbierają mu szansy odnoszenia się do istotnych kwestii społecznych bądź obyczajowych, umożliwiając autorom wygłaszanie wyrazistych tez (tolerancja wobec pewnych przejaskrawień jest wszak wpisana w poetykę gatunku) w efektowny i atrakcyjny estetycznie sposób (o czym przekonuje choćby – nieraz silnie nacechowana ideologicznie – publicystyka m.in. J. Pilcha, K. Dunin, R. Ziemkiewicza, K. Kutza, M. Bieńczyka, D. Terakowskiej, A. Graff, K. Szczuki, J. Staniszkis). O związku łączącym karierę omawianej formy z różnymi modami obyczajowymi – takimi jak nastawienie na kreowanie własnego wizerunku, kult osoby itp. – świadczyć zaś może szczególny sukces takich felietonów, które szerokie uznanie zyskują dzięki popularności autora, a nie za sprawą wartości poznawczych czy artystycznych.

24Znaczenie felietonu przejawia się zresztą nie tylko w lawinowym przyroście tekstów publikowanych na łamach licznych periodyków, ale też w oddziaływaniu tej konwencji gatunkowej na inne rodzaje wypowiedzi. Z jednej strony należy tu wziąć pod uwagę nierzadkie przypadki zbliżania się narracji powieściowej do poetyki felietonu (charakter taki mają niektóre książki Pilcha, które sytuują się gdzieś na pograniczu powieści i zbioru felietonów), z drugiej zaś – coraz częstsze występowanie rozwiązań typowych dla felietonu w rozmaitych tekstach użytkowych (takich jak wywiad, podanie, informacja prasowa), w których językoznawcy i prasoznawcy dostrzegają dążenie do estetyzacji i do przełamywania utrwalonych szablonów. Można by wręcz powiedzieć, że stopniowo cała sfera dyskursu publicznego i medialnego zyskuje coraz bardziej felietonowy charakter. Tak czy inaczej, badanie relacji, jakie zachodzą między poetyką tekstów reprezentujących tę odmianę prozy dyskursywnej a pragmatyką komunikacji społecznej, może przynieść ciekawe ustalenia z zakresu socjologii kultury.

25Sprawa nie ogranicza się jednak do przegrupowań znanych form, ale dotyczy także rozwoju kolejnych mutacji znanych konwencji bądź nawet powstawania całkiem nowych, autonomicznych odmian gatunkowych, związanych z daną techniką przekazu (internetowe blogi wobec dziennika intymnego, czy też e-maile i sms-y wobec tradycji listu). Istnieją już wprawdzie pewne opisy poszczególnych gatunków, mają one jednak na ogół charakter rozproszonych przyczynków43. Wciąż aktualnym zadaniem wydaje się odnalezienie takiej perspektywy opisu, która by pozwoliła należycie ocenić (pozorną bądź rzeczywistą) formalną innowacyjność wskazanych tekstów, określić ich stosunek do starszych konwencji, uchwycić ich swoistość komunikacyjną oraz zrekonstruować ich ewentualne implikacje ideologiczne.

26Przeobrażenia w obrębie dyskursu publicznego (decentralizacja ruchu wydawniczego, dywersyfikacja prasy, rozwój pism komercyjnych i środowiskowych itp.) zaowocowały też wzrostem zapotrzebowania na kształcenie praktycznych umiejętności pisarskich. Mówienie o dydaktycznym zwrocie byłoby jeszcze pewną przesadą, ale wzrastająca popularność różnorakich zajęć warsztatowych, kursów „kreatywnego pisania”, a także coraz liczniejszych publikacji o charakterze popularnych poradników przekonuje, że proza niefikcjonalna coraz rzadziej przykuwa uwagę jako przedmiot refleksji teoretycznej, a coraz częściej funkcjonuje jako element rzemieślniczej sprawności, nabywanej w toku edukacji akademickiej44. Sprawą otwartą pozostaje pytanie o to, w jakiej mierze i w jaki sposób należy w praktyce naukowej dokonywać integracji wiedzy przedmiotowej i operacyjnej kompetencji komunikacyjnej.

27Uwzględniając obie przywołane w powyższych rozważaniach perspektywy – immanentną, naukową i zewnętrzną, społeczną – można przyjąć, że w najbliższej przyszłości wciąż będzie zaznaczać się dążenie do silniejszego akcentowania kulturowych uwarunkowań różnych odmian prozy dyskursywnej i że utrzyma się koniunktura na interpretowanie zjawisk komunikacyjnych w kategoriach antropologicznych (choćby przez odniesienie danych form tekstowych do określonych postaw ideowych, poznawczych, aksjologicznych). Prawdopodobnie będzie to sprzyjało popularności określonych problemów badawczych (mogą pojawić się chociażby pytania o to, jakie warunki historyczno-obyczajowe sprzyjają popularności form dokumentalnych albo jak w związku z rozkwitem literatury faktu zmieniają się społeczne role pisarzy itp.). Przede wszystkim jednak przy wskazanych dominantach szczególnie pilną kwestią staje się pytanie o to, w jaki sposób integrować różne płaszczyzny problemowe, nie popadając w chaotyczny eklektyzm ani w doraźne komentowanie poszczególnych tekstów. Wypracowanie takiego – dostatecznie wszechstronnego, a przy tym w miarę spójnego – języka opisu jest zatem obecnie jednym z najważniejszych wyzwań dla teorii prozy niefikcjonalnej.