Obiekt znaleziony w panoptykonie. Książki skarg i wniosków jako ready-made

1Jako przykład funkcjonowania nowoczesnych form „gatunkopodobnych”, częściowo zajmujących miejsce tradycyjnej konwencji i podziałów taksonomicznych, chciałbym przywołać szeroko rozpoznawany (choć nie nazbyt często komentowany) tom Nikiformy Edwarda Redlińskiego1, który zawiera zgromadzone przez pisarza teksty użytkowe z czasów Polski Ludowej – w książce pojawiają się m.in. wspomnienia kierowcy, skargi sklepowych klientów, jadłospisy, zgłoszenia patentowe, fragmenty grypsów i więziennych notatników, komentarze z księgi wystawowej, dokumenty sądowe czy epizody z pamiętnika księgowej. Taki autorski wybór przekazów został zgodnie uznany za swoisty odpowiednik prac określanych w sztuce jako ready-made, czyli „gotowy przedmiot” bądź „obiekt znaleziony” (niekiedy w podobnych kontekstach używane są też inne wyrażenia obcojęzyczne: objet trouvé, found art, trash art, junk art), ponieważ przenosił anonimowe zapisy w przestrzeń komunikacji artystycznej, przy minimalnym udziale formalnych przekształceń, bez naruszania zastanego uporządkowania językowego.

2Tekstowe ready-made nie jest zjawiskiem wyjątkowym w nowoczesnej literaturze2, ani szczególnie reprezentatywnym dla pisarstwa w prl, ale szczególna pozycja książki Redlińskiego wiąże się z jej niecodziennym, może nawet nieco dziwacznym, usytuowaniem na skrzyżowaniu różnych – nie całkiem spójnych – tradycji i strategii artystycznych, częściowo przywoływanych przez samego pisarza w programowych autokomentarzach3. Wypada jednak przyznać, że minimalizm autorskich interwencji jest w Nikiformach posunięty naprawdę daleko, co nadaje całości charakter pokrewny tematycznej antologii, a pisarza nieomal zmienia w redaktora. Semantyka zgromadzonych zapisów o charakterze bliskim mechanicznej reprodukcji, pozbawiona wyznaczników celowego przekształcenia, jest określana jedynie przez zmianę kontekstu komunikacyjnego (w odróżnieniu choćby od znanego wiersza Białe groszki Tadeusza Różewicza, gdzie zastosowanie wierszowej delimitacji oraz eliptycznego zakończenia prowadzi do kompozycyjnego otwarcia, figuratywnej reinterpretacji i ekspresywnego nacechowania wypowiedzi). Dzięki temu możemy wyraźniej dostrzegać efekty wywoływane przesunięciami na poziomie społeczno-kulturowych usytuowań wypowiedzi.

3Bibliografia przedmiotu w tym wypadku wygląda dość skromnie, gdyż obejmuje głównie recenzje prasowe, rozproszone komentarze krytycznoliterackie i doraźne wycieczki publicystyczne. Dotychczas przedsięwzięcie Redlińskiego nie przyciągało szczególnej uwagi historyków literatury, lingwistów, kulturoznawców ani teoretyków komunikacji. Książka bywa wprawdzie przywoływana w niektórych opracowaniach jako exemplum ilustrujące ogólniejsze prawidłowości, ale zazwyczaj są to wzmianki zdawkowe, przygodne i epizodyczne4. Najpełniejszym omówieniem wydaje się szkic Anny Mach, eksponujący znaczeniowe i estetyczne ambiwalencje przedstawianej kolekcji tekstowej. Autorka przekonuje, że zgromadzone zapisy „umykają wszelkim jednoznacznościom: nie są ani sztuką, ani życiem, ani dokumentem, ani fikcją, ich język nie jest ani publiczny, ani prywatny”, a ich lektura „bywa zabawna, ale i poruszająca, p o k a zuj e kawał r z e c z y w i stoś c i, ale i tak nie odsłoni jej całej”5.

4Zapewne to niedookreślenie przez długi czas przyczyniało się do umiarkowanego zainteresowania pozycją, nieprzystającą do żadnego z głównych nurtów życia literackiego, pozbawioną wyraźnej tożsamości ideologicznej, ale też nieaspirującą do najwyższych miejsc w hierarchiach ocen artystycznych. Można więc domniemywać, że dopiero ponowoczesna akceptacja niezdecydowania, wraz z nobilitacją „form proteuszowych” i „gatunków zmąconych”, stworzyła kontekst sprzyjający „odkurzeniu” niegdysiejszego eksperymentu. Co więcej, z dzisiejszej perspektywy właśnie ta niestabilność usytuowania, między autorskim projektem a dokumentacją myślenia potocznego, może się wydać istotną zaletą, gdyż pomaga dostrzec drobne zjawiska marginalizowane w oficjalnych dyskursach.

5Dylematy pojawiają się już na poziomie identyfikacji gatunkowej, ponieważ utrwalone zapisy pozostają przykładami różnych form dokumentalnych, reprezentując i utrwalając ich znaczące właściwości, ale po zacytowaniu wchodzą w obręb nowego układu, aktualizując estetyczne reguły literackiego ready-made, ustanawiając lokalną odmianę tej kategorii, w autorskim subkodzie definiowaną właśnie jako „nikiformy”. Zgromadzone teksty są więc równocześnie – by posłużyć się znanym rozróżnieniem Sperbera i Wilson6 – przywołaniem danych gatunków komunikacji potocznej oraz użyciem określonej konwencji artystycznej. Dzięki owej dwuznaczności usytuowania omawianych tekstów można poświęcić chwilę uwagi każdej z obu alternatywnych interpretacji, śledząc przy okazji rozmaite napięcia, uruchamiane przez rekontekstualizację zapisu i zmianę modalnych ram lektury.

1

6Najpierw chciałbym skorzystać z książki Redlińskiego jako swoistej antologii form użytkowych i wydobyć pewne sensy z anonimowych śladów komunikacji społecznej czasów prl. Brak tu miejsca, by szczegółowo zajmować się wszystkimi zebranymi tekstami (notabene niektóre z nich doczekały się konkretnych i ciekawych komentarzy w cytowanym szkicu Anny Mach7), pozwolę więc sobie skupić uwagę na jednej tylko odmianie gatunkowej, czyli na wypisach z Książek skarg i wniosków, które należą – jak się wydaje – do form tekstowych szczególnie charakterystycznych dla semiosfery prl8. Początki tej formy – przypomnę pokrótce – sięgają wczesnych lat pięćdziesiątych, kiedy po „bitwie o handel” młodzi sprzedawcy z brygad zmp rozpoczęli spektakularną akcję współzawodnictwa. Książki miały wówczas odgrywać istotną rolę propagandową, umożliwiając klientom ocenę ich pracy i zaostrzając kontrolę społeczną. Najprawdopodobniej pozwalały też stygmatyzować tych sprzedawców, którzy wywodzili się spośród prywatnych sklepikarzy. Od października 1956 roku zmp faktycznie przestało funkcjonować, a w 1957 zostało oficjalnie rozwiązane, książki jednak pozostały, stając się zwyczajowym wyposażeniem sklepów. W późniejszych dekadach ukazywały się kolejne rozporządzenia, regulujące ich status formalny, ale dokonywały one jedynie porządkującej kodyfikacji, nie wprowadzając jakichś zasadniczych zmian w obrębie faktycznie stosowanej praktyki.

7Pojawia się jednak pytanie, jakim językiem opisywać funkcje interakcyjne oraz społeczne warunki oddziaływania, czyli semantykę i pragmatykę takiej konwencji gatunkowej. Gdyby sięgnąć po tradycyjne narzędzia lingwistycznej genologii, moglibyśmy uznać Książkę skarg i wniosków za wtórny gatunek komunikacji społecznej, nadbudowany nad prymarną formą skargi, określany – na przykład – za pomocą semantycznych eksplikacji proponowanych przez Annę Wierzbicką, czyli poprzez odtworzenie zamiarów komunikacyjnych, zwyczajowo przypisywanych danym sposobom oddziaływania werbalnego9. Gdyby nas nie zadowoliło takie programowe ograniczenie analizy do poziomu metajęzykowych parafraz domniemanego celu, ukierunkowującego przebieg gry językowej, możemy zmodyfikować model opisu, podejmując dla odmiany próbę odtworzenia typowej struktury tekstowej, służącej wyrażaniu określonej intencji (obejmującej takie segmenty, jak: zwrot do adresata, opis okoliczności incydentu, wskazanie charakteru przewinienia, petitum skargi czy też wskazanie oczekiwanej formy zadośćuczynienia10).

8Obie te standardowe procedury, ogólnie akceptowane i wielokrotnie wykorzystywane we współczesnej genologii lingwistycznej11, zazwyczaj bardzo skuteczne w modelowaniu różnych form komunikacji, w naszym wypadku pozostawiają chyba jednak pewien niedosyt. Niewątpliwie, da się w prl-owskich Książkach skarg i wniosków wyodrębnić analitycznie poziomy kodowania nadawczych intencji i realizowania schematów kompozycyjnych, jednak ograniczenie charakterystyki gatunku do opisu tych płaszczyzn pociągałoby za sobą ryzyko swoistej mistyfikacji ideologicznej. Jeśli bowiem poważnie potraktujemy nasze teksty jako ślady spotkania racjonalnych podmiotów, używających odpowiednich kodów dla wyrażenia przejrzystych intencji oraz w celu nakłonienia drugiej strony do adekwatnej reakcji, zamkniemy sobie drogę do zrozumienia wielu podstawowych właściwości dostępnych zapisów. Bez wyjaśnienia pozostanie wówczas zarówno niezborność stylistyczna – momentami granicząca z werbalną groteską – jak i monotonia tematyczna, utrwalana w ciągłych nawrotach kilku stałych motywów, czy też jałowość osiąganych rezultatów (wobec znikomej skuteczności podobnych interwencji trudno byłoby też zrozumieć emocjonalne zaangażowanie autorów, poświadczone m.in. ekspresywnością języka, szczegółowością relacji i ostrością wyrażanych ocen). Można by wówczas odnieść wrażenie, że mieszkańcy prl stanowili grono neurotyków, niepotrzebnie zasypujących placówki handlowe niechlujnymi, irracjonalnymi zażaleniami, a niekiedy niezdolnych nawet do przedstawienia sedna sprawy.

9Gdybyśmy na podstawie zgromadzonych zapisów chcieli na przykład określić stylistyczne wyznaczniki omawianej konwencji, wśród najczęściej napotykanych zjawisk musielibyśmy wskazać stylistyczne kontaminacje („definitywnie jawne oszukaństwo” [n, 85]), błędy ortograficzne („jażyny”, „ostęplowany” [n, 91]), anakoluty („będąc konsumentem byłem bardzo uprzejmie obsłużony” [n, 84]) oraz pretensjonalne peryfrazy („nie otrzymaliśmy oczekiwanego podania (pożywienia)” [n, 84]). Odniesienie do illokucyjnej czy strukturalnej rekonstrukcji wzorca tekstowego pozwoliłoby nam w takim wypadku odnotować najwyżej fakt niezwykłego zagęszczenia błędów językowych, świadczących o niskim poziomie komunikacyjnych kompetencji większości społeczeństwa, co prowadziłoby z kolei do sytuacji, w której główne wyznaczniki danej praktyki jawiłyby się jako zewnętrzne zakłócenia i przejściowe anomalie, sprzeczne z normalnym trybem jej funkcjonowania12.

10Kuszące mogłyby się wydawać ewentualne próby wyjaśnienia statusu przywołanej formy na płaszczyźnie socjologii form symbolicznych, na przykład w kontekście proponowanych przez Ervinga Goffmana analiz aparatu konwersacyjnego – choćby poprzez porównanie sposobu funkcjonowania Skarg i wniosków z różnymi odmianami ceremonialnych profanacji, akcji odwetowych i rytuałów naprawczych, wykorzystywanych w pojedynkach o zachowanie twarzy, podtrzymanie wyobrażonych autoidentyfikacji i legitymizowanie odgrywanych ról społecznych13. Jest bowiem dość oczywiste, że o charakterze interakcji zachodzących w tym polu gatunkowym jedynie w znikomym zakresie przesądzały reprezentacje intencjonalnych odniesień danych aktów mowy, w dużo szerszym zaś oddziaływania interpersonalne (napięcia, konflikty, zaczepki, afronty, prowokacje, eskalacje oczekiwań, akty ekspiacji, ceremonie pojednania itd.), związane ze społecznym usytuowaniem uczestników. Dopiero takie wpisanie kolejnych utrwaleń tekstowych w ramy danego „rytuału interakcyjnego” pozwoliłoby objaśnić choćby mechanizm zawierania taktycznych sojuszy, kiedy to w odpowiedzi na głosy szczególnie napastliwe pojawiają się – zapewne wpisane za namową sprzedawców, obawiających się realnych sankcji14 – kolejne głosy polemiczne wobec danej skargi, mające na względzie nie tylko apologię krytykowanej placówki handlowej, ale i moralną dyskredytację malkontenta (najczęściej przez zarzut upojenia alkoholowego). Nawet jednak interpretacja wpisu do Książki skarg jako rytualnego „pojedynku” w obronie własnego „ja”, sprofanowanego niewłaściwym traktowaniem, przenosi niektóre formy, gesty i zachowania poza obszar zrozumiałości, pozostawiając w zawieszeniu sprawę określenia ich funkcji czy znaczenia (jak na przykład mielibyśmy wówczas wyjaśnić, dlaczego niektóre zapisy zyskują postać bliską poetyce donosu?).

11Szczególnie kłopotliwe w naszej sytuacji wydaje się zaś optymistyczne przekonanie Goffmana, że „jeśli osoba jest skłonna poddać się nieformalnej kontroli społecznej – jeśli chce wywnioskować z aluzji, spojrzeń i taktownych sugestii, gdzie jest jej miejsce i trzymać się go – to wówczas nie ma przeszkód, żeby urządziła je według własnego uznania, tak komfortowo, elegancko i godnie, jak pozwala jej własna zaradność”15. Przy założeniu tak racjonalnego zorganizowania przestrzeni komunikacyjnej trudno bowiem byłoby pojąć, czemu obywatele prl-u z maniakalnym uporem naruszają podstawowe normy życia społecznego, masochistycznie prowokując kolejne skandale i afronty. Wystarczy jednak przeczytać nieco dalej, że z zasady życie społeczne „jest procesem uporządkowanym, bo człowiek z własnej woli trzyma się z dala od miejsc, spraw i okazji, gdzie jest niepożądany i gdzie mogłoby go spotkać upokorzenie”16, by przekonać się o życzeniowym charakterze niektórych tez nie tylko samego Goffmana (wyraźnie abstrahującego od sytuacji, w której całe mrowie ludzi zmuszone jest regularnie bywać w miejscach, gdzie trudno uniknąć upokorzenia), ale też wielu innych badaczy komunikacji, opierających swe modele na wyidealizowanych zasadach celowej racjonalności i eleganckiej gentlemen’s agreement17.

3

12Praktyka utrwalona w zapisach z Książek skarg i zażaleń z trudem więc daje się objaśnić jako czysta wymiana informacji bądź sekwencja replik wyrażających podmiotowe intencje, deszyfrowane dzięki wspólnocie kodów, a nawet jako wspólny wysiłek ciągłego negocjowania i odtwarzania ról społecznych, gdyż jej charakter odsyła nieustannie do ideologicznych schematów, propagandowych klisz, instytucjonalnych regulacji oraz strategii socjotechnicznych, kształtujących semiotyczną przestrzeń prl. Sensowna, wiarygodna i w miarę kompleksowa próba opisu takiej formy gatunkowej powinna zatem przede wszystkim uwzględniać jej zanurzenie w kontekście kulturowo-politycznym. Przy takim podejściu trzeba zauważyć, że – wobec powszechnej reglamentacji dostępu do oficjalnych obiegów komunikacyjnych – sklepowe notatniki stanowiły wówczas jedną z koncesjonowanych enklaw mowy quasi-podmiotowej. Osoby wyłączone z głównych obszarów dyskursu publicznego (a więc de facto ogół społeczeństwa) mogły tu liczyć na chwilowe dopuszczenie do głosu, otwarte wyrażenie poirytowania i zaistnienie w przestrzeni oficjalnej, choć za cenę poddania się restrykcjom przedmiotowym, ograniczającym zakres dopuszczalnych tematów do spraw związanych z dystrybucją dóbr konsumpcyjnych, postrzeganych jedynie w wymiarze lokalnym i epizodycznym. Biorąc zaś pod uwagę rutynową niemal powtarzalność skarg na niedobory towarów, brud i lekceważące zachowanie personelu, należy wątpić w praktyczną skuteczność podobnych interwencji, przypominających raczej kompensacyjne odgrywanie życzeniowych scenariuszy i szukanie – tu Goffmanowskie ujęcie potocznych inscenizacji wydaje się znacznie celniejsze – „spazmatycznych dowodów na własne istnienie”18.

13Pewna (choć chyba też nienadmierna) popularność zwyczaju zgłaszania zażaleń pozwala jednak założyć, że na tle ideologicznej monopolizacji kulturalnych, politycznych i edukacyjnych instytucji prl nawet tak mizerny surogat wolności słowa mógł się komuś wydać atrakcyjny, kusząc paradoksalną obietnicą moralnych uniesień i retorycznych popisów, przeżywanych spontanicznie, a zarazem legalnie, w banalnej scenerii placówek handlowych i gastronomicznych. Państwo dopuszczało tu do udziału w dyskursie każdego bywalca jadłodajni czy sklepów, a właściwie wręcz zachęcało do dawania upustu nagromadzonym frustracjom, sankcjonując prawomocność jego utyskiwań i nadając im instytucjonalną rangę narzędzia kontroli społecznej. W zamian zdawało się oczekiwać jedynie tego, by od czasu do czasu dał wyraz swej irytacji na piśmie, jednocześnie wszakże wynosiło z tej nieformalnej transakcji pokaźny zysk symboliczny, gdyż przypadkowi skryptorzy – spontanicznie upubliczniając swe żale i rzeczywiste bądź urojone szkody – uwierzytelniali (choćby mimowolnie) autorytet podejmowanej praktyki, a tym samym stabilizowali pozycję sankcjonujących ją instytucji.

14Okazuje się zatem, że o specyfice tej formy i o jej właściwej roli w przestrzeni komunikacyjnej decydowało głównie performatywne nacechowanie samych aktów wpisywania trywialnych uwag, nawet kosztem upodrzędnienia propozycjonalnej zawartości konkretnych wpisów. Status Książek skarg i wniosków był wyznaczany nie przez ich potencjalne nacechowanie illokucyjne, ale przez fakt obligatoryjnej obecności w upaństwowionych placówkach handlowych, wpisanych w homogeniczny model scentralizowanej gospodarki prl. Jako nieodłączny (choć czasem wtopiony w tło) atrybut rutynowych zakupów, powszechnie kojarzonych z banalną codziennością, sklepowy notatnik staje się wówczas jedną z wymownych, choć względnie dyskretnych, figur wszechobecności omnipotentnego państwa19. Włączony zaś w sieć potocznych zachowań, zaczyna – jako metonimia dyskursu władzy – generować nowe role i sytuacje komunikacyjne, antycypując kierunek przeorientowania relacji międzyosobowych w „zainfekowanym” przez siebie obszarze.

15Istnienie Książek skarg i wniosków pociągało bowiem za sobą rozszczepienie przestrzeni dialogowej – regulowanej zwykle dwustronnymi kontraktami między sprzedawcą a kupującym – przez wprowadzenie dodatkowej instancji, pozornie służącej mediacji, w istocie zaś już samym swym usytuowaniem stymulującej ewentualne antagonizmy, a zarazem domyślnie wskazującej domenę struktur administracyjnych jako implikowaną płaszczyznę arbitrażu (książka skarg i wniosków – przedmiot stanowiący medium komunikacji, zdefiniowanej od początku jako obszar ferowania krytycznych ocen i dochodzenia partykularnych roszczeń, związany był z nadawczym uprzywilejowaniem klienta, ale faktycznie pozostawał w dyspozycji sprzedawcy, co mogło oczywiście wywoływać dodatkowe napięcia; ponadto obecność rekwizytu, implikująca nieustanny szantaż wobec sprzedawcy, na pewno w jakiejś mierze mogła odbierać mu swobodę zachowania, wywierając swoistą presję – jeśli nawet niezbyt dotkliwą, to podskórnie mogącą się ujawnić w trakcie każdej kolejnej transakcji).

16Uwikłanie potencjalnych partnerów w tak zaprojektowane, reifikujące stosunki sprzyjało potęgowaniu obopólnej nieufności, a w zderzeniu z ustawicznymi niedoborami towarów – wzajemnemu obwinianiu się i tworzeniu doraźnych projekcji kozła ofiarnego. Nie da się też w tym kontekście wykluczyć oddziaływania klasycznie pojmowanego mechanizmu projekcji, w której każdy z interlokutorów nie akceptował u samego siebie zarażenia powszechną nijakością – unikając przyznania się do własnej niezdolności sprostania wyobrażonym standardom oraz wypierając poczucie wstydliwej przynależności do świata „zaplutego, spapranego, bublowatego”20 – i z założenia starał się u drugiej strony doszukać jakichś oznak społecznej nieporadności, prymitywizmu czy niekompetencji, aby przez kontrast utwierdzać się w pozytywnej, wyidealizowanej samoocenie.

17Wszystko to pozwala, jak sądzę, dostrzec w zwyczaju wpisywania uwag i zażaleń pewne znamiona praktyki panoptycznej. Można ją określić (w ślad za Foucaultem, od którego pożyczam owo pojęcie21) jako dyscyplinującą rutynę komunikacyjną, służącą utrwalaniu zasad społeczeństwa nadzoru poprzez zaszczepianie stosunków władzy – „w obrębie samej zbiorowości, a nie ponad nią”22 – na poziomie powszechnych sytuacji życia codziennego. Jedna z najprostszych analogii dotyczyłaby, na przykład, zorganizowania lokalnej mikroprzestrzeni poprzez wprowadzenie wyobrażonych przegród między uczestnikami interakcji, odgrywającymi nawzajem wobec siebie role potencjalnych nadzorców, kontrolujących poprawność zachowań partnera, zmienionego w oponenta.

18 Co więcej zaś, omawiana praktyka stanowi wymowny przykład sytuacji, w której władza oddziałuje nie za pośrednictwem zakazu, represji albo cenzury, lecz – zgodnie z tokiem krytycznych rekonstrukcji Foucaulta – poprzez zachęcanie jednostek do ekspresji i wytwarzanie modelu swoistego wyznania, pośrednio sankcjonującego prawomocność odwoławczej instancji. Produktywność ta ma oczywiście ambiwalentny charakter, gdyż w konwencjach komunikacyjnych, otwierających określoną przestrzeń artykulacji, tkwią domyślne procedury regulatywnego monitorowania zdarzeń językowych, o czym świadczy także przykład Książki skarg i wniosków, która – jak już wspominałem – z zasady redukuje problemy strukturalne do wymiaru jednostkowego, podsuwając zautomatyzowany wzorzec mówienia o epifenomenach i utrwalając partykularnie zorientowany model zogniskowania uwagi.

19I wreszcie, cechą znamienną dla panoptycznych technologii zarządzania byłoby dążenie do względnie dyskretnego wpisania stosunków władzy w obręb rutynowo reprodukowanych układów, pełniących zasadniczo jakieś inne funkcje społeczne. Obecność takich zinstytucjonalizowanych struktur nadzoru, choć pozbawiona jakiejś szczególnej ostentacji, pozostaje wszakże nieodłącznym tłem poszczególnych kontaktów, utrzymując w ciągłym pogotowiu możliwość ewentualnego wkroczenia nadrzędnych organów. Można rzec z pewną dozą przesady, że zawieszony na sznurku zeszyt z przywiązanym długopisem pełnił w prl-owskich sklepach nieco podobną funkcję do tej, jaka przypadła pustej wieży strażniczej w opisywanym przez Foucaulta więzieniu Benthama23.

20 Pojawia się oczywiście wątpliwość, czy w ogóle zasadne jest użycie tej kategorii w kontekście folklorystycznych niemal realiów prl, skoro panoptyczna formuła zarządzania miała przede wszystkim opisywać szczególną socjotechnikę, stojącą za spektakularnym sukcesem zachodnich społeczeństw kapitalistycznych, w warstwie deklaratywnej opartych na oświeceniowym prymacie swobód obywatelskich. Już jednak sam Foucault twierdził, że ów dynamiczny „rozwój ekonomii kapitalistycznej powołał specyficzną modalność władzy dyscyplinarnej, której ogólne formy, metody podporządkowywania sił i ciał, słowem »anatomię polityczną«, mogą wykorzystywać przeróżne ustroje, aparaty i instytucje”24. W ostatnich latach coraz częściej można zaś napotkać próby takiego ujęcia dynamiki procesów modernizacyjnych, które właśnie na poziomie przedmiotowych odniesień przekraczałoby zakres podziałów związanych z polityczną polaryzacją świata po ii wojnie światowej25. Charakterystyczne jest pod tym względem, na przykład, stanowisko Ewy Charkiewicz, jednej z polskich propagatorek myśli Foucaulta, adaptującej jego koncepcje do krytyki feministycznej i społecznej analityki władzy (m.in. w ramach kilkuletniego Seminarium Foucault). Uskarża się ona wyraźnie na brak prac podejmujących próbę analizy prl jako formacji kulturowej i „praktyki życia codziennego”, „złożonego systemu stosunków władzy” oraz „innej nowoczesności, innej postaci zarządzania industrialną ekonomią”26.

21 Z podejściem takim wiąże się zapewne ryzyko zatarcia znaczących różnic i nadużywania przypadkowych analogii, ignorowania regionalnej specyfiki i abstrahowania od historycznej zmienności, a także skłonności do nazbyt pospiesznych uogólnień. Szukanie punktów zbieżnych między alternatywnymi wersjami modernizmu i testowanie przydatności pożyczek terminologicznych nie musi jednak prowadzić do rozmycia wszelkich konturów przeszłości w magmie ogólnych dywagacji, może zaś oznaczać problematyzację opisu, który nie likwiduje istotnych granic, a wyznacza je na różnych poziomach, według zróżnicowanych kryteriów i nieraz w poprzek dotychczasowych podziałów27. Chodziłoby więc tu o zestawienie różnicujące dane zjawiska, choć usytuowane wariantywnie wobec wspólnego układu odniesienia. Sięgnięcie po formułę synoptyzmu, rozumianego jako swoisty modus operandi, wydaje mi się o tyle bardziej usprawiedliwione, że służy jedynie heurystycznemu przybliżeniu specyfiki danego gatunku i odsłonięciu ciekawych zbieżności, nie stanowi natomiast podstawy do apodyktycznych generalizacji. Zakładam bowiem, że przejście na poziom opisu całych formacji dyskursywnych wymagałoby uwzględnienia szerszego repertuaru praktyk oraz ich usytuowania w rozbudowanym kontekście uwarunkowań ideologicznych, instytucjonalnych, historycznych, politycznych itp.

22Nadzieje na znalezienie odpowiedniego języka opisu wiązałbym więc z tym nurtem badań humanistycznych, którego główne nastawienie poznawcze określają znane metafory archeologii, a zwłaszcza genealogii dyskursu28. Doceniając prekursorstwo autora Słów i rzeczy, nie chciałbym ograniczać się wyłącznie do stosowania jego autorskich propozycji. Biorę pod uwagę również dorobek jego głównych kontynuatorów, którzy w znacznym stopniu przyczynili się do rozpowszechnienia owego stylu myślenia. Wystarczy tu wspomnieć tylko kilka emblematycznych postaci – najpierw Edward Said w Orientalizmie wykorzystywał narzędzia analizy dyskursu, odtwarzając proces wytwarzania zmitologizowanych obrazów egzotycznego Wschodu; później Stephen Greenblatt przejął koncepcję zdecentralizowanych sieci władzy i założenie przygodności dziejów, tworząc model wymiany dóbr symbolicznych w obrębie cyrkulacji energii społecznej; Judith Butler – w swej koncepcji płciowych performatywów – powtarzała przekonanie o związku podmiotowych tożsamości z produktywnością dyskursów władzy; Giorgio Agamben zaadaptował i przeformułował pojęcie biopolityki, rozwijając krytykę nowoczesnych technologii władzy; i wreszcie, stosunkowo niedawno, Richard Shusterman nawiązywał do modelu estetycznej autotransformacji, rozwijając własny program somatoestetyki. Widać zatem, że do podobnego trybu problematyzacji materiału badawczego odwołuje się właściwie większość kierunków, które zyskały popularność w ostatnich dekadach, tj. pragmatyzm, feminizm i badania gender, krytyka postkolonialna, posthumanizm, poetyka kulturowa czy nowy historycyzm (dodajmy zaś od razu, że w naszym przypadku właśnie te dwa ostatnie warianty wydają się najbardziej użyteczne, głównie ze względu na specyfikę omawianego zagadnienia).

23Popularność takich poszukiwań, niekiedy przechodząca wręcz w sezonową modę, doprowadziła wprawdzie – co zauważano już wielokrotnie – do inflacji znaczeniowej samego pojęcia i znużenia przypisaną mu topiką. Przyrost kolejnych opracowań, utrzymanych w podobnym duchu, pozwala jednak domniemywać, że faktyczny potencjał koncepcji związanych z analizą dyskursu (zwłaszcza w obrębie poetyki kulturowej) nie został jeszcze definitywnie wyczerpany. Wybór wskazanego modelu problematyzacji przynosi natomiast pewne korzyści zarówno na obszarze badań genologicznych, jak i w kontekście prób odświeżenia form historycznoliterackiej narracji o prl. Przyjmowana tu wykładnia gatunku (traktowanego jako utrwalony sposób działania za pomocą języka, związany ze stypizowaną sytuacją społeczną) zachęca m.in. zdolnością absorpcyjną, odróżniającą ją od wcześniej przywoływanych ujęć, jest bowiem w stanie wyjaśnić i wchłonąć ich paradygmaty jako warianty, podczas gdy ona sama nie może zostać przez nie wyjaśniona ani pojęciowo zasymilowana.

24Nietrudno byłoby na przykład wskazać, jak często instytucjonalne, społeczne i sytuacyjne odniesienia wypowiedzi generują dobór illokucji, wyznaczając granice inicjatywy podmiotu i skłaniając go do wyboru optymalnych rozwiązań stylistyczno-kompozycyjnych, wzmacniających skuteczność przekazu. Znacznie bardziej problematyczna wydaje się natomiast możliwość ustalenia radykalnie odmiennej hierarchizacji oddziaływań. Widać to choćby w przyjętym tu trybie postępowania – próbując uwiarygodnić naukową prawomocność moich tekstów w obrębie dyskursu akademickiego, staram się nadać im logicznie umotywowaną kompozycję, korzystam głównie z abstrakcyjnego słownictwa (przy ponadprzeciętnym udziale internacjonalizmów), często sięgam po konstrukcje bezosobowe i unikam ekspresywnego nacechowania komentarzy, jednak samo podporządkowanie językowego ukształtowania rozprawy formalnym rygorom stylu naukowego nie zmieni jej w regulaminową dysertację, jeśli nie zostanie ona włączona do obiegu zinstytucjonalizowanych praktyk i procedur komunikacyjnych; wyobrażalne zaś jest administracyjne usankcjonowanie naukowego statusu opracowania, które na poziomie uchwytnych intencji autorskich nie zmierza do poszerzania wiedzy, a pod względem formalnego ukształtowania przypomina raczej ekscentryczną twórczość artystyczną, ale zdobywa uznanie ekspertów, doceniających poznawczą rangę jego domyślnych implikacji.

25W tej perspektywie o fortunności identyfikacji gatunkowych zaczyna decydować przede wszystkim możliwość włączenia danej wypowiedzi do strumienia interakcji społecznych i odniesienia jej treści do rozpoznawalnych pól asocjacyjnych, natomiast znacznie skromniejszą rolę przyznaje się kombinatoryce określonych składników i cech, których funkcje mogą być modyfikowane w toku interpretacji poprzez doraźnie uzgadniane korekty, parafrazy, substytucje, amplifikacje czy uzupełnienia. Koncepcja tekstu jako jednostki dyskursu pozwala więc nadal uznawać intencje podmiotu oraz ich formalne korelaty za istotne momenty procesu sygnifikacji, jednak żadnemu z tych elementów nie przypisuje rozstrzygającej roli w ustalaniu atrybucji gatunkowych, kładąc raczej nacisk na regulujące oddziaływanie uwarunkowań pragmatycznych.

26Wrócę do omawianych wpisów skarg i wniosków. Dobrym przykładem kontekstowego uwarunkowania pewnych struktur tekstowych wydają się wspominane już osobliwości stylistyczne, dość regularnie powracające w kolejnych zapisach. Ujmując gatunek za pomocą jakiejś jednolitej, sformalizowanej zasady systematyzacyjnej, bądź na podstawie zamkniętego rejestru ściśle wyznaczonych parametrów strukturalnych, można jedynie odnotować ich niezgodność z kryteriami ogólnej poprawności, usuwając je właściwie poza obszar uwagi jako swoiste naleciałości, przypadkiem utrwalone w tym samym materiale językowym, ale nienależące do przedmiotu badania, wyznaczanego przez pojęciowe ramy dyscypliny. Kiedy jednak przechodzimy na płaszczyznę analizy dyskursu, te same cechy, które w ujęciu semantycznym czy morfologicznym stanowiły swoisty szum informacyjny, zyskują wartość diagnostyczną, gdyż nie pytamy już o zgodność danych form z kanonicznym wzorcem gatunkowym, ale o ich wartość strategiczną w obrębie społecznych interakcji i przetargów symbolicznych. Choć więc brak tu miejsca na szczegółową analizę wszystkich oddziaływań na styku języka, ideologii, kultury czy etykiety, chciałbym przynajmniej zasygnalizować ogólny charakter ewentualnych powiązań.

27Z tej perspektywy warto zwrócić uwagę przede wszystkim na kwestie związane z wykorzystaniem w analizowanych wpisach form charakterystycznych dla oficjalnej odmiany języka, bliskich zwłaszcza polszczyźnie obwieszczeń administracyjnych29. Specyfikę sposobu ich użycia w zebranych wpisach wyznacza wyraźna skłonność do przesady, obejmująca nadmierne akcentowanie bezosobowości wypowiedzi, niepotrzebne przywoływanie konstrukcji analitycznych oraz mechaniczne inkrustowanie tekstów wyszukanym słownictwem, w całkowitym oderwaniu od zasad retorycznego decorum. Trudno bowiem byłoby mówić o stosowności uwznioślających strategii autoprezentacyjnych w zderzeniu z tak „niskimi” przesłankami interwencji, jak wódka podana w kuflach po piwie [n, 83], niedomyty kubek do kompotu ze śladami po kefirze [n, 83], nieświeży krem ze zgniłymi truskawkami [n, 86], mucha w zupie [n, 86], karaluchy spacerujące po stoliku [n, 89] czy kelnerka, która „nakłada cukier do kawy i herbaty palcami” [n, 89]30.

28Sam kształt wpisów wydaje się zaś o tyle dziwaczny, że usilnym próbom inscenizowania przesadnej staranności towarzyszy nieporadność językowa na poziomie najbardziej podstawowym, prowadząca niekiedy do wykolejeń logicznych i składniowych, świadcząca o braku komunikacyjnego oswojenia z wykorzystanymi formami. Konstrukcyjna niespójność wypowiedzi daje zresztą o sobie znać również na poziomie samego doboru słów – zwłaszcza w bezceremonialnym łączeniu nawiązań do stypizowanych wzorców urzędowych i retorycznych z ekspresywnie nacechowanymi sygnałami potoczności. Choć bowiem autorzy wielu skarg wyraźnie pragną wysławiać się uprzejmie i elegancko, stylizując formę wpisów zgodnie ze swymi mglistymi wyobrażeniami na temat kultury języka, to i tak pomiędzy hieratycznymi formułami stylu pseudowysokiego raz po raz napotykamy dosadne przytoczenia, kolokwialne parentezy bądź wyraziste parafrazy, pozwalające nadawcom oswoić alienujące formuły zmitologizowanej oficjalności przez wpisanie ich w ramy bardziej dostępnego kontekstu socjolingwistycznego („Nie wiem dlaczego w dniu 11.05 po spożyciu posiłku i wyjściu za drzwi baru sprzątaczka wyzwała »Cham«. Nie znam nazwiska ani imienia” [n, 91–92] czy: „Obsłużeni zostaliśmy w sposób niewłaściwy – chamski” [n, 84]). W podobnych przykładach wyraźnie widać, że zinstytucjonalizowane formy komunikacji prowadzą do wyalienowania przeciętnych użytkowników języka, niepotrafiących adekwatnie korzystać z anonimowych reguł, pod presją oficjalności ulegających resentymentom i rozpoznających się dopiero na macierzystym gruncie mowy familiarnej.

29Niezależnie od estetycznej oceny podobnych niezborności, można je zinterpretować jako swoiste symptomy dyskursywne, pośrednie wskaźniki określonych usytuowań, postaw, dążeń społecznych, a także jako ślady konkretnych ruchów podejmowanych w grze o symboliczne identyfikacje. Rozsądnie zatem byłoby założyć, że przywołując w swoich skargach stereotypowe wyobrażenia mowy urzędowej, klienci sklepów i restauracji pragnęli podnieść własny prestiż, nadrobić poniesione straty w kapitale symbolicznym i zyskać lepszą pozycję negocjacyjną. Język większości wpisów wyraźnie ma sprawiać wrażenie mowy kompetentnej, świadcząc o kulturowym autorytecie używającej go osoby i symbolicznie sankcjonując jej roszczenia. Wskazana przesada w stosowaniu form kojarzonych z oficjalnością, sformalizowanych bądź uwznioślających, przywoływanych dość mechanicznie, często zaś całkiem niepotrzebnie, jest podyktowana nadgorliwością, znamionującą niepewność własnego miejsca w obrębie danej stratyfikacji społecznej. Podobna pretensjonalność, w perspektywie socjologicznej kojarzona przede wszystkim z drobnomieszczańską strategią mimikry31, pozwala zastanowić się, na ile kultura popularna prl faktycznie była podszyta aspiracjami, które deklaratywnie stygmatyzowano jako relikty burżuazyjnej mentalności.

30Ponieważ jednak tłem tych inscenizacji nie był modny salon, ale samoobsługowy punkt „Społem”, bar mleczny bądź inny zakład gastronomiczny, nie ma sensu na serio zakładać, by miały umożliwiać zajęcie uprzywilejowanej pozycji w procesie dystrybucji dóbr, co wszak stanowiło główną stawkę symbolicznych potyczek i przetargów w świecie mieszczańskich konwenansów. Odgrywanie owych ról należy więc w tym kontekście wiązać raczej z magicznym stosunkiem do języka i traktować jako groteskowy rytuał zaklinania rzeczywistości, łagodzący ogólne poczucie bezradności poprzez kanalizowanie doraźnych frustracji. O takich potencjalnych – choć oczywiście nie zawsze aktualizowanych – walorach kompensacyjnych dyskursu gastronomiczno-sklepikarskiego pośrednio mogłyby również świadczyć przedrukowane przez Redlińskiego jadłospisy. Jeśli bowiem oferta baru w gminnej spółdzielni „Samopomoc chłopska” opiera się głównie na standardowych pozycjach, to już karta dań restauracji „Adria” odwołuje się – nie bez pretensjonalnej ostentacji – do bardziej wyrafinowanych upodobań, proponując „Indyka w maladze”, „Sałatkę San Remo”, „Migdały w soli”, „Przepiórki na grzankach”, „Kabanosy płonące”, „Vol-au-vent z drobiem” czy „Bulion frigatto” [n, 100]. Można się domyślać, że magia wyszukanych nazw, czerpiąca swą niezawodną moc z pokładów ludzkiej próżności i snobizmu, nadawała serwowanym posiłkom znamię pożądanej rzadkości, dzięki czemu klienci – którzy wcześniej musieli pogodzić się z przemarszem karaluchów w barze mlecznym albo odkryciem śladów kefiru w kompocie – mogli wynagrodzić sobie te upokorzenia chwilową, a na poły halucynacyjną identyfikacją z wyobrażonym światem konsumpcyjnego luksusu, ewokowanym w lekturze fantazyjnego jadłospisu32.

31 Nawet szkicowe przybliżenie pozwala zauważyć pewne walory opisywanej perspektywy. Jeśli, korzystając z przykładu Książek skarg i wniosków, próbujemy widzieć w gatunku korelat praktyki znaczącej, wyposażonej w określone kompetencje semantyczne, wplecionej w sieć relacji dyskursywnych i uwikłanej w procesy negocjacji symbolicznych (co akcentuje Greenblatt w swoim projekcie poetyki kulturowej33), to zyskujemy możliwość wielostronnego, a zarazem w miarę zintegrowanego przedstawienia przedmiotu. Wskazywane powyżej dysonanse stylistyczne, które przy innych ujęciach należałoby pominąć jako przygodne zakłócenia lub osobliwości konkretnych wypowiedzi, z mojego punktu widzenia zyskują status znaczącej regularności i wpisują się w typowe strategie nadawców, ryzykujących wystąpienie w obcym subkodzie ze względu na spodziewane zyski o charakterze prestiżowym, interakcyjnym czy nawet terapeutycznym (choć niektóre przesłanki, implikacje i uwarunkowania danych rozstrzygnięć mogą ujawniać się dopiero na obszarze pozostałych konwencji bądź w odniesieniu do innych uniwersów znaczeniowych). Takie powtarzalne niezborności wydatnie wzbogacają – jak próbowałem pokazać – zakres ewentualnej charakterystyki generycznej, gdyż unaoczniają linie pragmatycznych napięć między interlokutorami bądź instytucjami, utrwalają konsekwencje różnych przetargów czy ustępstw ideologicznych, a wreszcie antycypują usytuowanie wobec innych praktyk, współokreślając pole możliwości danej formy gatunkowej34.

32Z drugiej zaś strony, z proponowanym trybem problematyzacji, swobodnie nawiązującym do różnych projektów spod znaku archeologii wiedzy, genealogii władzy, ekonomii reprezentacji czy teorii dyskursu35, można by wiązać pewne walory opisowe, atrakcyjne z punktu widzenia sygnalizowanej refleksji historycznoliterackiej. Zachęcające wydaje się już choćby programowe odejście od ujmowania relacji władzy poprzez proste dychotomie – na rzecz rekonstruowania bardziej złożonych układów powiązań, które oddziałują głównie drogą zmiennych nacisków, udrożnień, zachęt czy gratyfikacji, a równocześnie ograniczają przestrzeń wyborów przez rearanżowanie sytuacji komunikacyjnych i organizowanie społecznych uniwersów, sytuując poszczególne osoby w porządku dwuznacznych identyfikacji, warunkowanych asymetrycznym rozkładem relacji podporządkowania. Wolno zaś domniemywać, że właśnie podobne podejście (obejmujące takie procedury, jak: wyznaczenie repertuaru znaczących elementów, odtworzenie ich powiązań, rozpoznanie skutków doraźnych oddziaływań, określenie zakresu możliwych rekonfiguracji w zmiennych kontekstach czy wreszcie – wydobycie implikacji usytuowania dynamicznych całości w sieci krzyżujących się powiązań społecznych) okazałoby się szczególnie poręczne w badaniach nad kulturą Polski Ludowej i pozwoliłoby uchwycić – co próbowałem bardzo ogólnie zilustrować za pośrednictwem szkicowanego omówienia – ambiwalencję historycznych uwarunkowań życia codziennego w tym okresie, z niemal rutynową prawidłowością determinujących gesty odruchowego oporu, ale często też nieuchronnie wikłających przypadkowe osoby w usankcjonowany administracyjnie, lecz moralnie wątpliwy proceder egzekwowania zniewalających przymusów i reprodukowania atomizujących mechanizmów instytucjonalnej kontroli.