Tekst, gatunek, znaczenie. Wokół semantyki form gatunkowych

1W literaturoznawstwie ostatnich dekad szeroko podzielane było przekonanie o znaczącym (czyli nasyconym znaczeniami), a nie tylko kompozycyjnym czy też – szerzej – konstrukcyjnym charakterze pisarskich wyborów gatunkowych. Do wzrostu popularności takiej postawy badawczej przyczyniało się wiele różnych czynników. Pewną rolę odgrywają tu wewnętrzne przemiany, jakim w ostatnich dziesięcioleciach podlegała teoria literatury, odchodząc od skupienia na immanentnych właściwościach tekstu w stronę badania jego komunikacyjnego wyposażenia. Istotnym czynnikiem jest też stan wiedzy obowiązujący w zakresie interdyscyplinarnych badań nad strukturą wypowiedzi, gdzie za wzorzec gatunkowy przyjmuje się nie tylko cechy formalnojęzykowe i kompozycyjne, ale również – a nawet przede wszystkim – poznawcze, aksjologiczne czy ideologiczne (lista tych komponentów stale zresztą się wydłuża)1.

2Decydujący wpływ na reorientację w zakresie literackiej genologii wywarła jednak przede wszystkim współczesna praktyka artystyczna, która poddaje znane struktury gatunkowe innowacyjnym przekształceniom, bezceremonialnie demontując układy kompozycyjne, łącząc odległe rejestry stylistyczne, odrywając schematy tekstowe od ich uwarunkowań sytuacyjnych. Nacechowania genologiczne nie obejmują zwykle całego tekstu, a dotyczą jedynie jego fragmentów albo aspektów. Użycie danej formy zwykle okazuje się przywołaniem wybiórczym i nacechowanym, nie w pełni dopasowanym do kontekstu, domagającym się dodatkowego objaśnienia. Niekiedy wręcz uznaje się, że gatunek w literaturze przestał być tylko artystyczną konwencją, czyli utrwalonym sposobem organizacji słownej materii, a stał się narzędziem kreowania sensów, kategorią „znaczeniorodną”, interpretacyjną2. Szczególnie dobitnie ujął to Stanisław Balbus, twierdząc, że w kulturze współczesnej „taksonomia genologiczna […] przeniosła się z obszaru paradygmatyki form literackich w rejony hermeneutyki tych form”3. Badać zatem należy już nie same „przedmioty genologiczne”, ale sposoby, motywacje oraz cele ich wykorzystania.

3Takie wyeksponowanie nacechowania światopoglądowego z pewnością było uzasadnioną reakcją na zbyt wąskie traktowanie gatunku jako narzędzia klasyfikacji tekstów4. Nie powstała jednak żadna spójna i całościowa koncepcja, która by opisywała, jak właściwie przebiegają procesy sensotwórcze stymulowane przez instrumentację gatunkową wypowiedzi. Wiedza o mechanizmach kształtowania takich znaczeń pozostaje przeważnie na poziomie zdroworozsądkowych hipotez, formułowanych ad hoc na potrzeby poszczególnych odczytań (niejednokrotnie zresztą całkiem satysfakcjonujących i sugestywnych). Dlatego chciałbym skupić się na semantyce form gatunkowych jako zjawisku umożliwiającym wyrażanie określonych postaw ideowych lub przeświadczeń filozoficznych i stanowiącym podstawę różnych wykładni w praktyce interpretacyjnej, a zarazem zyskującym faktyczną siłę oddziaływania dopiero za sprawą takiego hermeneutycznego dopełnienia5.

4Rozbudowany, usystematyzowany, w miarę kompletny opis interesujących nas procesów i zjawisk wymagałby jednak napisania kilku tomów. Przedstawiany wywód ma zatem na celu jedynie zebranie i uspójnienie spostrzeżeń rozproszonych w wielu różnych pracach monograficznych oraz ustalenie pewnego zespołu roboczych tez, dających przybliżone rozeznanie w komplikacjach przedmiotu. Perspektywę oglądu zawężam tu jednak do tekstów narracyjnych, m.in. dlatego, że w bardzo wysokim stopniu dopuszczają one heterogeniczność wypowiedzi, ujawniając wiele istotnych napięć międzytekstowych, a przy tym charakteryzują się (przynajmniej potencjalnie) największą złożonością poziomów komunikacyjnych, wywierającą istotny wpływ na kształtowanie się większych całości semantycznych6.

1

5Rozważenie, jakie znaczenia przysługują danym ukształtowaniom tekstowym, wymaga wstępnego odniesienia się do bardziej wykrystalizowanych tradycji badawczych i dyscyplin humanistycznych. Należy choćby doprecyzować, co się właściwie rozumie przez pojęcie „semantyki form gatunkowych”7, czemu miałoby służyć wprowadzenie takiej kategorii, jakie zjawiska chce się poddać oglądowi. Już bowiem samo sformułowanie problemu może – przy dzisiejszym stanie wiedzy – wydać się arbitralne i staroświeckie. Skoro obecnie przyjmujemy, że o tożsamości gatunkowej decyduje cała konstelacja różnorodnych wyznaczników, to być może wątpliwa jest potrzeba zwracania szczególnej uwagi na płaszczyznę morfologii tekstu8. Zastrzeżenia takie byłbym skłonny uznać za uzasadnione, przyjmuję bowiem, że stylistyczno-kompozycyjne ukształtowanie wypowiedzi pozostaje (zwłaszcza w piśmiennictwie użytkowym) podporządkowane celowi retorycznemu i stanowi zaledwie językowe utrwalenie aktu komunikacyjnego.

6Uznając kompleksowość charakterystyk gatunkowych oraz nadrzędną pozycję pragmatyki, widzę jednak możliwość analitycznego wyodrębnienia aspektu formalnego. Pozostaję więc przy „anachronicznym” zestawieniu formy i znaczenia, gdyż – jak sądzę – wciąż zachowuje ono heurystyczną użyteczność w odniesieniu do wypowiedzi oderwanych od macierzystego kontekstu. Wskazana para pojęć okazuje się zaś szczególnie przydatna w opisie utworów artystycznych, które z natury rzeczy prowadzą do neutralizacji kontekstowych uwarunkowań, a dla mnie są głównym przedmiotem uwagi i wyznaczają przyjętą w niniejszej pracy perspektywę. W literackich transpozycjach to właśnie charakterystyczne układy materiału językowego przywołują i uobecniają cały zespół pozostałych cech kategorialnych i decydują o rozpoznawalności wykorzystanej konwencji. Elementy formalne, które sytuują się nisko w hierarchii funkcjonalnej, bywają najbardziej widoczne w porządku lektury i mogą należeć do istotnych bodźców, warunkujących trafność odczytań. Interesować mnie zatem będą relacje, jakie zachodzą między morfologią wypowiedzi, utrwalającą odniesienia genologiczne, a sferą prostszych i bardziej złożonych całości znaczeniowych. Przy tym zakres zjawisk wchodzących w obręb formy gatunkowej wyznaczam szeroko i przyjmuję, że obejmuje ona m.in. delimitację narracji, jej uporządkowanie sekwencyjne, nasycenie wskaźnikami stylistycznego rejestru, charakter spójnościowych więzi czy też wewnątrztekstowe ukształtowanie sytuacji nadawczo-odbiorczych (natomiast do cech formalnych nie zaliczam – rzecz jasna – społecznych ról nadawcy i odbiorcy).

7Już na pierwszy rzut oka można dostrzec, że właściwie mamy do czynienia z dwoma zagadnieniami, zakładającymi odmienne podejścia badawcze. Po pierwsze, winien nas interesować gatunek pojmowany jako przedmiot „obrośnięty” przez znaczenia, wyposażony w swoiste środki ujmowania rzeczywistości i obciążony pewnym ładunkiem ideologicznym, a tym samym – jako jeden z elementów umożliwiających społeczeństwu przekazywanie sensów i symbolizację zjawisk. Po drugie zaś, chodziłoby o zdanie sprawy ze sposobu oddziaływania tychże znaczeń, o wskazanie konsekwencji, które mogą wynikać z użycia wybranej formy w poszczególnych tekstach. Albo więc pytamy, jak znaczenia powstają i czego dotyczą (a wtedy w grę wchodzi semantyka gatunku jako jego ogólna właściwość), albo – czemu służą i jakie miejsce znajdują w porządku utworu (wówczas semantykę rozumiemy jako znaczące oddziaływanie układu w konkretnej sytuacji).

8Sprawa jednak komplikuje się, gdy tylko wykraczamy poza sugestywne, acz mgliste metafory, i próbujemy bliżej określić realność, która ma odpowiadać semantycznej wartości schematu konstrukcyjnego. Napotykamy wówczas problem wyboru spójnych kategorii opisu oraz ich konsekwentnego dopasowania do specyfiki danego przedmiotu. Jeśli przyjmiemy tradycyjne ujęcie i określimy znaczenie jako utrwaloną cechę znaku, jego obiektywny stosunek do zewnętrznego stanu rzeczy, to musimy rozstrzygnąć kilka zasadniczych kwestii: co w tym wypadku jest znakiem, a co przedmiotem odniesienia? Jak wyznaczyć treść i zakres znaczenia? Czemu odpowiada relacja znaczącego i znaczonego? Nie byłaby to zresztą pierwsza próba poszerzenia zakresu zastosowań tego aparatu pojęciowego. Podobne dylematy zaprzątały bowiem przez wiele lat uwagę zwolenników semiotycznej koncepcji dzieła literackiego, co dokumentują m.in. klasyczne prace na przykład Jurija Łotmana czy Jana Mukařovský’ego. Przy wszystkich kontrowersjach i trudnościach, wynikających głównie z filozoficznych uwikłań poszczególnych pojęć, badanie odniesień utworu poprzez rekonstruowanie uwarunkowań kodowych czy systemowych było motywowane potraktowaniem go jako sekwencji znaków językowych bądź też jako znaku globalnego, łączącego materialnie utrwalony obraz artystyczny i ewokowany za jego sprawą przedmiot estetyczny.

9Przy takim podejściu trudniej byłoby jednak przyznać analogiczny status kategoriom gatunkowym. Aby określić zdolność danych form do uobecniania sensów, powinniśmy ustalić semantyczne eksplikacje wyznaczanych przez nie przedmiotów, przedstawić je jako konfiguracje prostszych cząstek znaczenia, a także opisać zbiór relacji wiążących za każdym razem signans z odpowiednim signatum. Tymczasem gatunek – w przeciwieństwie do konkretnej realizacji tekstowej – nie jest ani znakiem, ani zespołem sądów, lecz regulatorem użycia znaków, częścią operacyjnej kompetencji komunikacyjnej. Jako zbiór procedur, utrwalony w zbiorowej pamięci, a uobecniający się jedynie pośrednio poprzez rozproszone utrwalenia, pozbawiony jest substancjalności, gwarantującej tożsamość znaku. I wreszcie, ze względu na całościowy charakter i funkcjonalną specjalizację, nie najlepiej służy dokonywaniu wyraźnych modulacji stylistycznych, reprezentując indywidualne wybory w stosunkowo niewielkim zakresie9. Dlatego też w swoich standardowych zastosowaniach nie buduje przedmiotowych odniesień ani – raz już wybrany z repertuaru jednostek genologicznych – nie zabarwia wypowiedzeń podmiotowym nastawieniem, ale raczej wskazuje kierunek scalania poszczególnych informacji, określając kompetencje danej wypowiedzi w zakresie kształtowania znaczeń referencyjnych i ekspresywnych.

10Wszystkie te wątpliwości nie muszą wszakże wieść do porzucenia samej problematyki. Skłaniają tylko, by ująć ją z innej perspektywy oraz zastanowić się, kiedy i w jakich okolicznościach forma gatunkowa może wystąpić w funkcji znakowej. Oznacza to nawiązanie do takiej refleksji semiotycznej, która podkreśla pragmatyczne uwarunkowania tekstowych odniesień i przenosi naszą uwagę od statycznych relacji przedmiotowych w stronę dynamicznych procedur oznaczania. Jako przykład takiego podejścia często przywołuje się doktrynę Charlesa S. Peirce’a, na gruncie której – tu sięgam po charakterystykę Balbusa – „znak nie był dany jako znak, ale stawał się konkretnym znakiem, katalizatorem określonej hic et nunc znaczeniowości, gdy był w konkretnych okolicznościach komunikacyjnych używany jako znak”10. Można więc powiedzieć, że także forma gatunkowa staje się całością znaczącą i zyskuje wartość informacyjną, gdy zostaje w zauważalny sposób zaktualizowana i swoiście nacechowana w danej wypowiedzi. Wybrane cechy takiej konwencji przestają wówczas służyć powieleniu seryjnych atrybucji i przez chwilę same zatrzymują na sobie uwagę odbiorcy, zyskując szansę na wyjawienie mu jakichś utajonych treści. Sens rodzi się zatem wraz z tekstowym uznakowieniem.

11Dla przykładu: w dramacie autonomia dialogów pozbawionych komentarza narracyjnego pozostaje oczywistością rodzajową, główną cechą konstrukcyjną, umożliwiającą sceniczną konkretyzację świata przedstawionego. Kiedy jednak taki zapis pojawia się w narracji powieściowej, użyty jako sposób ukształtowania jednego z rozdziałów Ulissesa, staje się widocznym odstępstwem od dominującej konwencji, prowokując nas do szukania sensownych motywacji, sugerując istnienie ukrytych racji stojących za danym gestem. Układ tekstu podlega tym samym semantyzacji, ewokując chociażby zawieszenie kontrolnych mechanizmów świadomości, kapitulującej przed inwazją treści popędowych, uobecnionych w ciągu replik11. Sens ten nie należy jednak do żadnego kodu, nie jest właściwością formy dramatycznej jako takiej, ale pozwala się jej przypisać na tle słownego, ideowego i estetycznego kontekstu całego dzieła. Ujawnia się nie tyle w sytuacji prostego, rutynowego zaktualizowania formy, ale w momencie jej – jak to określał Michaił Bachtin – „przeakcentowania”. Co w istocie oznacza, że semantykę form gatunkowych należy traktować jako część ogólnej semantyki tekstu.

2

12Z faktu, że znaczenia są przypisywane danej kategorii genologicznej w obrębie konkretnej całości tekstowej, nie wynika wcale, by miały one charakter całkowicie okazjonalny, by zależały jedynie od autorskiego widzimisię. Punktem wyjścia przy konstruowaniu takich sensów pozostają na ogół faktyczne atrybuty gatunku, związane z jego społecznym, historycznym i kulturowym usytuowaniem. Właściwości te nie są znaczeniami sensu stricto, nie tworzą żadnego uporządkowanego „słownika” odniesień genologicznych, ale w społecznym odbiorze mogą stać się katalizatorami ciągów skojarzeniowych, utrwalonych w stereotypowych sądach i wyobrażeniach. Najprostszym przykładem takiej semantyzacji rzeczywistych uwarunkowań może być chociażby literacka transpozycja jakiejś rozpoznawalnej sytuacji komunikacyjnej. W przekazach o charakterze użytkowym (jak choćby w wykładzie albo spowiedzi) cechy układu nadawczo-odbiorczego wynikają w oczywisty sposób z uwarunkowań sytuacyjnych i społecznych, służąc optymalnemu zaspokojeniu potrzeb rozmówców. Nacechowane środki językowe w toku interakcji zacierają się, służą jedynie osiągnięciu celu pragmatycznego. Tymczasem taki sam układ replik – przywołany w obrębie narracji powieściowej – zaczyna obrastać znaczeniami, ukazując fikcyjne okoliczności towarzyszące rozmowie i powiadamiając odbiorcę o tożsamości przedstawianych osób.

13 Podobnie dzieje się na poziomie środków stylistycznych – na przykład w potocznym języku mówionym elipsy, powtórzenia, anakoluty stanowią automatyczną konsekwencję doraźności przekazu i bezpośredniego dostępu do kontekstu sytuacyjnego. W tekście artystycznym stają się jednak znakami niosącymi określone informacje o trybie potocznej ustnej wypowiedzi lub o familiarnej więzi łączącej rozmówców. Te same prawidłowości dotyczą wyborów językowych o podłożu socjolingwistycznym – repertuar gatunków używanych przez jakąś grupę bywa uwarunkowany statusem jej członków, ale przywołanie tych form w literackim kontekście okazuje się sygnałem środowiskowej przynależności postaci. Sensy związane z użyciem danych form można wówczas każdorazowo eksplikować za pomocą sądów zaświadczających odpowiednie stany rzeczy. Poza takimi prostymi przekształceniami genezy w funkcję, czasami za sprawą szczególnego usytuowania, uruchamia się bardziej odległe i zwielokrotnione skojarzenia, a w skrajnych wypadkach – zamiast aktywizować potencjalne wartości – insynuuje się gatunkowi całkiem nowe znaczenia. Na przykład, bezosobowość tekstów urzędowych, wymuszona względem na ekonomię środków i precyzję ujęcia, w narracji literackiej może być wykorzystana – poprzez przywołanie jakiegoś pisma kancelaryjnego – dla sugerowania pożądanych wartości emotywnych, służąc m.in. dystansowaniu się wobec przedmiotu opisu, autokompromitacji podmiotu lub parodystycznej krytyce cywilizacyjnych wyobcowań12.

14Zakres treści przywoływanych z takich zasobów jest zresztą bardzo szeroki, obejmując zróżnicowane domeny tematyczne, wyodrębnione ze względu na charakter reprezentowanych zjawisk. O znakowych właściwościach formy często rozstrzyga jej miejsce na mapie gatunków uprawianych w danym porządku kulturowym. W zależności od tego, jaką cieszy się popularnością, z jakimi konwencjami wchodzi w relacje pokrewieństwa, w jakich dziełach się uobecnia, zyskuje ona znamię elitarności lub niskiego stylu, tradycjonalizmu lub nowatorstwa, dobrego albo złego smaku. Zaktualizowana w wypowiedzi zaczyna zaś reprezentować takie właśnie kategorie i cechy. Jak pisze Michał Głowiński, „już na poziomie gatunku, niejako niezależnie od realizacji jego zasad w konkretnym utworze, inne konotacje w obrębie naszej kultury literackiej budzi epopeja, a inne powieść”13. Dzięki temu zróżnicowanie modułów14 wykorzystanych w kolejnych partiach narracji może podkreślać (bądź umniejszać) wagę przedstawianych wydarzeń albo sugerować ocenę wiarygodności przywołanych punktów widzenia. Jeśli rozdział Ulissesa poświęcony przeżyciom Gerty MacDowell jest utrzymany w poetyce kiczowatych romansów, to można przypuszczać, że przywołana forma stanowi sygnał ironicznego dystansu wobec postaci, znak deprecjonujący jej sposób postrzegania zachodzących zdarzeń. Nacechowania takie podlegają jednak historycznym przemianom i dlatego winny być rekonstruowane w relacji do określonego momentu dziejowego. Powieść inną rolę odgrywała przecież w systemie gatunkowym xix wieku, gdy była główną odmianą prozy zarówno artystycznej, jak i popularnej, a inną u schyłku następnego stulecia, gdy wybrała drogę specjalizacji funkcjonalnej, a zarazem na wielu polach zaczęła ustępować miejsca coraz bardziej ekspansywnej literaturze faktu i dokumentu osobistego.

15O tożsamości wzorca decyduje nie tylko jego pozycja w hierarchiach wewnątrzliterackich (bądź wewnątrzdyskursywnych), ale także jego socjologiczna lokalizacja, społeczna pozycja jego użytkowników. Wykorzystanie odpowiedniego ukształtowania wypowiedzi może więc sygnalizować także pozaliterackie wartości i przywoływać poglądy typowe dla jakiegoś środowiska czy też elementy kultury swoiste dla danej epoki. Podstawą tworzenia odpowiednich znaczeń stają się wówczas społeczne i kulturowe skojarzenia określonej formy, czasem nawet przesłaniające jej rzeczywiste cechy. Wymownym przykładem jest tu Trans-Atlantyk Gombrowicza, tworzący układ koncentrycznie rozszerzanych przesunięć znaczeniowych, dzięki którym gawęda szlachecka zostaje wykorzystana jako swoista synekdocha sarmatyzmu, ten zaś z kolei – jako szczególnie charakterystyczna część kultury polskiej – umożliwia krytykę pewnych aspektów naszej tożsamości narodowej15. W takich wypadkach do zrozumienia tekstu nie wystarcza prosta rekonstrukcja ciągów fabularnych ani znajomość dyrektyw twórczych wpisanych w daną formę. Nawet jeśli rozpoznaje się schemat kompozycyjny i model komunikacyjny gatunku, a nie dysponuje się wiedzą o jego społecznej wartości utrwalonej w stereotypowych konotacjach, nie uchwyci się wielu zasadniczych sensów dzieła.

16Często też, w miarę przyrastania kolejnych realizacji o analogicznym charakterze, stabilizują się fakultatywne związki formy z odrębnymi kategoriami estetycznymi bądź ideowymi, z zakresem tematycznym, postawą światopoglądową, doktryną estetyczną. Trwałość i wyrazistość takich związków zmienia się jednak w zależności od konwencji gatunkowej. Temat w niektórych odmianach prozy jest jednym z głównych wyznaczników ich tożsamości, kiedy indziej zaś staje się prawidłowością o węższym zakresie, uchwytną jedynie przy uwzględnieniu odpowiedniej wiedzy historycznej, dotyczącą pojedynczego prądu albo okresu (Michał Głowiński swego czasu wykazywał, że w prozie polskiej po 1956 roku częste sięganie po monolog wypowiedziany jako narzędzie krytycznej autoanalizy doprowadziło do okresowego skojarzenia go z rozrachunkową problematyką16). Podobnie ma się sprawa z rolą gatunku jako sygnału ideowych wyborów podmiotu – o ile kazanie ze swej istoty jest wyrazem światopoglądu religijnego, o tyle list pozostaje formą neutralną światopoglądowo i może przenosić wielorakie, nawet wzajemnie sprzeczne sensy.

17Gatunek funkcjonuje więc w rozmaitych uwikłaniach semiotycznych, przemieszczając się w hierarchiach kulturowych i dopasowując swą postać do kolejnych zastosowań, przez co pozostaje całością nacechowaną niejednoznacznie, wrażliwą na oddziaływanie kontekstu. Zakres jego znaczeń nie jest zaś wyznaczany przez jakieś aprioryczne zasady, ale zależy od danego zwyczaju, ukształtowanego w określonych ramach społecznych i historycznych. Szczegółowe i wyczerpujące uporządkowanie wszystkich takich przedmiotowych odniesień nie wydaje się zatem ani możliwe – ze względu na zróżnicowanie form tekstowych oraz wariantywność ich określeń, ani też potrzebne – z powodu nieuchronnej przygodności i niewspółmierności kryteriów takiego podziału. Dlatego wypada przerwać w tym miejscu ich omawianie i poprzestać na przedstawionym przeglądzie kilku wybranych, reprezentatywnych przykładów.

3

18O znikomości zysków poznawczych, które mogłyby płynąć z tematycznego usystematyzowania konotacji gatunkowych, przesądza również pewna inercyjność znaczeniowa takich odniesień. Z punktu widzenia komunikacyjnej sprawności wypowiedzi stanowią one bowiem zaledwie nieobrobione tworzywo, surowy materiał wykorzystywany do tworzenia całościowych znaczeń. Rzeczywista semantyzacja gatunku polega zaś przede wszystkim na jego profilowaniu17, na eksponowaniu tych aspektów jego historii albo struktury, które wyznaczają określoną perspektywę i stają się podstawą interpretacyjnych poczynań odbiorcy. Na przykład elementy zapisu diarystycznego mogą a) budować poznawczy autorytet nadawcy i sugerować autentyzm przedstawianych wydarzeń, b) tworzyć intymną więź między narratorem a czytelnikiem, czyniąc pewne subtelności psychologiczne głównym przedmiotem uwagi, c) ukazywać ontologiczną niestabilność świata i procesualną naturę doświadczenia. Dziennik może zatem znaczyć jako dokument, jako osobiste wyznanie albo jako forma fragmentaryczna. Aktualizacja składników wzorca gatunkowego, które są relewantne w danym kontekście, zależy od decyzji autora kształtującego wypowiedź poprzez wybór odpowiednich cech, ich ewentualne przekształcenie (za pomocą podstawowych operacji retorycznych, tzn. dodania, usunięcia, zamiany i przegrupowania elementów) oraz – przede wszystkim – powiązanie z nowym kontekstem18.

19Jeśli chodzi o gromadzenie odpowiednich składników, to nawiązanie do określonych konwencji dokonuje się niekiedy już na poziomie leksykalnej instrumentacji tekstu. Genologiczne nacechowanie poszczególnych znaków językowych należy wiązać przede wszystkim z tezami Bachtina o „gatunkowej ekspresji słowa”, o kojarzonej ze znakiem „stylistycznej aureoli”, która pozostaje „brzmiącym w słowie pogłosem gatunkowej całości”19. Nie jest wszakże obojętne, jakiego rodzaju elementy czerpiemy z danej odmiany wypowiedzi. Decydującą rolę odgrywa nie tyle liczba podobnych sygnałów gatunkowych, ile ich wartość taktyczna. Szczególnie przydatne okazują się takie znaki językowe, które potencjalnie dysponują wartością makrostrukturalną i które zwyczajowo zajmują – sięgam po termin Anny Duszak – „strategiczne pozycje tekstowe”20, regulując przepływ informacji i hierarchizując przestrzeń dyskursu (jak daty w dzienniku, nagłówki w pismach urzędowych, zwroty adresatywne w liście, pointa w noweli, toposy wstępu w mowie retorycznej). Użycie tych jednostek, a zwłaszcza znaków wyspecjalizowanych w delimitowaniu tekstu, jest szczególnie wydajne z punktu widzenia ekonomii komunikacji, gdyż ułatwia czytelnikowi orientację w charakterze przekazu, ale nie ingeruje zbyt często w główny tok narracji (na przykład w cyklu poetyckim Józefa Czechowicza Prowincja noc użycie w zakończeniu ostatniego wiersza spetryfikowanej formuły delimitacyjnej „Amen” wystarcza, by retrospektywnie rzucić nowe światło na cały utwór, dokonując sakralizacji przedstawionych obrazów).

20Mówiąc o jednostkach wyspecjalizowanych w strukturyzowaniu dyskursu, przechodzimy stopniowo od prostych elementów do złożonych układów formalnych. Najczęściej bowiem to właśnie zastosowanie nacechowanych rozwiązań kompozycyjnych służy uobecnieniu i wymodelowaniu danych konwencji gatunkowych. O ile pojedyncze, rozproszone wyznaczniki mogą pełnić przede wszystkim funkcję identyfikacyjną, o tyle ukształtowanie większych partii narracji w myśl konkretnych dyrektyw często staje się sensotwórczym zabiegiem o dużej doniosłości.

21Najprostsze sposoby przywołania znanych wzorców to dosłowne przytoczenia konkretnych realizacji tekstowych, a także tzw. cytaty struktur (by sięgnąć po terminologię Danuty Danek21) i różne odmiany mimetyzmu formalnego (tu z kolei wypada przypomnieć prace Janusza Lalewicza i Michała Głowińskiego)22. Klasycznym przykładem dosłownego cytatu są oczywiście Nikiformy Edwarda Redlińskiego, który we wstępie do tego zbioru sam określa przedrukowane przez siebie zapisy jako literackie odpowiedniki ready-mades Marcela Duchampa, jako swoiste „teksty gotowe”23. Nie warto w tym miejscu szczegółowo omawiać spraw związanych z kategoriami cytatu struktury i mimetyzmu formalnego, gdyż ta część interesującej mnie problematyki została już dawno opisana w wielu pracach teoretycznych i analitycznych. Gdybym jednak chciał dla potrzeb niniejszej pracy wskazać główne tezy wypracowane w tym nurcie badań, to należałoby przede wszystkim przypomnieć, że gatunkowym przytoczeniom i quasi-przytoczeniom przypisuje się zwykle status wypowiedzi cudzysłowowych, użytych w supozycji materialnej, niejako odsyłających do samych siebie. Uznaje się zatem, że znaczeniem (zaktualizowanej) formy gatunkowej staje się wówczas głównie ta właśnie (przywołana) forma gatunkowa24. Przyjmując taki punkt widzenia, należy jednak pamiętać, że tekstowe imitacje obejmują zarówno przytoczenia o rzeczywistym statusie metajęzykowym, problematyzujące specyfikę przekazu, jak i formy reprezentujące rzeczową obecność zapisów i wypowiedzeń (przy czym podział ten dotyczy funkcji semantycznych, a nie przedmiotowych nośników, które w praktyce mogą uwydatniać jeden wybrany aspekt, ale zazwyczaj kumulują oba znaczenia).

22Nawet jednak wierne odwzorowania tekstów użytkowych i schematów gatunkowych mogą – dzięki ich umieszczeniu w nowym środowisku – zyskać pewne sensy naddane i reprezentować jakieś wartości symboliczne lub obszary doświadczenia społecznego. Przywoływany już tu Redliński deklaruje przekonanie, że powyciągane „z szuflad” pisma użytkowe zaczynają znaczyć coś więcej: „wierzę, że wyjęte stamtąd, i podane w literackiej ramie, staną się reportażami, opowiadaniami, dramatami o tzw. szarym człowieku”25. Praca profilowania dokonuje się wówczas przy minimalnym udziale regulatorów tekstowych, oddziałując jedynie poprzez nakładanie na materię słowną antycypowanych scenariuszy lektury. Potwierdzają to prace Ryszarda Nycza i Krzysztofa Uniłowskiego, którzy opisują literackie użycia wiadomości prasowych jako „cytatów z rzeczywistości”, a więc swoistych emblematów autentycznego doświadczenia26. W takiej perspektywie protokolarne zapisy zyskują dodatkowo figuratywny poziom znaczeń, wykraczając poza architekstualne uobecnienie. Co jednak ważne, czytelność owych nadbudowanych sensów może być traktowana jako wskaźnik uwarunkowań historycznych, kulturowych i społecznych. Oczywiście, wypadałoby zgodzić się z Bogumiłą Kaniewską, która pisała, że „mimetyzm formalny jest przypisany utworowi raz i odczytywany tak samo, niezależnie od czasu, w którym jest czytany. Można, rzecz jasna śmiać się lub nudzić, zamiast płakać przy Klarysie, ale dopóki w ogóle jest czytana – nikt nie ma wątpliwości, iż ma do czynienia z powieścią w listach”27. Co do tego nie ma wątpliwości. Owa trwałość pozostaje wszakże cechą znaczeń prymarnych, bezpośrednich odniesień cytatu lub imitacji do gatunku jako takiego. Inaczej jednak ma się sprawa z ewokowaniem znaczeń naddanych. Przykład wiadomości prasowych pokazuje dowodnie, że zmiana świadomości artystycznej odebrała im w pewnym momencie status synekdochy autentycznego doświadczenia, czyniąc z nich zaledwie „znaki innego kodu” i przesuwając punkt ciężkości ze znaczeń referencyjnych na metajęzykowe. Porównawcze badania takich kulturowych uwarunkowań pozwalają zaś uchwycić relacje łączące odmiany gatunkowe, które w danej formacji kulturowej uzyskały przywilej uobecniania rzeczywistości, z warunkującą ich wybór ideologią. Tym samym mogą odsłaniać istotny poziom różnic międzykulturowych i dają nam szansę wglądu w wiele złożonych porządków symbolicznych.

23Skoro nawet proste odwzorowania form tekstowych mogą być wyposażone w nowe, zwielokrotnione znaczenia, zyskując niejako wartość metaforyczną, to tym większy potencjał sensotwórczy należy przypisać takim nawiązaniom, które podlegają istotnym modyfikacjom i noszą wyraźne autorskie piętno. Kiedy Miron Białoszewski wprowadza do swojej prozy fragmenty określone jako „donosy”, „cytaty” bądź „reportaż wiejski”, to bynajmniej nie naśladuje ich kształtu, nie tworzy prostej kopii przekazu użytkowego. Przekształca i kamufluje właściwości odpowiednich wzorców tak dalece, że wskazanie cechy motywującej ich wprowadzenie wymaga sporej dociekliwości i pomysłowości czytelnika. Często chodzi też o cechy na tyle marginalne lub utajone, że ich wyeksponowanie prowadzi właściwie do zakwestionowania tożsamości danego segmentu. Sens użycia formy wynika wówczas nie tylko z jej konotacji zwyczajowych (jak w wypadku mimetyzmu formalnego), lecz głównie z ustanawianych ad hoc odchyleń. Treści uobecnione w ten sposób stają się tym trudniej uchwytne, że u Białoszewskiego poszczególne formy są ponadto włączone w serię całostek równoważnych na poziomie idiomu autorskiego, ale niewspółmiernych na tle ogólnie przyjętego ładu gatunkowego. Za sprawą takiego procederu znaczenia odrywają się od poszczególnych sekwencji, płynnie przepływając z jednej formy gatunkowej do drugiej i rozluźniając więź między poszczególnymi składnikami danej konwencji (co w hermeneutycznej wykładni może zostać zinterpretowane chociażby jako zakwestionowanie dominujących porządków kulturowych)28.

24Natężenie odautorskich przekształceń może iść tak daleko, że czasem powstaje swoista realizacja à rebours – tekst określający swą tożsamość poprzez ostentacyjne odrzucenie reguł, przywoływanych zarazem w tle wypowiedzi. Często sens takiej kontestacji nie ogranicza się do lokalnego, choć aktywnego estetycznie, naruszenia konwencji, ale obejmuje też całościową krytykę reprezentowanych przez nią formacji kulturowych, wizji świata, stylów myślenia. Jeśli sięgniemy choćby po Zbrodnię z premedytacją albo Bankiet Witolda Gombrowicza, to widzimy wyraźnie, że narracja tych opowiadań jest kształtowana w sposób odwołujący się do znanych wzorców – odpowiednio – powieści detektywistycznej i baśni, ale zarazem pozbawiony znamion rzeczywistego upodobnienia. Gatunek zostaje w obu wypadkach zdeformowany do granic możliwości, zdekonspirowany jako manifestacja naiwnego, zinfantylizowanego oglądu świata i zderzony z przekraczającą go problematyką, wyrażając sensy, które nigdy dotąd nie były z nim wiązane29.

4

25O sposobie funkcjonalizacji gatunku decyduje jednak nie tylko stopień i zakres odkształceń, ale także – a nawet przede wszystkim – miejsce danej formy w całościowym planie wypowiedzi. Samo wskazanie na jakiś zespół zjawisk nie musi jeszcze prowadzić do wytworzenia nowych znaczeń, pozostając niekiedy okazjonalną cechą tekstu, ekstrawagancją stylistyczną lub estetycznym ornamentem. Dopiero ukierunkowane odniesienie do innych poziomów sensu nadaje takim relacjom rzeczywistą wartość informacyjną. Decydującą rolę odgrywa zaś usytuowanie przywołanych form wobec układu wielkich figur narracyjnych30 oraz ich osadzenie na danym poziomie relacji osobowych. Istotny wpływ na ustalenie semantycznych zadań danej formy wywiera więc wypełnienie ram genologicznych przez elementy świata przedstawionego oraz umieszczenie tychże ram na tle budowanego w utworze kontekstu komunikacyjnego. Wyobrażam sobie – ujmując rzecz w karykaturalnym, ale pomocnym uproszczeniu – że w Bladym ogniu Nabokova forma przypisu jako oznaka dyskursu naukowego, a w konsekwencji – poznania racjonalnego – reprezentuje coś na kształt argumentu, do którego niejako dołącza się swoisty predykat w postaci bloku relacji fabularnych, eksponujących perspektywiczne uwarunkowania i ograniczenia tekstu. Dzięki takiemu zespoleniu sens całości daje się uchwycić jako manifestacja sceptycyzmu epistemologicznego. Złożoność podobnych – choć oczywiście dużo bardziej skomplikowanych – oddziaływań umyka jednak wiernemu opisowi i pozwala najwyżej zasugerować ewentualne kierunki kumulowania się semantycznych przesunięć.

26Jeśli chodzi o relację gatunku do przedstawionych zjawisk, znaczący jest głównie stopień dopasowania techniki do ukazywanych za jej pomocą sytuacji czy zdarzeń. O ile – dajmy na to – wtręty diarystyczne w powieści xix-wiecznej skupiają się na wewnętrznych stanach postaci, to cechy przywołanego gatunku użytkowego jedynie wzmacniają i dookreślają sens związany z materiałem leksykalnym, przesuwając naszą uwagę z wydarzeń na sposób ich postrzegania i ustalając miejsce opisywanych doznań w całokształcie czyichś doświadczeń. Literackie użycie formy pozostaje wtedy w harmonii z jej naturalnymi uwarunkowaniami komunikacyjnymi. Równie dobrze może jednak dojść do konfliktu między obecnym wirtualnie wzorcem gatunkowym a faktycznym ukształtowaniem wypowiedzi, na przykład kiedy narracja jest stylizowana na dziennik, lecz zarazem zdecydowanie wykracza poza wymiar subiektywnych przeżyć31. Dochodzi wówczas do naruszenia komunikacyjnej maksymy sposobu (pojmowanej jako dopasowanie gatunku do treści), a tym samym do powstania implikatur intertekstualnych32, decydujących o właściwym sensie całej wypowiedzi (a u Gombrowicza przybierających postać sądu o absurdalnej sile arbitralnych przyzwyczajeń i norm społecznych, podporządkowujących sobie logikę ludzkich zachowań).

27Trudno byłoby jednak wskazać jakąś uniwersalną zasadę, regulującą przebieg i kierunek wnioskowań uruchamianych w taki sposób. Nie da się definitywnie rozstrzygnąć, który z tych dwóch elementów – przywołane tło gatunkowe czy faktyczna konstrukcja świata przedstawionego – jest w sensotwórczej interakcji stroną silniejszą i aktywniejszą. Dopuszczalne są tu dwa skrajne rozwiązania – kiedy gatunek zostaje zdyskredytowany za sprawą alternatywnego ukształtowania figur narracyjnych, i odwrotnie – kiedy przedstawienie sytuacji w kontekście danej konwencji całkowicie zmienia sposób jej postrzegania. O przewadze jednego z układów decyduje m.in. wyrazistość intertekstualnych odwołań, natężenie deformujących zabiegów, miejsce poszczególnych elementów w hierarchicznym porządku dzieła. Najczęściej wszakże mamy do czynienia z sytuacjami pośrednimi, w których dwa antynomiczne porządki wzajemnie się reinterpretują bądź kwestionują, trwając w ciągłym napięciu. Uchwycenie domniemanych prawidłowości w tym zakresie wymagałoby na pewno prowadzenia kompleksowych badań systemowych. Wydaje się też, że przynajmniej niektóre z tendencji, nadających kierunek podobnym procesom, dałoby się uchwycić dopiero na gruncie poetyki historycznej, w odniesieniu do konkretnych formacji czy prądów artystycznych.

28Ponadto stosunki między figurami narracyjnymi a wprowadzonymi modułami gatunkowymi są zapośredniczone przez układ relacji łączących poszczególne instancje w porządku tekstu. W tym punkcie można zasadnie przyjąć, że wpływ gatunku na semantykę narracji jest tym silniejszy, im wyższe piętro komunikacji staje się płaszczyzną aktualizacji danej konwencji. To właśnie hierarchiczne umiejscowienie nadawcy, posługującego się odpowiednią jednostką tekstową, decyduje o tym, czy związany z nią operator genologiczny staje się metatekstową instrukcją lektury i miarą wiarygodności przedmiotowych treści, czy też pozostaje indeksalnym objawem psychospołecznej kondycji podmiotu ukazywanego w tekście. Stosunkowo mały zakres oddziaływania mają te formy, które występują na poziomie monologów, replik bądź zapisków przedstawionych postaci (jak pamiętnik Rzeckiego w Lalce). Tak usytuowany gatunek przestaje być partnerem czy rywalem świata przedstawionego, lecz staje się jego częścią, podlegając motywacjom fabularnym i wpisując się w cały zespół zachowań, przemyśleń, wypowiedzi, charakteryzujących danego bohatera. Nawet wyjątkowo autorytatywna forma, jaką jest traktat, częściowo traci swój prestiż i przestaje definitywnie sankcjonować prawomocność wygłaszanych w nim sądów, gdy na przykład w opowiadaniu Bruno Schulza przybiera postać ojcowskiego monologu, włączonego w przebieg ukazywanych zdarzeń i przytoczonego w relacji dziecięcego obserwatora. Choć należy dodać, że gatunek, będący obszarem wysłowienia postaci, może niekiedy odzyskiwać swój pierwotny status i wykraczać poza fabularne uwarunkowania, jeśli sygnały pochodzące z wyższego poziomu znaczeń czynią posługującego się nim nadawcę reprezentantem jakiejś nadrzędnej perspektywy, a zwłaszcza porte-parole samego autora (jak to się dzieje choćby w Emancypantkach z wykładem Dębickiego).

29 Moc ingerowania gatunku w sensy danej relacji wzrasta, gdy staje się on sposobem wysłowienia narratora. Na przykład przyjęcie stylizacji diarystycznej w powieści odsłania cząstkowość wiedzy narratora o świecie i osłabia kategoryczność jego sądów, nadając im status prowizorycznych notatek i odbierając wyrażonym w nich stanowiskom sankcję autorskiej aprobaty. Z kolei tradycyjna narracja autobiograficzna – jak pisała Anna Martuszewska – „wiąże się z olbrzymim autorytetem narratora, pozwala na przekształcenie dystansu czasowego w moralizatorski” i umożliwia „uniwersalizację doświadczeń życiowych”33. Dzięki temu może służyć hierarchizowaniu lokalnych znaczeń i dodatniemu waloryzowaniu wybranego punktu widzenia. Gatunek oddziałujący na tym piętrze komunikacji określa zatem wiarygodność podmiotu i wyraża jego stosunek do świata opowiadanego, stanowiąc niejako wyznacznik modalności przekazu narracyjnego. Dzięki przesunięciu jego atrybucji nawet te same układy znakowe zmieniają swe nacechowanie, zyskując status ekspresywny w narracji diarystycznej, a deklaratywny w autobiograficznej – gdyby sięgać po kategorie modalności intencjonalnej – bądź też odpowiednio mniejszy i większy stopień poznawczego uwiarygodnienia na gruncie modalności epistemicznej34.

30Z wyższym stopniem nasilenia sensotwórczej aktywności atrybutów gatunkowych mamy do czynienia wtedy, kiedy ich wyboru dokonuje się ponad głową narratora, na wyższym szczeblu hierarchii nadawczej. Za ilustrację może tu posłużyć Miazga Jerzego Andrzejewskiego, w której – obok narracji powieściowej – na równych prawach występują fragmenty dziennika i encyklopedyczne biogramy postaci. Parataktyczne uszeregowanie segmentów prowadzi wręcz do rozproszenia tradycyjnych figur narracyjnych, gdyż tekst nie przesądza, która z tych cząstek ma grać decydującą rolę w określaniu statusu i tożsamości przedstawionych postaci35. Nie jest też jasne, które z tekstowych wcieleń nadawcy zajmuje nadrzędną pozycję – zakładany autor dziennika jest utożsamiany z pisarzem i w jego imieniu tematyzuje sam akt pisania powieści, winien więc cieszyć się największym autorytetem, ale zarazem – za sprawą wprowadzenia dziennika w obręb większej całości – staje się jedynie nadawcą „tekstu w tekście”, a więc podmiotem podporządkowanym jakiemuś nadawcy wyższego szczebla. Takie inscenizowanie narracji i zderzanie modułów gatunkowych pozwala z kolei na przekazywanie pewnych sensów światopoglądowych i może być odczytywane jako – dajmy na to – gest wyrażający przekonanie o równoprawności różnych koncepcji poznawczych (prawda wielkiej metafory w powieści, prawda faktograficzna w biogramach, prawda osobistego doświadczenia w dzienniku) lub jako świadectwo kryzysowej kondycji podmiotowości nowoczesnej (co mogłoby wynikać m.in. z paradoksalnego ukształtowania relacji nadawczo-odbiorczych)36. Od razu wypada jednak podkreślić niejednoznaczność takich przełożeń, skoro forma dziennika może równie dobrze obniżać autorytet narratora, uwydatniając ograniczenia jego perspektywy, jak i podnosić jego wiarygodność, poprzez apelowanie do naszej empatii oraz wskazywanie intymnych obszarów porozumienia.

31I wreszcie najwyżej plasują się takie nacechowania genologiczne, które już tylko pośrednio odnoszą się do form gatunkowych, gdyż nie zostawiają śladów w morfologii tekstu, a zostają zwyczajnie zadekretowane poprzez umieszczenie wypowiedzi w kontekście, który wystarcza do przypisania jej określonej mocy illokucyjnej. Atrybucje takie pociągają za sobą szczególnie doniosłe konsekwencje, gdyż tworzą filtr pośredniczący między sekwencją znaków a czytelnikiem, definiując daną wypowiedź jako reakcję na określone potrzeby. Wymownych przykładów na gruncie literatury dostarcza twórczość Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, który niekiedy te same utwory publikował zarówno jako opowiadania lub też jako fragmenty dziennika czy szkice eseistyczne37. Ich substancjalna postać pozostaje niezmienna, ale odmienne konteksty publikacji inaczej modelują strukturę tekstu, uwydatniając bądź progresywne następstwo zdarzeń, bądź też ich paradygmatyczne odniesienie do abstrakcyjnego układu relacji pojęciowych. To, co w jednym wypadku jest fabularyzowanym exemplum, ilustrującym główne tezy rozważań, w innej perspektywie staje się osią kompozycyjną samodzielnej fikcji artystycznej. Rozważania zaś, które w opowiadaniu stanowią narracyjną glosę, w tekście dyskursywnym stają się realną propozycją światopoglądową. Charakterystyka gatunkowa wnosi więc każdorazowo informację metatekstową i nakłada na słowny materiał sieć dodatkowych relacji, przegrupowując hierarchie obowiązujące w danej wypowiedzi. Podobne transpozycje można znaleźć także w obrębie dyskursu publicznego. Wystarczy wyobrazić sobie sytuację prelegenta, który na konferencji poświęconej – powiedzmy – poezji współczesnej odczytuje w miejsce referatu własny poemat (a podobne sytuacje zdarzają się przecież coraz częściej). Odbiorca ma wówczas właściwie dwa wyjścia – albo odrzucić roszczenia wypowiedzi do sensowności i potraktować ją jako symptom cech osobniczych autora, albo wbrew jej oczywistemu ukształtowaniu zaakceptować narzuconą charakterystykę i czytać poemat jako wywód teoretyczny, uznając, że treść doktrynalna jest dostępna na poziomie złożonego układu implikatur konwersacyjnych38.

32 Proza przywołanego właśnie Herlinga-Grudzińskiego dostarcza szczególnie wielu przykładów, ilustrujących złożoność relacji między instrumentacją gatunkową, układem figur narracyjnych a strukturą relacji osobowych. Na przykład, w dość dobrze znanym opowiadaniu Święty smok zderzanie różnych form tekstowych stanowi niejako narracyjne unaocznienie mozolnego procesu dochodzenia do prawdy metafizycznej39. Wielość wykorzystanych odmian dyskursu – dziennik intymny, kronika, pamiętnik, artykuł prasowy, esej filozoficzny, naukowa dysertacja – łączy bowiem ogólne nastawienie na referencjalność, postulat autentyzmu i wierności faktom. Zarazem jednak ich wielość sugeruje nieuchwytność prawdy wymykającej się wszelkim aspektowym ujęciom. Ponadto znaczenie implikowane przez użycie pewnych konwencji bywa w pewnej mierze kwestionowane poprzez ich usytuowanie w określonej, partykularnej perspektywie. Można by się spodziewać, że cytowanie pracy religioznawczej służy uwiarygodnieniu i obiektywizacji danych treści, ale jednocześnie dyskretnie aluzyjne sygnały metatekstowe (jak tożsamość inicjałów rzekomo przywoływanego uczonego oraz samego Herlinga-Grudzińskiego) informują uważnego czytelnika, że właśnie tutaj ma on do czynienia z literacką mistyfikacją. Również wiarygodność zapisu diarystycznego staje się problematyczna, kiedy jego zawartość okazuje się przytoczeniem cudzej relacji, a z kolei sam tekst dziennika zostaje przytoczony w ramach snutej z pewnego dystansu narracji wspomnieniowej. Wszystkie zabiegi tego typu (piętrzenie przytoczeń, przetasowywanie poziomów komunikacji, konfrontowanie punktów widzenia) służą – na równi z budową świata przedstawionego – wykreowaniu świata zagadkowego, wieloznacznego, w którym prawda i pozór nieustannie zamieniają się miejscami, a poznanie staje się heroicznym wysiłkiem. Struktura wypowiedzi stanowi tu zatem swoisty wykładnik głównej idei utworu i odpowiednik modelu świata, w którym – wedle pointy opowiadania – „błądzi i kołuje, upada i podnosi się, pielgrzymujący wiecznie człowiek”40.

5

33Na koniec chciałbym zebrać i podsumować główne założenia proponowanego ujęcia. Przede wszystkim przyjmuję, iż przedmiotu niniejszych rozważań nie da się ogarnąć jedną ogólną formułą, ale że należy mówić o rozległym zakresie zjawisk, obejmującym realizacje zróżnicowane morfologicznie (od nacechowanych stylistycznie leksemów, poprzez epizodyczne sekwencje, aż po całościowe modele wypowiedzi) i komunikacyjnie (poczynając od przytoczeń mowy postaci, a więc elementów świata przedstawionego, a kończąc na pragmatycznych obramowaniach samego wypowiedzenia)41. Heterogeniczny charakter należy też przyznać elementom, które stanowią podstawę czy też budulec obrazów pojęciowych ewokowanych przez użycie poszczególnych wzorców gatunkowych. Punktem wyjścia przy tworzeniu takich wyobrażeń mogą być przede wszystkim reprezentacje autorskich zamiarów (w tekstologii lingwistycznej uznawane za semantyczny rdzeń genologicznych modeli)42 oraz konotacje, związane z historycznym rodowodem danej formy, jej miejscem na mapie konwencji artystycznych, statusem socjolingwistycznym bądź podtekstem ideowym. Takiej niejednolitości „genetycznej” towarzyszy też zróżnicowanie charakterystyk funkcjonalnych. Okazuje się bowiem, że przywołania wybranych cech kategorialnych kształtują znaczenia o specyfice uzależnionej każdorazowo od wykorzystanego piętra semantycznej organizacji tekstu. Odpowiednie komponenty wzorców gatunkowych mogą: a) reprezentować pewne fragmenty rzeczywistości na poziomie znaczeń referencyjnych; b) określać relacje między segmentami na poziomie znaczeń strukturalnych; c) modyfikować sensy relacji narracyjnej i nadawać im pewien potencjał perswazyjny w zakresie organizacji retorycznej. Należy zaś dodać, że również na każdym z tych poziomów rozpościera się cały wachlarz możliwych sensów – poszczególne moduły mogą: a) uobecniać zarówno jednostkowe zdarzenia komunikacyjne, jak i globalne wzorce kulturowe; b) zespalać rozproszone elementy albo dezintegrować pozornie spójne układy; c) autorytatywnie określać jednoznaczny stosunek nadawcy do przedmiotu, jak i otwierać przed odbiorcą szerokie pole do snucia swobodnych skojarzeń i spekulacji.

34Najważniejszą zmienną pozostaje jednak stopień tekstowego zdeterminowania znaczeń. Sensy, uobecniane za pośrednictwem modulacji gatunkowych, nie są bowiem we wszystkich sytuacjach równie oczywiste, a ich odczytanie nie zawsze wymaga od czytelnika jednakowego natężenia interpretacyjnej aktywności. Niekiedy znaczenie takie jest dokładnie zaprojektowane przez strukturę wypowiedzi, zakładając lekturę opartą na rozpoznaniach rutynowych, wręcz zautomatyzowanych (kiedy stylizacja po prostu reprezentuje dane zdarzenie mowne). Na przeciwnym biegunie znajdują się natomiast takie inkrustacje genologiczne, które są obliczone na odbiór aktywny, stawiając odczuwalny opór rozumieniu i prowokując odbiorcę do samodzielnego budowania sensów. Oczywiście każda z tych skrajnych możliwości jest tylko poznawczą idealizacją, gdyż – o czym była wcześniej mowa – nawet najprostsze przytoczenie formy całkowicie skonwencjonalizowanej może zyskać jakiś naddatek metaforyczny, a zarazem nawet najbardziej brawurowa interpretacja wciąż pozostaje swoistą reakcją na zastany kształt wypowiedzi.

35Przeważnie zatem znaczenia takie nie są ani jednoznacznie zdefiniowane, ani dowolnie kreowane, ale podpowiadane przez układy wzajemnie wspierających się sugestii. Oczywiście, pojawiają się dzięki inicjatywie autora i zyskują przedmiotowe odniesienie w określonym kształcie wypowiedzi. Stanowią zatem uchwytne cechy semantycznej struktury przekazu, podobnie jak sensy związane z sekwencjami słownymi czy kodami fabularnymi i narracyjnymi. Zarazem jednak dają się włączać w obręb kilku alternatywnych układów motywacyjnych i na różne sposoby integrować z globalnym uporządkowaniem tekstu. Nie odsyłają bezapelacyjnie do jakiegoś jednego stanu rzeczy, ale wprowadzają całe wiązki ukierunkowujących lekturę wektorów, przedkładają pewien pakiet opcji do wyboru i antycypują określone dopełnienia w toku odbiorczej konkretyzacji. Swój dynamiczny i niedookreślony charakter zawdzięczają głównie semantycznej otwartości dzieła literackiego, która pozwala kolejnym interpretatorom od nowa wytyczać kierunki odczytań i na różne sposoby określać funkcje tych samych elementów.

36Także sama natura gatunku (tzn. wieloaspektowość, historyczna płynność charakterystyk, złożoność uwikłań semiotycznych) nie daje szans na definitywne „zaprogramowanie” odbioru, a tylko pozwala na mnożenie poszlak, pobudzających semantyczne przeczucia czytelnika i podpowiadających kierunek interpretacyjnych poszukiwań. Brak jednoznacznego uwarunkowania nie musi jednak oznaczać arbitralności i woluntaryzmu. Pewne rozchwianie, wynikające z wieloznaczności tekstu artystycznego oraz z labilności kulturowych odniesień, jest bowiem w znacznej mierze równoważone stabilizującym wpływem utrwalonych nawyków lekturowych. Dokonywane przez poszczególnych czytelników wybory interpretacyjne (dotyczące zarówno rozpoznania odniesień formy gatunkowej, jak też określenia ich funkcji w nowym układzie) niewątpliwie zachowują indywidualne piętno, ale zarazem dokonują się w pewnych ramach społecznych, reprodukując, przekształcając lub kontestując typy zachowań komunikacyjnych preferowane przez daną wspólnotę.