Ślady

1Bezpośrednią odpowiedź na propozycję Genette’a stanowił opublikowany w 1980 roku artykuł Prawo gatunku Jacques’a Derridy1, który zasadnie można potraktować jako swoisty manifest poststrukturalistycznego sposobu ujmowania problematyki genologicznej (choć – powiedzmy od razu – sam tekst ma charakter synkretyczny, łącząc elementy soliloquium, manifestu, wykładu, szkicu polemicznego, pracy analityczno-interpretacyjnej, a pod koniec przechodząc nawet w ton profetyczny, mogący kojarzyć się z prozą poetycką). Wystąpienie to, podobnie jak większość innych prac francuskiego filozofa, doczekało się oczywiście bardzo różnych ocen, do dziś wywołując polemiczne dyskusje, w których jedni aprobatywnie przyjmują proponowany wywód jako wyraz zasadniczych przewartościowań kulturowych2, inni zaś zbywają całe przedsięwzięcie obojętnym wzruszeniem ramion, podkreślając nikłą przydatność dekonstrukcyjnych pomysłów dla poważnych badań nad funkcjonowaniem gatunków3. Szkic, w którym Derrida próbuje mówić „o prawie gatunku, spoglądając na słowa i rzeczy z pozycji nie-gatunku, z pozycji kontekstu, który jeszcze nie przerósł w gatunek”4, zasługuje jednak na odrębną uwagę już choćby z powodu wpływu, jaki w ostatnich dekadach dekonstrukcja wywarła – mniej lub bardziej pośrednio – na inne orientacje. Aby jednak nie narażać czytelnika na przesadny niepokój co do zakresu głównych kategorii, niewątpliwie obciążonych pewną wieloznacznością, poprzedzam bardziej szczegółowe omówienie tez Derridy krótkim wyjaśnieniem podjętych decyzji terminologicznych oraz szkicową rekonstrukcją ogólnego kontekstu teoretycznego.

2Pojęcie poststrukturalizm bywa niekiedy stosowane dla określenia całego zespołu różnych orientacji, manifestujących swoją obecność w spluralizowanej przestrzeni metodologicznej, uformowanej po okresie dominacji strukturalizmu, pozostając wówczas właściwie ogólnym odpowiednikiem postmodernizmu bądź ponowoczesności przy opisie szkół i doktryn badawczych. Na potrzeby tego omówienia przyjmuję jednak węższe rozumienie poststrukturalizmu jako określonego – choć nie całkiem jednolitego – kierunku, wyznaczanego m.in. odniesieniami do wspólnego repertuaru pokrewnych pojęć i strategii krytycznych, a obejmującego różne (czasem nawet częściowo polemiczne wobec siebie) projekty cząstkowe, z uwzględnieniem lektury tekstualnej R. Barthes’a, schizoanalizy G. Deleuze’a, dekonstrukcji J. Derridy, intertekstualnej semiotyki J. Kristevej, lingwistyki mówienia J. Lacana czy negatywnej tropologii P. de Mana (dla porządku należy jeszcze wspomnieć o archeologicznych i genealogicznych rekonstrukcjach M. Foucaulta, jednakże ze względu na charakter ich późniejszej recepcji oraz znaczenie dla nowszych kierunków odniesiemy się do nich w innym miejscu)5. Należy oczywiście pamiętać o sporym zróżnicowaniu wskazanych stanowisk – szczególnie wiele dzieli na przykład ascetyczny rygoryzm epistemologicznych analiz de Mana i estetyczną swobodę hedonistycznych przygód lekturowych Barthes’a6 – wszystkie one jednak przyjmują zbliżone diagnozy w punkcie wyjścia, odnoszą się do podobnych obszarów problemowych, próbują odpowiadać na analogiczne dylematy (nawet wskazana różnica między Barthes’em i de Manem wynika w znacznej mierze z odniesienia podobnych przemyśleń na temat języka do innych płaszczyzn dyskursywnych, a częściowo wiąże się zapewne z odmiennością krytycznych temperamentów).

3Ponadto, przyjmując kluczową rolę wymienionych autorów francuskich, można by rozszerzyć proponowaną listę o nazwiska tych uczonych amerykańskich, którzy doprowadzili do ustabilizowania pozycji dekonstrukcjonizmu jako skodyfikowanej doktryny i metody czytania tekstów, tzn. J. Cullera, G. Hartmanna, J. Hillisa Millera, B. Johnson, V.B. Leitcha. Nie zamierzam wprawdzie lekceważyć niejednoznaczności i złożoności relacji łączących poststrukturalizm, dekonstrukcję i dekonstrukcjonizm, jednak ze względu na charakter, przedmiot i zakres niniejszej pracy, która nie stanowi pełnego przeglądu doktryn, ich łączne omówienie wydaje się usprawiedliwione7. Przywołania dekonstrukcji jako pewnej taktyki lekturowej (i to zarówno w trybie praktycznego zastosowania, jak i pod postacią tematyzującego odniesienia) można znaleźć zarówno u Barthes’a, jak i u de Mana, nie jest więc konieczne ograniczanie zasięgu jej występowania do myśli samego Derridy (choć to jemu przede wszystkim zawdzięcza swą nobilitację). Z kolei refleksja tego ostatniego znacznie wykracza poza obszar dyskusji z dorobkiem strukturalizmu, to jednak, co z jego prac wynika dla metodologii badań literackich, pozostaje zasadniczo zbieżne z głównymi tendencjami myślenia poststrukturalistycznego. Jeśli zaś chodzi o amerykański dekonstrukcjonizm, to należy uznać, że ograniczył on swą aktywność głównie do praktycznej aplikacji przejętych kategorii, uszczegółowienia konkretnych wykładni oraz akademickiej instytucjonalizacji praktyk badawczych, nie wnosząc jakichś radykalnych przewartościowań merytorycznych, co raczej nie skłania do traktowania go jako odrębnej, niezależnej formacji intelektualnej. Poza tym sieć wzajemnych inspiracji i nawiązań, łączących prace wskazanych badaczy, wydaje się dostatecznie mocna, by usytuować ich stanowiska w obrębie jednego modelu opisowego.

4 Znacznie trudniej byłoby natomiast przedstawić analogiczny obraz poststrukturalizmu w polskiej humanistyce. Zadecydowało o tym, moim zdaniem, kilka okoliczności związanych z odmiennym rytmem rozwoju życia intelektualnego. Przede wszystkim więc polski strukturalizm bardzo wcześnie zwrócił uwagę na znaczenie wyjaśnień historycznych i pragmatycznych, nigdy nie podzielając skrajnego estetyzmu Nowej Krytyki ani radykalnego scjentyzmu francuskich narratologów, dzięki czemu nie wywołał swą aktywnością tak ostrej krytyki, jak obie wspomniane szkoły zachodnie8. Nowe tendencje, które we Francji i Ameryce zostały wypromowane przez poststrukturalistów, w Polsce zostały wprowadzone częściowo – o czym pośrednio była już tu mowa – przez głównych przedstawicieli dotychczasowego paradygmatu, poszukujących możliwości wzbogacenia swojego warsztatu (choć oczywiście modyfikacja pojęciowego instrumentarium na gruncie teorii komunikacji miała charakter bardziej płynny i mniej zasadniczy niż w obrębie lektur dekonstrukcyjnych)9. Artykulacja haseł i eksplikacja założeń, uzasadniających kierunek tych przesunięć w odniesieniu do ogólnych przesłanek teoriopoznawczych czy światopoglądowych, dokonała się zaś ze sporym opóźnieniem, na fali recepcji przyrastających lawinowo przekładów. Nie znaczy to, by należało bagatelizować rolę takich wystąpień, redukując ich rangę do poziomu przelotnych wykwitów importowanej mody, wiele z owych pozornie egzotycznych konceptów zaczęło z czasem zyskiwać coraz silniejsze oparcie w odniesieniu do zachodzących w przyspieszonym tempie przemian cywilizacyjno-kulturowych. Można zaś zgodzić się, że poststrukturalizm, sięgający swymi początkami schyłku lat sześćdziesiątych, a przyswajany ćwierć wieku później, pozbawiony odniesienia do swoich bezpośrednich oponentów, poddany w wielu miejscach akademickiej instytucjonalizacji, oderwany od macierzystego kontekstu historyczno-społecznego i wmontowany w odmienne realia, stracił wiele ze swego ofensywnego potencjału rewolucyjnego, nie stanowiąc już propozycji zdolnej do wygenerowania względnie spójnej orientacji badawczej10. Powstało wprawdzie wówczas kilka monografii, opartych na praktycznym wykorzystaniu inspiracji dekonstrukcjonistycznych11, zachowały one wszakże charakter pojedynczych inicjatyw autorskich, nie tworząc żadnej szerszej tendencji. Przede wszystkim jednak oddziaływanie Barthes’a, Lacana, Foucaulta czy Derridy manifestowało się poprzez liczne nawiązania w pracach badaczy, niedających się jednoznacznie przypisać do jakiejś określonej, jednoznacznie zdefiniowanej, tendencji czy szkoły12. Wpływ ten, choć rozproszony i wielorako zapośredniczony, pozostaje na tyle znaczący i doniosły, że nie sposób poststrukturalizmu w niniejszym omówieniu pominąć.

5Dość oczywiste jest, że domniemany system form gatunkowych, jako zespół konstruktów wysoko uplasowanych w strukturalistycznym projekcie unaukowienia literaturoznawstwa, ze względu na swą wartość strategiczną musiał też w którymś momencie stać się przedmiotem dekonstrukcji, padając niejako ofiarą demontażu scjentystycznych modeli13. I rzeczywiście, poststrukturalizm przeważnie bywa kojarzony z myśleniem antygenologicznym, anulującym pytanie o specyfikę danych gatunków czy rodzajów i rozpuszczającym rozpoznawalne ukształtowania tekstowe w heraklitejańsko-nietzscheańskich przepływach pulsujących znaczeń14. Sugerowano nawet niekiedy, że „być może w ogóle nie da się pogodzić podstawowych założeń dekonstrukcji oraz analizy gatunkowej”15. Jako wyraźnie zdeklarowanego i szczególnie wpływowego orędownika tej postawy najczęściej zaś wskazuje się Rolanda Barthes’a, który w Teorii tekstu z 1973 roku16 wiązał postulowaną praktykę badawczą z dążeniem „do zniesienia podziałów pomiędzy gatunkami i dziedzinami sztuk”17, zastrzegając, że „niewątpliwie interesuje się ona typologią gatunków literackich, ale jedynie po to, by zastąpić ją typologią tekstów”18. Dodać należy od razu, że jedną z głównych przesłanek swojej argumentacji francuski krytyk czyni przekonanie o zasadniczej niewspółmierności bezwładu tradycyjnych struktur porządkujących przestrzeń symboliczną (opartych na koncepcji tekstu jako skończonego wytworu) oraz płynnej, dynamicznej i nieprzewidywalnej natury procesów sensotwórczych, stanowiących zwielokrotnienia nieskończonych „wibracji” semantycznych19. Z opinią taką zresztą nietrudno się zgodzić, jako że subwersywna lektura, pojmowana w duchu Barthes’a jako swobodne dryfowanie wśród rozproszonych archipelagów znaczeń20, nie wymaga ukierunkowania przez gatunkowe sygnały stypizowanych scenariuszy komunikacyjnych.

6Odnosząc się do przywołanej koncepcji, jak też w ogóle do założeń i dezyderatów poststrukturalizmu, można przyjąć strategię historycznej kontekstualizacji i rozpatrywać określone decyzje merytoryczne przede wszystkim na tle ówczesnych uwarunkowań społeczno-politycznych. Z tej perspektywy specyficzny sposób potraktowania kwestii, uznawanych dotychczas za domenę ekspertów akademickich, wiązać należy z falą ideologii antyopresyjnych i kontrkulturowych utopii, wyłonionych u schyłku lat sześćdziesiątych, przeciwstawiających się zinstytucjonalizowanym autorytetom i ogólnej statyczności mieszczańskiego społeczeństwa. Więzi między kontestacją obyczajową a teoretyczną konceptualizacją są tu bardzo liczne i znaczące. Rozczarowanie jałowością tradycyjnych metodologii humanistycznych spod znaku „metafizyki prawdy” jest mocno osadzone w generalnej nieufności wobec monopolu elit technokratycznych, a krytyka klasycznego znaku jako blokady anarchicznego sensu wydaje się podszyta niesmakiem wywołanym przez ideologiczną rytualizację oficjalnego dyskursu. Z kolei tak charakterystyczne i obsesyjnie powtarzane motywy pism Barthes’a (a także przynajmniej niektórych spośród pozostałych poststrukturalistów), jak podważenie autorytetu autora, oderwanie sensu od gwarancji systemowych, odrzucenie prestiżu komentarza i zewnętrznej perspektywy, stanowią wyraźne pochodne podstawowej niechęci do ujmowania aktów poznawczych w sposób modelowany przez analogię do relacji posiadania dóbr bądź sprawowania władzy. W kręgu tych formacyjnych nawiązań mieści się także sięgnięcie po erotyczną retorykę, która równie istotną rolę odegrała na przykład w rozważaniach Susan Sontag (wszak również bliskiej ideologicznie kontrkulturowym kontestatorom) o interpretacji i redukcji dzieła do sensu jako swoistych przejawach nowoczesnego filisterstwa21. I wreszcie, to właśnie owo polemiczne nastawienie wobec dominujących wartości danej kultury w znacznej mierze uzasadnia dystans krytyka do regulatywności konwencji gatunkowych, pozwalających na etykietkowanie przekazów i niejako włączanie ich do społecznego obiegu wartości symbolicznych (tłumacząc również kategoryczność sądów, mogącą nieco zaskakiwać w hermetycznym wywodzie o niuansach analizy semiotycznej).

7Uwzględnienie takich uwarunkowań pomaga uniknąć pochopnych, naiwnie partykularnych reakcji – nowoczesnemu profesjonaliście utrudnia zignorowanie krytyki zamkniętych struktur jako rzekomo indywidualnej idiosynkrazji, a estetyzującemu postmoderniście podsuwa myśl, że obalenie „ideologii sensu”22 nie jest wyzwoleniem z okowów przesądu, lecz raczej przyjęciem konkurencyjnej ideologii niewyrażalnej transgresji. Nie znaczy to jednak, by można poprzestać na prostej kontekstualizacji, rezygnując z refleksji nad dynamiką samych pojęć. Podobny redukcjonizm byłby o tyle niefortunny, że prowadziłby jedynie do utrwalenia jednostronnego stereotypu. Pomimo bowiem licznych i niewątpliwych powiązań i analogii ze strategiami antyopresyjnej czy antykonsumpcyjnej kontestacji, nie da się autora S/Z jednoznacznie wpisać w schemat rewolty kontrkulturowej.

8Na stronach opublikowanej w tym samym roku Przyjemności tekstu Barthes, komentując stylistykę de Sade’a, szkicuje przeciwstawienie ewokujące wskazywane wyżej antynomie, obejmujące dwa opozycyjne stany skupienia językowej materii, czyli „dwa brzegi: uczony, układny, plaża-plagiat (bo system językowy kopiuje się tu w jego stanie kanonicznym, wyuczonym przez szkoły, codzienność, literaturę, kulturę); i ten drugi brzeg: płynny, pusty (gotowy przyjąć dowolne kontury), który zawsze będzie miejscem, gdzie czeka się na śmierć mowy”23. Co jednak ważne, w prezentowanej konluzji nie puentuje tej obrazowej metafory inwektywą pod adresem skostniałej kultury, lecz uchyla się od ustalenia priorytetów („ani kultura, ani jej destrukcja nie są erotyczne”24), eksponując raczej rolę napięcia między powtórzeniem a odrzuceniem, postulując – już nieco dalej – taktykę „subtelnej subwersji”25, wymykającej się prostym antynomiom poprzez ekscentryczność bądź inwencję

9Podobna ambiwalencja cechuje ostatecznie rozstrzygnięcia koncepcyjne, przedstawione w omawianej Teorii tekstu, jak też w ogóle strategię dominującą w większości „tekstualistycznych” prac krytycznych26. Barthes nie przyjmuje bezkrytycznie zastanych kategorii opisowych, kwestionując tradycyjne systematyzacje, ale zarazem nie chce zrezygnować z prób problematyzowania czy porządkowania znakowych układów; nie poddaje się rygorom tradycyjnych dyscyplin, ale i nie odrzuca możliwości nawiązywania do ich ustaleń27; i wreszcie – nie wpisuje się w ramy metodologii strukturalistycznej, ale też nie pozbywa się wszystkich jej pojęć na korzyść milczącej kontemplacji, intuicyjnego wczucia czy fenomenologicznego oglądu. Za każdym razem stara się natomiast znaleźć formułę ograniczającą dyktat ogólnych kategoryzacji, jednak zarazem nie zamykającą lektury w granicach nieuchwytnej jednostkowości. „Subtelną subwersją” pozwalającą ominąć presję mechanicznego wyboru jednej z konkurencyjnych perspektyw okazuje się zaś w tym wypadku dekonstrukcja opozycji tekstu i kodu28, skutkująca – jak wskazywano – zwrotem „od systemu do (inter)tekstu”29, określanego jako obszar wszystkiego, „co już zobaczone, już przeczytane, już zrobione”30.

10Reinterpretacja ta, chyba najczytelniej wyznaczająca przejście od strukturalizmu do poststrukturalizmu, ma też swoje konsekwencje dla sposobu traktowania problematyki gatunkowej. Najpierw zatem oznacza pewną względność, połowiczność domniemanej „antygeno-logiczności” proponowanego podejścia. Wypada wprawdzie zgodzić się z opinią Bartoszyńskiego, że lektura intertekstualna „polega na wydobywaniu z jednostek tekstu zmiennych mocy sensotwórczych, niepowiązanych z określonymi jednostkami genologicznymi i w związku z tym działa destrukcyjnie na operacje genologii”31, nie oznacza to jednak automatycznie anihilacji gatunków, a jedynie odmowę traktowania kategorii genologicznych jako pojęć wiążących, determinujących semantykę wypowiedzi, przesunięcie ich poza obszar szkicowanej infrastruktury metodologicznej. Konwencje i atrybucje generyczne powracają natomiast jako możliwe punkty odniesienia wśród wielu pozostałych zasobów znaczeniowych (obok na przykład figur retorycznych, wzorców rytmicznych, klisz i automatyzmów językowych, socjolektów czy stereotypów32); zresztą sam Barthes nieraz się pojęciami gatunkowymi w swej krytyce posługuje, choć – przyznajmy – bez poświęcania im jakiejś szczególnej uwagi.

11Do tego momentu mogłoby się zatem wydawać, że mamy do czynienia z pomysłem dość bliskim systematyzacjom Genette’a, w podobny sposób ujmującym gatunek jako jeden z hiperonimów intertekstu. Zasadnicza różnica wynika jednak z odmiennego rozumienia samych relacji międzytekstowych, wyraźnie już uwarunkowanego postmodernistyczną niechęcią do funkcjonalizmu jako zasady wyjaśniania zjawisk społeczno-kulturowych33. Jest to już bowiem – podobnie jak u Kristevej – intertekstualność wyznaczona reinterpretacją semiotyki w kontekście „hermeneutyki podejrzeń” (z naciskiem na nietzscheańskie odrzucenie teleologii na rzecz procesualnej zjawiskowości, freudowską semantyzację symptomów jako nieświadomych symbolizacji oraz marksowski pogląd o sprzecznościach produkcji literackiej), a więc przekraczająca zakres świadomych, zamierzonych, celowych nawiązań, zestrojonych z wymogami harmonijnej konstrukcji artystycznej, konstytuowana przez samo zestawienie różnych form bądź rejestrów wypowiedzeniowych. Z tego punktu widzenia również tekstowe manifestacje form gatunkowych nie muszą być identyfikowane jako skoordynowane wyznaczniki autorskiej intencji, tracąc swój status regulatora lektury na rzecz partycypacji w mnogości znaczeniowych reminiscencji danego utworu. Lektura utrzymana w podobnym duchu – jak trafnie, choć może nieco zbyt radykalnie, oceniał Radosław Pawelec – „prowadzić jednak musi do ukazania niemożliwości jakiejkolwiek »umowy gatunkowej«, zawieranej rzekomo między uczestnikami literackiej komunikacji, do zerwania z dostrzeganiem w gatunku nastawienia na kontakt nadawcy z odbiorcą” oraz do „porzucenia lingwistycznych ujęć gatunku jako czynnika formotwórczego” na rzecz zrównania go z daną konfiguracją „możliwości znaczenia”34.

12I wreszcie trzecia sprawa. Utożsamienie globalnego intertekstu z tym, co „już przeczytane”, a więc niejako ze swoistą „listą lektur”, przy jednoczesnym wprowadzeniu go na miejsce (nie zaś obok czy w ramach) systemu, dobitnie zamykało fazę traktowania modelu formalno-gramatycznych reguł języka jako wzorca opisów wszelkich zjawisk kulturowych. Przestrzeń relacji międzywypowiedzeniowych jest w tej perspektywie modelowana raczej jako nie w pełni domknięty repertuar o ruchomych, doraźnie stabilizowanych granicach, nieustannie kształtowany na nowo poprzez nieregularne nawarstwianie się kolejnych partykularnych zapisów35. Odniesienia utworu do takiego zbioru nie mają charakteru aktualizacji paradygmatu, determinującej syntaktyczną spójność i semantyczną stabilność przekazu, a stanowią raczej selektywne, fakultatywne użycia prefabrykatów, przykrawanych, dopasowywanych i montowanych w zależności od doraźnych potrzeb36. Za dobrze przysposobioną do opisywania podobnych zjawisk, wymykających się rekonstrukcjom systemowym, uznawano przede wszystkim refleksję retoryczną, z zasady borykającą się z mnogością zachodzących na siebie kategorii i niewspółmiernych przedmiotów (nieraz bowiem tę samą formę językową da się zidentyfikować za pomocą kilku różnych tropów), budującą najróżniejsze klasyfikacje równie uporczywie, jak nieskutecznie (skoro właściwie nawet ogólna różnica między tropem a figurą bywa uznawana za problematyczną), poświęcającą uwagę nie tylko abstrakcyjnym relacjom, ale i kategoriom operacyjnym. Przy podobnym podejściu sposób gospodarowania gatunkami, nagromadzonymi w toku doświadczeń historycznych i dostępnymi w danej kulturze, pod pewnymi względami da się na przykład porównać do funkcjonowania toposów, również opisywanych jako swoiste „składy zapasów”, dziedziczonych kulturowo, a modyfikowanych i adaptowanych w ramach poszczególnych zastosowań37.

13Ostentacyjna „retoryczność” poststrukturalizmu doczekała się już wielu opisów i komentarzy38, wciąż jednak bywa źródłem nieporozumień i kontrowersji, dopowiem więc krótko, jak rozumiem specyfikę tej reorientacji. Za jedno z jej głównych uzasadnień można uznać domniemane przekonanie, że wobec problematyczności systemu literackiego (manifestującej się coraz wyraźniej przy okazji kolejnych prób zdania sprawy z usytuowania naznaczeń gatunkowych w architektonice wypowiedzi) oraz niezdolności systemu językowego do wyjaśnienia wielu istotnych aspektów komunikacji (sposobów oddziaływania wypowiedzi, jej odniesień podmiotowych, indywidualnych ukształtowań znaczeniowych itp.) należy zapewne zrezygnować z pryncypialnego trzymania się zasady jednorodności opisu i poszukać wyjaśnień silniej powiązanych z parametrami kontekstu, co umożliwiała chociażby refleksja nad sztuką krasomówczą, mniej restrykcyjna koncepcyjnie, silniej osadzona w pragmatyce i powiązana ze zmiennymi wartościami kulturowymi. Nie idzie tu więc o rozwijanie badań nad retoryką jako dociekań komplementarnych wobec na przykład poetyki, lecz o zmianę sposobu postrzegania samego przedmiotu literaturoznawstwa i przeformułowanie dominujących strategii eksplanacyjnych (prowadzące na przykład od uprzywilejowania stabilnych relacji do wyeksponowania okazjonalnych „zabiegów”39, od rekonstrukcji reguł formotwórczych do interpretacji strategicznych decyzji, od opisywania zjawisk literackich jako bytów językowych bądź językopodobnych do badania mechanizmów rewaloryzacji warstwy słownej)40.

14Większość wskazanych motywów, charakteryzujących ujęcie Barthes’a (i to zarówno jeśli chodzi o zakres poruszanych kwestii, jak też właściwości prowadzonego wywodu), powraca i zyskuje jeszcze wyraźniejsze rozwinięcie w przywołanym na początku tej części szkicu Jacques’a Derridy Prawo gatunku. Tu także dość wyraźnie dochodzi do głosu antyopresyjna, czasem wręcz melodramatycznie patetyczna, retoryka kontestacji, z położeniem nacisku na niepokojące, autorytarne podteksty samego pojęcia gatunku41. Funkcjonowanie literackich konwencji jest kojarzone z dogmatycznym ustalaniem zakazów, restrykcyjnym delimitowaniem przestrzeni oraz normatywnym formatowaniem wypowiedzi, proceder zaś tworzenia wszelkich klasyfikacji zyskuje wstydliwe piętno „niewybaczalnej przemocy”, „policyjnej brutalności” i „bezlitośnie redukcyjnej selektywności”42. Podobne utyskiwania przynosi zresztą opublikowana w tym samym roku książka Le carte postale, w której dążenia profesorów czy bibliotekarzy do nadzorowania komunikacji zostają chwilowo skojarzone z brutalnością policyjnego aparatu przemocy43 (a dodać warto, że takie przedstawienie sprawy nie musi być podyktowane jedynie ekstrawagancją dekonstrukcjonisty, jako że podobną opinię znajdziemy choćby w tekście Janiny Abramowskiej – a więc autorki zajmującej pozycje dość odległe od poststrukturalizmu – która deklaruje dystans do genologii, gdyż: „nie ulega wątpliwości, że myślenie gatunkowe zrodziło się z ducha hierarchii i reglamentacji”, opiera się „na podziałach społecznych zinternalizowanych i przetworzonych w konwencje literackie”, a „trzyma się nadal siłą bezwładu, w szczególności w dydaktyce szkolnej i akademickiej”44).

15Znaczący udział w kształtowaniu owej perspektywy należy bez wątpienia przyznać tytułowej metaforze prawniczej. Ponieważ zaś Derrida z założenia unika wyraźnych definicji, jako ujęć unieruchamiających, reifikujących wskazywane zjawiska, a w nieuchronnych objaśnieniach stara się ograniczać do prowizorycznych hipotez i wariantywnych parafraz, tym ważniejszą rolę w dookreślaniu przedmiotu odgrywają w jego myśli kulturowe konotacje, metonimiczne powiązania, doraźne kontekstualizacje czy międzytekstowe odniesienia kluczowych haseł (co nb. można uznać za kolejny atrybut retoryczności jego prac45). Przywołana kategoria „prawa” – często powracająca i odgrywająca istotną rolę w wywodach francuskiego filozofa – nie wyczerpuje zatem swej semantyki w formule encyklopedycznej eksplikacji, ale wpisuje rozwijaną argumentację w cały łańcuch nawiązań do pozostałych prac i poprzez ciągi powtórzeń szkicuje domyślne syntaksy, splatając różne wątki dekonstrukcji (jeden z komentatorów uznał nawet retorykę prawa i nakazu za główną strategię organizującą pisarstwo Derridy, nazwanego ironicznie „wielkim legislatorem dekonstrukcji”46). Nie ma tu miejsca ani konieczności, by szczegółowo rozwijać cały ciąg implikacji, jaki wyłania się z oddziaływań między użyciami tego pojęcia we wszystkich kontekstach, do których odnosił się filozof (od kwestii lingwistycznych, przez zagadnienia estetyczne, semiotyczne, ekonomiczne, polityczne aż po problematykę etyczną), warto jednak z naszego punktu widzenia wspomnieć przynajmniej jedną pracę, nawiązujący do opowiadania Kafki esej Przed Prawem, jako że dotyczy on problemu specyfiki i granic literatury47. Zbieżność sposobów problematyzacji, wraz z interferencją zakresów przedmiotowych i zachowaniem wspólnej dominanty pojęciowej, pozwala przyjąć założenie istotnych relacji między obydwoma szkicami, a bardziej szczegółowa lektura rzeczywiście przekonuje o pewnej równoległości strategii argumentacyjnych oraz bliskości punktów dojścia. Oba teksty ukazują bowiem obraz nieuchronnej i nieprzekraczalnej antynomii między Prawem, czyli ogólnością (w tym wypadku – prawem tekstu48 czy gatunku) a jednostkowością, która pragnie w nim partycypować (tu odnoszoną głównie do „poszczególnego dzieła, […] absolutnie pojedynczego dokonania”49). Decyzja, by w alegorycznej lekturze Kafkowskiego opowiadania figurą obcowania z literaturą uczynić sytuację „człowieka ze wsi”, daremnie czekającego przed „wejściem do Prawa”, zdaje się przekonywać, że w perspektywie dekonstrukcji zarówno wysiłki na rzecz uobecnienia podmiotu za pomocą konwencjonalnych form, jak i próby uchwycenia sensu poszczególnego dzieła przy użyciu ogólnych kategorii, rzeczywiście są skazane na porażkę. Rozwiązanie takie w pewnej mierze uwiarygadnia wygłaszaną nieraz opinię o lekturze dekonstrukcyjnej jako swoistej dramatyzacji starcia (spektakularnego zdaniem jednych, a nieuchronnie jałowego w opinii drugich) między jednostkowością, pragnącą utrwalenia w słowie, oraz anonimową machiną znaczących powtórzeń, czy też między – sięgając po znany slogan dekonstrukcji – „idiomem a instytucją”50.

16Samo przywołanie takiej antynomii, znanej przynajmniej od czasów rewolty romantycznej, nie stanowi jeszcze żadnego novum i nie pozwala przesądzać o ewentualnej atrakcyjności danego podejścia, istotny wydaje się sposób jej sproblematyzowania i rozwinięcia. Bardziej pouczająca w tym względzie okazuje się druga część szkicu, przynosząca omówienie krótkiej prozy Maurice’a Blanchota Szaleństwo dnia (1973)51. Znaczący jest już sam wybór bohatera szkicu, bezdyskusyjnie jednego z najważniejszych twórców w poststrukturalistycznym panteonie, inspiratora różnych konceptów teoretycznych i bohatera licznych szkiców krytycznych, aktywnie uczestniczącego w dialogu z francuskimi filozofami Inności i różnicy, Bataille’em i Levinasem. Skrajna niechęć pisarza do literackich taksonomii i kategoryzacji, deklarowana programowo w wypowiedziach dyskursywnych (by przypomnieć choćby jego słynną tezę, że w literaturze liczy się tylko książka jako taka, niezależna od wszelkich typologii i naznaczeń gatunowych52), a zarazem implicytnie poświadczana w tekstach narracyjnych (choć nawet owo elementarne rozróżnienie bywa w odniesieniu do jego twórczości kwestionowane) uczyniła go sztandarową postacią myśli antygenologicznej. Co więcej zaś, kontestacja zwyczajowych kodów gatunkowych zyskała w pracach Blanchota specjalną legitymizację dyskursywną poprzez osadzenie w ramach określonej antropologii filozoficznej. Punktem wyjścia – przypomnijmy najkrócej – pozostaje dla niego antycypacja śmierci jako zdarzenia, które swą nieuchronnością, anonimowością, niepoznawalnością i nieprzewidywalnością unieważnia wszelkie ludzkie projekty, poszukiwania autentycznego doświadczenia czy próby usensownienia egzystencji53. Przeczucie to, świadomość własnego kresu, bezustannie wsącza się do ludzkiego doświadczenia, stanowiąc jej nieodzowny komponent, ale zarazem nie daje się odnieść do niczego znanego, rozpoznawalnego, określonego, uniemożliwiając całościowe ujęcie poszczególnego życia. Wobec przekonania o niemożności właściwego odniesienia się do śmierci oraz wobec impasu dążeń do ustanowienia i uobecnienia jakiegokolwiek sensu Blanchot proponuje pojęcie literackiego neutrum, a więc języka oswobodzonego z doraźnych dążeń, podtrzymujących złudne wrażenie stabilności sensu, a dzięki tej puryfikacji ograniczonego do zapisu powolnego wygasania54.

17Tyle rekonstrukcji ogólnych rozważań o charakterze programowym. Pozwoliłem sobie tu o nich napomknąć, gdyż w pewnej mierze mogą też stanowić pewien układ odniesienia dla niektórych kolejnych wystąpień. Ponadto, dążenie do artystycznego utrwalenia nieredukowalnej jednostkowości konkretnego doświadczenia jako pasywnego otwarcia na śmiertelność (mniejsza na razie o to, na ile utopijne czy wręcz iluzoryczne) prowadzi w utworach Blanchota w stronę konkretnych rozwiązań artystycznych, manifestując się poprzez ascezę stylistyczną (dającą specyficzny efekt indyferentnej, wyobcowującej anonimowości – Cezary Rowiński pisał na przykład, że proza Blanchota „uderza czytelnika oschłością, ma charakter niemal protokolarny” i „wydaje się doskonale przezroczysta”55) oraz konsekwentne eliminowanie sygnałów, które mogłyby odsyłać do jakichś silniej nacechowanych konwencji gatunkowych (można by rzec, że wielość form, właściwości, funkcji, ukonstytuowanych w ramach trywialnej krzątaniny społecznej, rozpuszcza się tu i traci rozpoznawalne kształty w entropijnej substancji języka zmierzającego do zaniku)56. Przywołanie jego twórczości w kontekście sporów genologicznych ma więc, poza uzasadnieniami filozoficznymi, światopoglądowymi, estetycznymi, a nawet osobistymi, także wyraźne walory heurystyczne, pozwalając w szczególnie udramatyzowany i spektakularny sposób przedstawić napięcia między literackim dążeniem do uchwycenia niewysławialnych treści a przymusami stypizowanych form tekstowych (zauważmy może tylko, że filozof nieczytelności czyta tu tekst pisarza, którego głównym tematem jest niemożność pisania).

18Tekst na pierwszy rzut oka sprawia wrażenia opowiadania, niełatwo jednak poddaje się streszczającej parafrazie, głównie ze względu na eliptyczność, fagmentaryczność, niejasność powiązań i figuratywną wieloznaczność narracji. Pierwsza część wydaje się wypełniona głównie luźnymi uwagami, tworzącymi coś w rodzaju autoprezentacji narratora, który – jak się dowiadujemy – często się przeprowadzał, bywał biedny, to znów bogatszy, dniami pracował, a nocami miewał napady furii, czytał sporo książek, aż w końcu zaczął popadać w nędzę. Mimo powierzchniowej czytelności poszczególnych fragmentów trudno byłoby uznać, że składają się w jakąś wyraźniej uchwytną całość. Mniej więcej w połowie następuje jakieś dramatyczne wydarzenie, które zdaje się stanowić centralny punkt w całej narracji. Otrzymujemy jednak zaledwie strzępy informacji: narrator, widząc na ulicy mężczyznę i kobietę wchodzących do bramy, podążył za nimi, nie wszedł jednak do środka i zatrzymał się przy murze, po czym został zaatakowany przez kogoś, kto rzucił mu szkło w twarz. Resztę opowiadania zajmuje głównie opis rekonwalescencji, wypełnionej między innymi uciążliwym indagowaniem ze strony lekarzy i frywolnymi grami z kobiecą bohaterką. Fakt, że narrator jest przez wszystkich dopytywany o przebieg zaistniałych wydarzeń, deklarując zarazem niemożność ich ujęcia w ramy spójnej historii, zdawałby się jednak sugerować, że poskąpiono nam najważniejszych informacji.

19Derrida przyjmuje strategię lektury stosunkowo dobrze znaną jego czytelnikom – rozwija i hiperbolizuje ambiwalencje, wynikające z nawarstwienia w zapisie różnych niewspółmiernych pól znaczeniowych, a jednocześnie stara się pokazać, jak za ich sprawą Szaleństwo dnia umyka prostej identyfikacji, zawiesza mechanizm referencji i tematyzuje samą problematyczność reprezentacji, podważając jednocześnie główne założenia systematyki genologicznej. Wskazuje na przykład, że sam Blanchot zmieniał gatunkowe naznaczenie tekstu w kolejnych wersjach (tytuł w prasie, w spisie treści, na stronie tytułowej książki), sygnalizując to na przykład użyciem lub eliminacją taksonomizującego podtytułu. Jednemu z przedruków tego samego utworu towarzyszyła ponadto subtelna zmiana formuły tutułowej, co utrudnia jednoznaczną identyfikację kanonicznej postaci samego tekstu. Ostateczną identyfikację generycznej tożsamości utrudnia także chybotliwa pozycja domniemanego „ja” mówiącego, zawieszonego pomiędzy fikcyjnym narratorem, diegetycznym bohaterem oraz podmiotem świadectwa autobiograficznego57. Przede wszystkim zaś Derrida zwraca uwagę na figury (na przykład na inicjalną antytezę: „Nie jestem człowiekiem uczonym. Ani ignorantem”58 oraz pytanie z zakończenia: „Opowieść?”59), które powtórzone i skrzyżowane, przenoszą do wnętrza tekstu sygnały zewnętrznego obramowania i „kształtują podwójną chiazmatyczną inwaginację krawędzi”60, zwyczajowo rozdzielających poszczególne poziomy i obszary wypowiedzi, a w konsekwencji burzą pozornie stabilny układ mimetyczno--komunikacyjny61.

20Taki manierystyczny koncept, oparty na zapętleniu relacji między opowiadającym narratorem a diegetycznym bohaterem, w pewnym sensie uniemożliwia wyjście poza granice opowieści, prowadząc czytelnika po raz kolejny w te same miejsca, i tworzy paradoksalny układ, w którym „źródło fikcji nie może się bezpiecznie odnaleźć na zewnątrz, a za to jej wnętrze staje się swoistym zewnętrzem”62, który dla Derridy stanowi przykład na skuteczność artystycznej inwencji w unikaniu przymusu naiwnie pojmowanej referencji. Zwracano co prawda uwagę, że ten szczególny obszar przestrzeni tekstowej, powstały przez jej rozwarstwienie, czy też „zawinięcie”, zdaje się stanowić przypadek znanego zabiegu współczesnej metafikcji, określanego jako mise en abyme, tradycyjnie już służącego tematyzowaniu tekstowości, problematyzowaniu referencji, eksponowaniu intertekstualności czy fikcjonalizowaniu rzeczywistości63. Jak jednak wskazuje jeden z krytyków, zarówno Derrida, jak i Blanchot, pomimo dosyć częstego sięgania po samą konstrukcję, zdają się celowo tego terminu unikać ze względu na związane z nim konotacje, słabo dopasowane do strategii pisarskich obu autorów – skojarzenia ze scjentyzmem terminologii teoretycznoliterackiej nie przystawały do egzystencjalnego projektu tanatologii Blanchota, a zachowane nawet w problematyzacji odniesienie do binarnej struktury wnętrze–zewnętrze mogło być zbyt tradycyjne i „metafizyczne” dla Derridiańskiej krytyki dualizmu, w świetle której trudno nawet określić, co jest wstawioną częścią, tekstem wewnętrznym, co zaś – okalającą wypowiedzią ramową64.

21Sprawę da się też ująć opisowo, uwydatniając jednocześnie faktyczny potencjał destabilizacyjny zastosowanego chwytu. Przekładając Derri-diański idiolekt na bardziej tradycyjny żargon tekstologiczny, można byłoby powiedzieć, że duplikacja, strategiczne przemieszczenie i rekontekstualizacja sygnałów delimitacyjnych prowadzi do otwarcia przestrzeni tekstowej na alternatywne, rozbieżne uporządkowania, zależne od zmiennych, a równoprawnych perspektyw. W momencie zaś, gdy granice między segmantami i poziomami opowieści zaczynają się przesuwać wraz z możliwymi zmianami kąta widzenia, podważone zostają takie pakty narracyjne jak status zdarzenia (gdyż o głównym zdarzeniu możemy się jedynie domyślać z aluzyjnych, fragmentarycznych napomknień, niepewni co do stopnia jego realności), progresywność fabuły (nie jest bowiem jasne, co jest prezentacją, a co retrospekcją, co wydarzyło się wcześniej, a co później), rozdzielenie poziomów zdarzeń i narracji (skoro nie wiadomo, które człony delimitacyjnego chiazmu wyznaczają granicę między relacją a komentarzem), czy też hierarchia poziomów komunikacji (brakuje bowiem wystarczających danych, by miarodajnie osądzić, które ze zmiennych manifestacji mówiącego „ja” są bardziej wiarygodne). Zintensyfikowana figuratywność prowadziłaby tu więc do zniwelowania strukturalnych różnic i ukonstytuowania zapisu, w którym człony kolejnych opozycji – przedmiot i przedstawienie, diegeza i narracja, tekst i metatekst, czy też świadectwo i fikcja – przenikają się, nieustannie wychodząc poza własne granice65. Jeżeli zaś uznajemy, że stereoskopowa przestrzeń tekstu nie poddaje się klarownemu uporządkowaniu, gdyż „wszystko jest opowieścią i nic nią nie jest”66, tracimy również poniekąd istotne punkty zaczepienia, pozwalające zintegrować wypowiedź z jakimś określonym kontekstem gatunkowym. Jeżeli nie możemy dokonać czytelnej segmentacji i hierarchizacji płaszczyzn organizacji znaczeniowej, nie potrafimy rozstrzygnąć, które elementy czy relacje mają być brane pod uwagę przy wyszukiwaniu sygnałów tożsamości generycznej przekazu. Impas zostaje oczywiście przekroczony w wymiarze instytucjonalnych obiegów komunikacyjnych, za sprawą określonych standardów edytorskich i bibliograficznych, przepisów prawa autorskiego i bibliotekoznawczych zasad katalogowania, co w jakiejś mierze mogłoby potwierdzać (i Derrida dyskontuje ten motyw) wyobrażenie repertuaru gatunków jako porządku narzuconego literaturze z zewnątrz, przez władzę i jej kontrolne organy.

22Zaproponowana przeze mnie heurystyczna parafraza, utrzymana w duchu strukturalistycznego komunikacjonizmu (choć przywołanego zapewne w sposób daleki od dogmatycznej ortodoksji), nie jest wszakże całkiem niewinna. Można nawet przewidzieć, że gdyby została utrzymana, naraziłaby autora na zarzut swoistego prozelityzmu metodologicznego i redukowania w omawianej koncepcji tego, co właśnie stanowi o jej specyfice. Metafora inwaginacji zamiast korzystać z ustabilizowanego słownika o inżynieryjno-architektonicznej proweniencji odwołuje się do terminologicznych zasobów embrionologii, ewokując pole skojarzeniowe związane z rozwojem zarodków i komórek (zwłaszcza zaś u bezkręgowców – jamochłonów czy mięczaków – co zapewne nie jest całkiem pozbawione znaczenia). Poza ogólnym nawiązaniem do metaforyki wegetatywnej zauważono również bardziej konkretne osadzenie w obrazowości związanej z ludzką seksualnością67. Derrida zresztą w pewnym miejscu przywołuje wprost tę problematykę, zwracając uwagę, że w języku francuskim pojęcie gatunku – genre – obejmuje swoim zakresem także rodzaj w znaczeniu płci – gender. Można by wprawdzie uznać tę uwagę za okazjonalną dygresję, objaw dążenia do estetyzacji filozoficznego wywodu bądź przykład ludycznego upodobania autora do homonimii i kalamburów, ale przy uważniejszej lekturze okazuje się, że cały niemal wywód rozwija się w polu różnorakich (na przykład metaforycznych bądź metonimicznych) relacji między obiema kategoriami.

23Wydaje się bowiem, że choć wedle powszechnego mniemania sztandarowym patronem omawianych kierunków pozostaje Nietzsche, to w praktyce metodologię poststrukturalistyczną należy opisać przede wszystkim jako swoistą kontaminację strukturalnej lingwistyki i antropologii psychoanalitycznej, prowadzącą do rozszczepienia podmiotu przez odniesienie do różnicy seksualnej, a jednocześnie do dykursywizacji nieświadomości, płci i pragnienia. Za konsekwencję skojarzenia tych perspektyw mającą istotne znaczenie dla sposobu myślenia o literaturze należy uznać na przykład dążenie do zastąpienia klasycznie nowoczesnego modelu komunikacji (intencjonalna wymiana informacji, znaczeń między nadawcą i odbiorcą, dekodowana na podstawie wspólnego zespołu norm i konwencji) takim opisem, który zdawałby sprawę z repartycji sensu na wyraz świadomej intencji i oznakę ukrytego pragnienia, z nieprzejrzystości materii językowej i czasowości stających się interakcji, a także z niewspółmierności perspektyw poszczególnych osób, zdeterminowanych choćby własną tożsamością seksualną68. Jako jedno z najbardziej wpływowych ujęć tego rodzaju należy przywołać schemat Lacana, w którym nadawca interpeluje odbiorcę, narzucając mu pewną funkcję symboliczną, po czym otrzymuje od niego zwrotną informację, zawsze perspektywicznie przekształconą, ale przesądzającą o znaczeniu inicjalnej wypowiedzi, sam bowiem bez osądu kogoś innego nigdy nie może być pewien znaczenia tego, co wypowiedział69. Znaczenie zatem nie jest przekazywane, lecz raczej ewokowane i nieustannie na nowo retroaktywnie reinterpretowane w grze spojrzeń i wzajemnych odniesień. O ile zatem za konstytutywne dla podmiotu uznaje się usytuowanie w polu różnicy seksualnej i związane z tym naznaczenie nieusuwalnym brakiem, o tyle traci na wiarygodności model przejrzystego, autonomicznego i neutralnego „ja” jako dysponenta znaczeń. Notabene, taka rdzennie zdesynchronizowana struktura komunikacji zdaje się w pewnej mierze tłumaczyć i legitymizować chociażby głoszone niegdyś przez Barthes’a hasła „śmierci Autora” i nobilitacji czytelnika, jak i Derridiańską koncepcję lektury jako kontrasygnaty.

24Wybór „waginalnej” metafory, ewokującej pofałdowanie tekstury, zamiast komunikacyjnej terminologii, wyznaczającej granice właściwe danej strukturze, świadczy najpewniej o chęci przekroczenia abstrakcyjnego uniwersalizmu i wiąże się z otwarciem dyskursu humanistyki na problematykę płci (a podobnych figur, wyposażonych w seksualne konotacje, znaleźć można w pracach dekonstrukcjonistycznych znacznie więcej, by przypomnieć choćby takie pojęcia jak ślad, dysseminacja, hymen, chora), rzecz jednak do odświeżenia metaforyki bynajmniej się nie ogranicza. Można bowiem wymienić całą listę cech charakterystycznych dla dyskursów Barthes’a i Derridy – takich jak skłonność do hiperbolizacji, prowokacyjność zachowań, emocjonalna afektacja, cząstkowość i proteuszowa zmienność identyfikacji, kokieteria i uwodzicielskość, zafiksowanie na niezdecydowaniu, skłonność do teatralizacji – które tworzą modelową konfigurację wyznaczników histerii, zwyczajowo kojarzonej z kobiecością70. Trzeba przy tym oczywiście pamiętać, że mówiąc dziś o histerii, odnosimy się już nie tylko, a może nawet nie tyle do samej choroby, ile do określonego kompleksu znaczeń, nacechowanego historycznie i kulturowo, stanowiącego rozpoznawalny subkod komunikacyjny, implikujący pewne figury myślowe i nieraz już aktualizowany w ramach różnych strategii perswazyjnych (znamienne, że sama nazwa zniknęła właściwie z terminologii medycznej, pozostaje zaś przedmiotem zainteresowania z zakresu historii kultury)71. Ryzykując pewną przesadę, można by więc język symptomów histerycznych uznać za swoistą konwencję komunikacyjną, niemal za odrębny gatunek mowy, związany głównie z kulturą artystyczną Belle Époque (tym bardziej że sama przypadłość bywa przecież zwykle opisywana jako mimetyczne odgrywanie symptomów innych chorób, podlegające pewnym modulacjom uzależnionym od uwarunkowań zmiennych formacji dyskursywnych72). Wplecenie takich neurotycznych oznak w tok argumentacji naukowej czy filozoficznej należałoby wówczas uznać za przykład swoistej kontaminacji gatunkowej, która poprzez ciąg implikacji i presupozycji odsyła do jakiegoś hipotetycznego stanowiska w interesującej mnie kwestii gatunkowego różnicowania tekstów. To właśnie pośrednie odniesienie stanowi rację, dla której poświęcam chwilę uwagi problemowi „uwikłania w płeć”, mając nadzieję, że w ostatecznym rozrachunku dygresja ta pozwoli trafniej odnieść się do głównego wątku naszych rozważań.

25Przede wszystkim zatem kategoria histerii pełniła zwykle funkcję identyfikacyjną, stanowiąc rozpoznawalny – i chyba rzadko kwestionowany – emblemat kobiecości (niezależnie od kolejnych korekt obowiązującego stanu wiedzy, przyjmowanych w obrębie wiedzy medycznej). Ze względu na pewne okoliczności, towarzyszące w samych początkach jej historycznemu rozpoznaniu – warto przypomnieć choćby spektakle poskramiania histeryczek, organizowane przez Charcota dla paryskiej publiczności, czy też dwuznaczne zachowania Freuda wobec niektórych pacjentek73 – szczególnie często bywa wykorzystywana jako figura kobiecości poddanej opresji, stanowiąc zarazem swoiste egzemplum hipokryzji społeczeństwa, które w imię partykularnego interesu sankcjonuje przemoc, normatywizując arbitralne wykluczenie w ramach pozornie neutralnych, obiektywizujących dyskursów. W ramach różnych nurtów refleksji nad kulturą często przyjmuje się też na zasadzie ekstrapolacji szerszą wykładnię, w myśl której „histeryczny gest” to w ogóle swoisty „język skazanych na społeczną niemotę”74. Taką też rolę w ciągu kilku ostatnich dekad odegrała figura histeryczki w retoryce niektórych ruchów kobiecych, zwłaszcza związanych z tzw. feminizmem różnicy – na przykład Luce Irigaray przypisuje jej status symptomu patriarchalnego stłumienia kobiety75, Judith Butler pisze o niej jako odgrywaniu parodystycznie zdeformowanej płci kulturowej76, a Hélène Cixous czyni ją uosobieniem kobiecego protestu i wzorcowym przykładem alternatywnej formy ekspresji, na którym w znacznej mierze opiera swój projekt pisarstwa kobiecego.

26Ten ostatni motyw pozwala nam powrócić do głównego tematu niniejszych rozważań, przede wszytkim ze względu na zauważane niejednokrotnie „powinowactwo z wyboru” między écriture féminine a dekonstrukcją, przejawiające się pewnym podobieństwem metaforyzacji, obecnością obustronnych nawiązań tematycznych, a także bezpośrednią współpracą głównych przedstawicieli, która zaowocowała m.in. wspólną książką autorstwa Cixous i Derridy77. Wydaje się, że owo odniesienie do kobiecej histerii – o której pisano nieraz, że wymyka się jednoznacznym opisom, znajdując swe niedookreślone umiejscowienie gdzieś pomiędzy chorobą, symulacją a ekspresją – pomaga uchwycić paradoksalną logikę tych dwóch koncepcji. Zwłaszcza zaś tak charakterystyczna (a zdaniem wielu szczególnie irytująca) cecha obu projektów jak programowe unikanie definicyjnego samookreślenia i uporczywe podtrzymywanie atopiczności (Cixous deklarowała, że niemożliwość zdefiniowania, niepodatność na teoretyczną konceptualizację stanowi istotę kobiecego pisania78, Derrida zaś przekonywał, że wszystkie możliwe predykaty, jakie można by zastosować wobec jego praktyki, same poddają się dekonstrukcji79) wyraźnie koresponduje z przekonaniem, że to właśnie poczucie zasadniczego niedopasowania do społecznego wizerunku i niezdolność przyjęcia trwałej tożsamości symbolicznej jest źródłem gorączkowej nadaktywności histeryczki, której nie zadowala żadne stabilne określenie relacji z Innym. Idąc zaś krok dalej, można by przyjąć, że ogólnym punktem odniesienia pozostają tu cały przez czas prowokacyjne hasła Lacana, w myśl których kobieta jako taka nie istnieje i nie poddaje się pojęciowej tematyzacji, stanowiąc symptom mężczyzny80, które wprawdzie ściągnęły na niego oskarzenia o mizoginię, w pewnym sensie powracają jednak przekształcone i zrewaloryzowane choćby u Cixous, właśnie poprzez takie negatywne usytuowanie wobec porządku symbolicznego gwarantując pisaniu kobiecemu jego subwersywny potencjał.

27Spróbujmy teraz krótko dopowiedzieć, jak powyższe rozważania wokół „różnicy seksualnej” mogłby się przekładać na pewne sądy dotyczące zagadnień literackiej taksonomii. Podkreślając, że pojęcie gatunku we wszystkich kontekstach mogło odgrywać przede wszystkim rolę zasady porządkującej („podobieństwa, analogii, tożsamości i różnicy, taksonomicznej klasyfikacji, organizacji i genealogicznej tablicy, porządku rozumu, porządku rozumów, sensu sensu, prawdy prawdy, naturalnego światła i sensu historii”81), Derrida przynajmniej na chwilę dystansuje się wobec mnogości kwestii szczegółowych i – abstrahując od zróżnicowania przywołanych hasłowo modeli gatunkowych – zawiesza pytanie o merytoryczne uzasadnienia poszczególnych schematów pojęciowych, uwydatniając za to związek samego gestu identyfikacji i kategoryzacji z pojęciem arbitralnego Prawa jako struktury apodyktycznego zobowiązywania. Prawo zaś w perspektywie poststrukturalistycznej bywa zwykle utożsamiane z Imieniem Ojca jako instancją zakazującą bezpośredniego dostępu do symbiotycznej relacji z rzeczywistością (Matką), a tym samym umożliwiającą wkroczenie do uniwersum symbolicznego zbudowanego na edypalnym wyparciu82. Możliwość komunikowania i tworzenia spójnych reprezentacji za pomocą określonych struktur zostaje więc skorelowana z odwołaniem do hierarchicznego porządku tożsamości i społecznej ekonomii wymiany. Innymi słowy : aby prawomocnie uczestniczyć w cyrkulacji dóbr symbolicznych, muszę założyć: 1) względną trwałość określonego „ja”, które byłoby rozpoznawalne jako „wypłacalna” strona w ramach poszczególnych transakcji (tj. jako autor, tłumacz, komentator, czytelnik); 2) istnienie stabilnych znaczeń i powszechnie akceptowanych form ich redystrybucji (a więc konwencji gatunkowych), umożliwiających oszacowanie i porównanie wartości tekstów, a w konsekwencji – ich wymianę. Wpisanie kategorii gatunku w taką jurydyczną logikę ma jednak dość ambiwalentną wymowę, chociaż bowiem Prawo nadaje podmiotowi określony status i tożsamość, czyni to za cenę alienacji, wyparcia jednostkowości i wymuszenia posłuszeństwa. Ponieważ zaś status ten, będący stawką gier symbolicznych, wyznaczany jest umiejscowieniem na danym poziomie stratyfikacji społecznej, a więc w relacjach nadrzędności i podporządkowania, siłą rzeczy głównym wymiarem symbolicznych interakcji okazuje się współzawodnictwo między pretendentami.

28Podczas gdy gatunki zostają usytuowane po „męskiej” stronie instytucjonalnego porządku i homogenizacji, feministyczne projekty krytyczne spod znaku écriture féminine, semiotyki kobiecej czy subwersywnej performatywności zazwyczaj wiąże się z postulatem przekroczenia granic zrekonstruowanego tu pobieżnie uniwersum tekstowego, co w myśl powszechnej opinii miałoby prowadzić do rezygnacji z odniesień do sformatowanych konwencji na rzecz idiosynkratycznej „dzikości pisania”, rozprzestrzeniania aleatorycznej fragmentaryczności bądź spontanicznej ekspresji prywatnych asocjacji. W najbardziej chyba przejrzysty – a przy tym dość reprezentatywny – sposób postulaty takiej reorientacji formułowała i uzasadniała Julia Kristeva, konsekwentnie łącząca w swoich pracach wątki psychoanalityczne i semiotyczne, wspominana już tu przy okazji intertekstualności. Pomysły autorki były nieraz przedstawiane i omawiane, pozwolę więc sobie przywołać wybiórczo jedynie te motywy, które wyraźniej korespondują z omawianą tu problematyką83. Przede wszystkim więc Kristeva wskazywała na poznawcze niedostatki naszkicowanego powyżej modelu komunikacji, któremu zarzucała fetyszyzowanie urzeczowionego tekstu oderwanego od dynamiki konstytuujących go znaczeń oraz zafiksowanie na rekonstruowaniu warunków sformalizowanych transakcji symbolicznych, zakładających wymienny status reprezentacji. Możliwości przekroczenia ograniczeń tego paradygmatu, w pewnej mierze uwarunkowanych samą strukturą symbolicznego porządku kultury, szukała zaś głównie na dwóch (zresztą nie całkiem rozłącznych) obszarach, odnosząc zreifikowaną – jej zdaniem – kategorię gotowego tekstu do sieci spluralizowanych relacji intertekstualnych oraz do przedkomunikacyjnej semiotyczności genotekstu.

29Proponowane przez badaczkę rozróżnienie poziomów języka i tekstu opierało się na przekonaniu (przyjmowanym też w psychoanalizie Lacana), że identyfikacja z Prawem Ojca, umożliwiająca proces indywiduacji, nigdy nie jest zupełna, przyjmując raczej formę nieustannego wysiłku ponawiania częściowych utożsamień, wskutek czego w mowie podmiotu zachowują się swoiste „relikty” afektywnej artykulacji presymbolicznej. Z jednej strony mamy więc symboliczny porządek języka, z całą infrastrukturą relacji logicznych i składniowych, umożliwiającą – poprzez edypalne odseparowanie i dualizację doświadczenia – referencjalne odnoszenie się do świata i przypisywanie mu predykatów, czyli komunikowanie (czemu odpowiada poziom fenotekstu, wpisujący się w konwencje stylistyczne bądź gatunkowe, służące tworzeniu czytelnych reprezentacji), z drugiej zaś – semiotyczny wymiar mowy, uchwytny głównie na poziomie cech suprasegmentalnych i parajęzykowych, a obejmujący intonację i barwę głosu, tempo mówienia, prozodię, okazjonalne wokalizacje, westchnienia i pomruki, zjawiska rytmizacji, czy też wreszcie onomatopeje i pozostałe figury foniczne (korelatem tej płaszczyzny opisu pozostaje warstwa genotekstu, a więc konfiguracja rozproszonych znaczących, generująca „dynamiczny, transwersalny, translinearny”84 proces asocjacji, zachodzących niezależnie od znaczeń referencjalnych i poza intencją komunikacyjną wypowiedzi). Tylko dla porządku dodam, że zjawiska z drugiej grupy zostały zinterpretowane – ze względu na związek z dziecięcym sylabizowaniem i usytuowanie w domenie somatycznych oznak – jako ślady pierwotnej homeostazy, a w rezultacie skojarzone z mową kobiet, która miałaby w mniejszym stopniu podlegać presji symbolicznych wzorców. W świetle dotychczasowych uwag nie powinno też zaskakiwać, że pytana o rolę kobiety w kulturze Kristeva przywołuje znaną postać: „w gruncie rzeczy jest to trochę rola histeryczki: a czemu by nie?”85.

30Nietrudno zgadnąć, że poświęcając uwagę znaczeniu tej figury, narażamy się na zarzut przeszacowania drugorzędnej kategorii, dziś już z wolna zapominanej nawet w swojej macierzystej dyscyplinie, tym bardziej zaś pozbawionej jakichś wyraźnych znamion przydatności na gruncie refleksji genologicznej. W danym wypadku nasze zainteresowanie wydaje się jednak usprawiedliwione znaczeniem, jakie pojęcie to zyskuje w strategiach argumentacyjnych omawianych autorów, sytuując nas w samym centrum ponowoczesnych sporów o źródła znaczenia, granice tekstowości, tryb interpretacji czy status komentarza. Sama nazwa choroby doczekała się zresztą oficjalnego usankcjonowania w terminologicznym paradygmacie poststrukturalizmu, i to właśnie w roli jednostki identyfikującej pewien rodzaj usytuowania w obszarze intersubiektywnej komunikacji. Jak na ironię, ową wyraźną nobilitację kategoria histerii zawdzięczała decyzji najbardziej wszak „patriarchalnego” w tym gronie Jacques’a Lacana, który zarezerwował dla niej szczególną pozycję w obrębie swej typologii dyskursów86. Choć bowiem dyskurs histeryczny nie mieści się w ramach przyjętych wzorców zachowań, nieustannie narusza komunikacyjne konwencje (lekceważąc na przykład rozróżnienia gatunkowe) i przekracza granice różnych domen poznawczych, to w zasadniczy sposób przyczynia się do rozwoju ludzkiej samowiedzy poprzez ostentacyjne demaskowanie jej ograniczeń, ciągłe wychwytywanie dysonansów i prowokacyjne kwestionowanie osiągniętego status quo87.

31Ujęcie takie prowadzi niekiedy do radykalnych – być może nawet zbyt radykalnych – rozstrzygnięć interpretacyjnych, w myśl których „istnieją dwa rodzaje nauki: fałszywa nauka dyskursu uniwersyteckiego”, zajęta podtrzymywaniem własnego uprzywilejowania i wytwarzaniem iluzorycznych racjonalizacji, „i właściwa nauka, która zajmuje pozycję histeryczną, czyli poddaje badaniu dyskurs Mistrza (swego własnego pola) i stwierdza w nim brak”88. Do sprawy tej jeszcze powrócę, więc na razie poprzestanę na zasygnalizowaniu powyższej niepewności. Nawet jeśli unikałoby się takich manichejskich dychotomii, należałoby niewątpliwie uznać, że jednym z głównych postulatów Lacanowskiej psychoanalizy pozostaje dążenie do „histeryzacji” dyskursu, czy to w relacji stricte terapeutycznej, czy też w polu wytwarzania wiedzy oraz w krytycznej debacie o kulturze89. W obu wypadkach analityk rezygnuje bowiem z autorytatywnego diagnozowania stanu neuroz pacjenta bądź patologii społeczeństwa, starając się raczej – poprzez „trafną interpunkcję”90 (obejmującą na przykład elipsy i momenty ciszy, dezautomatyzujące powtórzenia bądź parafrazy wybranych motywów, dygresyjne pytania, zaskakującą delimitację dyskursu) – konfrontować interlokutora (analizanta, czytelnika) z jego stłumionymi niepokojami, zakładając przy tym, że „rozhisteryzowany” podmiot jest w znacznie większej mierze „otwarty na prawdę własnych symptomów”91. Nobilitacja owego „zaburzenia” idzie tu jednak jeszcze dalej, gdyż ze względu na swe notoryczne niedomknięcie i dynamiczne odniesienie do subiektywności mowa symptomów okazuje się w lacanizmie główną modalnością ludzkiego mówienia, pojmowanego jako nieustanne zapytywanie. Jak puentuje jeden z komentatorów Lacana: „podmiot mówiący jako taki jest histeryczny”92.

32Gdyby zapytać o przesłanki szczególnej popularności motywu histerii w dyskursach ponowoczesności, należałoby wskazać chyba przede wszystkim dwie okoliczności. Po pierwsze zatem, chodziłoby tu o zwyczajowo utrwalone skojarzenie z problematyką przemilczeń i wykluczeń, tak znamienną dla różnorakich zainteresowań omawianej formacji. Większość komentatorów wydaje się bowiem zgodna, że obraz krnąbrnej kobiety często na prawach metonimii staje się emblematem różnych grup poddanych upodrzędnieniu, a mowa patologicznych symptomów w określonych kontekstach zyskuje walor zastępczej ekspresji treści ocenzurowanych przez kulturę. W kontekście refleksji tropologicznej okazuje się zatem, że „histeryczny gest to język skazanych na społeczną niemotę”93, swoisty fortel bezsilnych i wyobcowanych. Już choćby dzięki takiej charakterystyce histeryczka zyskuje wystarczające predyspozycje, by stać się sztandarową postacią antydyskryminacyjnej retoryki postmodernistów, niejako uobecniając stłumiony głos z marginesów uniwersum symbolicznego (rozważania Kristevej o kategorii abiektu przekonują zaś, że to przywracanie wypartego nie musi przyjmować postaci prostego interwencjonizmu politycznego). Dochodzi do tego jednak również czynnik drugi, z mojego punktu widzenia chyba nawet jeszcze istotniejszy, czyli związek tropów histerii z kwestiami rozrodczości i macierzyństwa. Nieraz bowiem podkreślano, że istotną rolę w kształtowaniu semantyki tego zaburzenia odegrały uporczywie utrzymujące się wyobrażenia, czy wręcz przesądy, o jego domniemanym uwarunkowaniu przez biologiczne struktury prokreacji. Jak wskazuje Paweł Dybel, „histerię w przedziwny sposób wiązano w ramach tej tradycji z porodem, czyli z rolą, jaką pełni kobieta – i to zarówno w aspekcie duchowym, jak i cielesnym – w procesie narodzin ludzkiego życia. […] Mitologia histerii miała zatem swoje źródło w mitologii samej macicy”94.

33Kristeva nie kwestionuje samego domysłu powinowactwa zjawisk, choć nadaje mu bardziej wyrafinowaną formę, odchodząc od mitologizowania fizjologii na rzecz swoistej polaryzacji pola mowy, w którym opisana powyżej sfera semiotyczności, stanowiąca podłoże procesów metaforyzacyjnych (i w ogóle retorycznej labilności języka), zostaje filogenetycznie przypisana symbiotycznej relacji z matką95, podczas gdy symboliczność – wraz z całą maszynerią składni i logiki, umożliwiającą abstrahowanie, orzekanie sądów o świecie i tworzenie spójnych reprezentacji – pozostaje domeną ojcowskiej mediacji. Przede wszystkim jednak u większości omawianych autorów motyw narodzin funkcjonuje jako figuratywne ujęcie procesu powstawania tekstu, swoista metafora pisarstwa, odsyłająca wyraźnie do retoryki Nietzscheańskiej, której charakterystykę pożyczam z pouczającego szkicu Pawła Pieniążka – „tworzenie przyrównuje Nietzsche do stanu brzemienności, do ciąży, toteż autora nazywa „człowiekiem »matką«”, a „pozornej inspiracji” przeciwstawia „mozół”, wysiłek i pracę bolesnego tworzenia (Ludzkie, arcyludzkie, § 155). Tworzenie nie jest więc aktem, lecz długotrwałym i złożonym procesem dojrzewania, którego wytwór, niczym dziecko, odrywa się ostatecznie od swego twórcy i „za każdym razem, gdy dzieło zostało zrodzone, moje życie wisi na nim na cienkiej nitce” (Unschuld des Werdens, § 502)”96. Podobnie dzieje się u Derridy, którego pisma stanowią prawdziwą kopalnię takich obrazów, by wspomnieć choćby motywy „działań rozrodczych” i „niemowlęctwa”, kończące znany szkic Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych97. Prawdziwą kulminację owej tendencji stanowi zaś omawiany tu wywód o gatunkowości, który na ostatnich stronach wyraźnie rozprzęga się i stopniowo przechodzi w rodzaj delirycznej parataksy, splatającej frazy w rodzaju „jestem matką prawa”, „jestem kobietą”, „szaleństwem mej córki jest pragnienie, by się narodzić”, czy „szaleństwo urodziło i oświetliło gatunek”98, oscylującej gdzieś pomiędzy enigmatycznym patosem pytyjskiej przepowiedni a ironiczną frywolnością drag-queen show.

34Podobieństwo metaforyki, łączące Nietzschego i poststrukturalistów, jest niewątpliwie uwarunkowane wyraźną zbieżnością polemicznych odniesień, w obu bowiem wypadkach wybrany tryb figuracji świadczy – jak można mniemać – o chęci zdystansowania się wobec takich wariantów refleksji semiotycznej, które by przyjmowały założenia obiektywności kodu, adekwatności przekazu czy stabilności tekstowych konwencji. Ostentacyjne gesty, charakterystyczne zarówno dla Barthes’a czy Derridy, jak też dla ich filozoficznego poprzednika, miałyby zaś prowadzić poza granice takiego homogenicznego uniwersum komunikacyjnego i wyznaczać nową przestrzeń symboliczną, niepoddaną jednoznacznym regułom systemowym, w której pisanie okazywałoby się rozrzutnym tworzeniem nieprzewidywalnych bytów o niedookreślonym przeznaczeniu. W tym duchu należałoby najpewniej interpretować sens opisanych powyżej strategii retorycznych, histeryczną hiperbolizację wywodu traktując jako narzędzie krytyki opresywnych przymusów kulturowych, a poetycką persewerację „prokreacyjnych” i „położniczych” metafor – jako formę poszukiwania innej ekonomii dyskursu, alternatywnej wobec „logocentrycznego” systemu praw wymiany symbolicznej (Cixous w swoim manifeście bezpośrednio wskazuje więź matki z dzieckiem, niezależną od porządku symbolicznych identyfikacji, jako wzorzec postulowanej relacji, mającej przekraczać kalkulacje spragmatyzowanej racjonalności – „Ona hojnie szafuje energią swoich popędów, a więc, zabierając głos, ona nie może nie przekształcić bezpośrednio i pośrednio wszystkich systemów wymiany opartych na męskiej oszczędności”99).

35Wskazane zabiegi, prowadzące do swoiście rozumianej „feminizacji” dyskursu, odnoszą się przede wszystkim do zagadnień antropologicznych, etycznych czy politycznych, i w tych kategoriach były już nieraz interpretowane (na przykład jako przejawy dążenia do wypracowania modelu „męskości otwartej na kobiecość”100), pociągają też jednak za sobą – jak cały czas tu zakładamy – pewne implikacje w sferze myślenia o literaturze. Wypada zatem w tym miejscu przyznać, że cała właściwie przedstawiona powyżej rekonstrukcja przesłanek poststrukturalistycznego myślenia o języku, komunikacji i twórczości artystycznej potwierdza – jak się zdaje – wstępne intuicje, dostarczając przede wszystkim różnych argumentów na rzecz stanowiska antygenologicznego. Aprobatywne przywołanie kobiecej perspektywy, przeciwstawionej „ekonomii konserwacji i kumulacji”101, skłaniać by miało raczej do porzucenia myślenia o literaturze w kategoriach gatunkowych i rodzajowych – traktowanych jako formy opresywnej kontroli i pojęciowe fetysze – na rzecz idiosynkratycznej, aleatorycznej praktyki lekturowej, utrwalanej w niekanonicznych, częściowo konfesyjnych, formach pisarstwa krytycznoliterackiego, zbliżonych do anarchizującego projektu écriture féminine.

36Stanowisko to, a przynajmniej ogólne nastawienie poznawcze, które dotychczas próbowałem dookreślić głównie na podstawie prac bliższych tradycyjnej poetyce manifestu programowego, najbardziej spektakularną ekspozycję zyskało w innych, nieco bardziej ekscentrycznych i prowokacyjnych tekstach, którym wypada poświęcić chwilę uwagi, choćby ze względu na ich szczególne ukształtowanie, a także z powodu poczesnego miejsca, jakie zajmują w recepcji poststrukturalizmu. Mamy tu oczywiście na myśli Fragmenty dyskursu miłosnego Barthes’a (1977) oraz La carte postale: de Socrate à Freud et au-delà Derridy (1980)102, a więc dwie dość podobne książki, opublikowane mniej więcej w tym samym okresie co Teoria tekstu czy Prawo gatunku, performatywnie unaoczniające specyfikę zjawisk, które w obu szkicach dyskursywnych poddawane były próbie tematyzacji103. Choć jednak obie kładą nacisk właśnie na poglądowe inscenizowanie zdarzeń tekstowych, nie stanowią jedynie popularyzacyjnych ilustracji jakiegoś uprzedniego zamysłu teoretycznego, sytuując się raczej w kanonie ponowoczesności, o czym mogą świadczyć choćby liczne superlatywy, jakie do dziś kieruje się pod ich adresem – La carte postale Derridy mianowano na przykład „jednym z najpiękniejszych tekstów poświęconych komunikacji”104, a w Dyskursie miłosnym Barthes’a dostrzegano „jedną z największych rozpraw filozoficznych xx wieku”105. Ponadto zaś, dzięki swej oryginalnej formie, dalekiej od rygorów akademickiego wywodu, zyskały one także spory rezonans poza kręgami specjalistów, wywierając znaczący wpływ na sposób postrzegania literatury, funkcjonujący w szerszym obiegu kulturowym (niedawno tekst Barthes’a doczekał się nawet swojej scenicznej adaptacji).

37Obie przywołane książki wykorzystują przede wszystkim zasadę montażu fragmentarycznych zapisów, tematycznie zdominowanych przez wyznania i refleksje zakochanego podmiotu, a strukturalnie nawiązujących do wzorców intymistyki, przy czym Derrida sięga bezpośrednio do praktyk epistolarnych, tworząc coś na kształt postmodernistycznej powieści w listach, natomiast tekst Barthes’a – choć również niepozbawiony podobnych odniesień – bliższy jest poetyce dziennika (gwoli dokładności dodajmy tylko, że u Barthes’a charakter kolekcji ma cała książka, natomiast u Derridy jedynie główna, najobszerniejsza i najbardziej znana, część pt. Envois, której towarzyszą podskórnie korespondujące z nią eseje filozoficzne). Mimo takiego sprofilowania ich zawartość nie da się jednak ograniczyć jedynie do wymiaru konfesyjnego, gdyż artykulacje intymnej relacji stają się punktem wyjścia do różnokierunkowych rozważań o erotyzmie, tożsamości, władzy, możliwości porozumiewania się itp. Już te podstawowe wybory tematyczne, stylistyczne czy kompozycyjne domyślnie odsyłają do całego splotu wątków, które dotychczas poruszaliśmy. Choć więc nie ma tu miejsca na szczegółową analizę wszystkich powiązań ani ich konsekwencji, wskażę pobieżnie przynajmniej kilka głównych kwestii.

38Znacząca jest na przykład decyzja o przedstawieniu komunikacyjnej problematyki za pomocą konwencji epistolarnych bądź diarystycznych, w ramach serii listów miłosnych czy „autoterapeutycznych” notatek, a więc przy użyciu zapisu doraźnego i nieciągłego, pozbawionego całościowego planu, wolnego od sztywnych rygorów konstrukcyjnych, indeksalnie utrwalającego następstwo przygodnych interakcji, otwartego na kolejne dopowiedzenia, a przy tym uwydatniającego jednostkowy punkt widzenia. Sięgając po taką praktykę pisania chronicznie zawieszonego in statu nascendi, Barthes i Derrida starają się uniknąć całościującej formuły opowiadania, uznawanego niekiedy za elementarną formę gatunkową, obecną we wszystkich formacjach kulturowych i artykułowaną w najróżniejszych tworzywach semiotycznych, pełniącą szczególnie doniosłe funkcje antropologiczne, a dzięki tym walorom stanowiącą w omawianych pracach ogólne exemplum gatunku, emblematyczne uobecnienie zasady genologicznej jako takiej. Motywy skłaniające ich do uchylania się od wymogów spójnej opowieści nie są jednak szczególnie obrazoburcze, przyjmując postać podobną do tych, które przyświecały artystycznym poszukiwaniom powieści „wysokiego” modernizmu – obawa przed zawłaszczającą symbolizacją świata unieruchomionego w danym ujęciu, przekonanie o iluzoryczności miarowej chronologii wobec zmienności rytmów czasu subiektywnego, zniesmaczenie poznawczym i moralnym protekcjonalizmem narratora jako dysponenta sensu itp. Ponieważ więc w ramach kontraktu narracyjnego w zamian za poczucie sensu i spójność wiedzy o doświadczeniu trzeba złożyć daninę społeczeństwu, zmieniając samo doświadczenie w temat, a innego (tu – domniemanego protagonistę erotycznej relacji) w sfikcjonalizowaną postać, obaj autorzy zastępują reprezentację kochanej osoby jej ewokacją, a zamiast opowiadania nadającego znaczenie zdarzeniom wybierają ich konsekutywne oznaczanie i współuczestnictwo.

39W pewnym sensie owe prowizoryczne, niemal brulionowe, formy kameralnego kontaktu zostają więc nobilitowane jako bardziej adekwatne poznawczo wobec sposobu ludzkiego istnienia w języku, w opozycji do bardziej złożonych i ściślej skodyfikowanych konwencji gatunkowych, zwykle uplasowanych na wyższych pozycjach w obrębie uniwersum symbolicznego. Do ogólnej topiki urzeczowienia dochodzi zaś jeszcze niechęć wobec konformizmu „instruktażowej” komunikacji, regulowanej przez normy gatunkowe, zabezpieczające przewidywalność lektury. Dezaprobata ta zresztą przyjmuje niekiedy mniej dyplomatyczne formy, jak choćby we fragmencie, w którym Derrida dość złośliwie opisuje lękliwego czytelnika, złaknionego krzepiącej pewności i rzucającego się w pościg za jasnymi rozstrzygnięciami106. Można by zatem rzec, że list, pocztówka, dziennik, notatka (a również przywoływane przez Barthes’a haiku) zostają tu uprzywilejowane jako gatunki o możliwie niskim współczynniku gatunkowości, niekrępujące swobody czytelnika, związane raczej z procesem pisania niż strukturą tekstu, tworzące – by zacytować Michała Głowińskiego – swoistą „formę bez formy”107.

40W obu pracach powraca też skojarzenie takiego antynormatywnego sposobu pisania z problematyzacją płciowej tożsamości podmiotu – choćby dlatego, że z powodów historycznych intymistyka przez długi czas faktycznie pozostawała domeną kobiet, w mniejszym stopniu niż inne formy komunikacji przywierając do stypizowanych sytuacji społecznych. Genetyczne uwarunkowanie semantyki gatunkowej zostaje jeszcze uwydatnione w obu pracach za sprawą aluzyjnych odniesień do xvii-wiecznych Listów portugalskich jako utworu, który zdaniem wielu właściwie rozpoczyna historię powieści epistolarnej, a bywa też uznawany za nowatorski w swojej epoce przykład zakamuflowanego monologu wewnętrznego. Ponieważ zaś materią poszczególnych fragmentów oraz tematem całego dzieła jest nieszczęśliwa miłość zakonnicy do oficera, można by się w owym nawiązaniu dopatrywać hipotetycznej alegorii konfliktu między prawem i pragnieniem, bądź exemplum dysharmonii między mężczyzną i kobietą (a dodam od razu, że pozostałe teksty w książce Derridy, umieszczone tuż po kolekcji listów miłosnych, są poświęcone przede wszystkim różnym wątkom psychoanalitycznym). Znaczącym komponentem owej relacji intertekstualnej pozostaje wreszcie długotrwała debata nad autorstwem klasycznego dzieła, w toku której większa część badaczy zaczęła przychylać się raczej do poglądu, że Listy są falsyfikatem, napisanym przez mężczyznę, który – ujmę rzecz z niewielką tylko przesadą – tekstem tym właściwie zainicjował ruch przemian wiodących do narodzin sentymentalizmu108.

41W wypadku omawianych książek nie ma oczywiście gorącego sporu co do kwestii osobowej atrybucji autorstwa, niewątpliwie jednak pojawiają się różne formy inscenizacji, imitacji, symulacji czy identyfikacji, destabilizujących sferę płciowych stereotypów. U Barthes’a do destabilizacji statusu „ja” dochodzi już na pierwszych stronach książki, gdy użalając się na swą kondycję zakochanego, urojenia zazdrości czy tęsknotę za kochaną osobą, oznajmia on zarazem, że dyskurs nieobecności należy zasadniczo do kobiety, a mężczyzna, który czeka i cierpi, czyli po prostu mężczyzna zakochany, nieuchronnie się feminizuje (notabene realizując tym samym postulowany przez sentymentalistów ideał człowieka czułego)109. O trafności takiej autodiagnozy przekonuje już choćby pobieżny rzut oka na multiplikowane niemal bez końca śródtytuły, nagłówki, hasła czy glosy : „Lecę w otchłań, upadam”, Wzdychać, „Cudowny!”, „Śmieszny i godny pozazdroszczenia”, Katastrofa, Dwie rozpacze, Sytuacja graniczna, Ciężkie serce, Wierzyć w Najwyższe Dobro, „Inny mnie boli”, „Jesteśmy własnymi demonami”, Miłosne wasalstwo, Niewyrażalna miłość, Wygnać siebie, Pożoga itd. – ich melodramatyczna afektacja wyraźnie nasyca „dyskurs miłosny” męskiego podmiotu oznakami trwale już zrośniętymi z, przywoływaną tu raz po raz, symptomatyką histeryczki.

42Do podobnych rezultatów, choć może za pomocą nieco innych formuł i przekształceń, dochodzi też Derrida, który kontrapunktuje główny tok rozwijanej narracji „feminizującymi” epizodami, co jakiś czas wchodząc w nacechowane „kobiecością” role, i to na różnych poziomach modelowania tekstu, od jednostek leksykalnych poprzez struktury syntaktyczne aż po stereotypowe scenariusze zachowań. Istotę wszystkich tych zabiegów nader trafnie – choć trochę zbyt euforycznie – podsumowuje w bardzo dobrej analizie porównawczej obu książek Linda S. Kauffman, znana badaczka dyskursu epistolograficznego, która ich sens widzi w umożliwieniu „archeologicznego rozwarstwienia zasobu zachodnich mitologii literatury i kultury” oraz w utopijnym dążeniu do „rozciągnięcia języka aż po granice możliwości, a nawet „poza” nie – poza zasadę przyjemności, poza narracyjność, poza ograniczenia gatunku i rodzaju (genre and gender)”110.

43Proponując powyższe, może nieco przesadnie szczegółowe, omówienie „dyskurów miłosnych” Barthes’a i Derridy, starałem się uwiarygodnić tezę, że zamykające ostatni cytat zestawienie jednostek literackiej poetyki i płciowej tożsamości – które czytelnikom spoza kręgu entuzjastów dekonstrukcji mogło się wydać przypadkową asocjacją, czy nawet zbytecznym dziwactwem – odgrywa istotną rolę w poststrukturalistycznym pojmowaniu kultury. Płaszczyzną, która łączy te zwyczajowo oddzielane kategorie, okazuje się zaś – jak wynika z przedstawionego streszczenia obu książek – swoiście ujmowana problematyka podmiotowości. Jeśli, zgodnie z diagnozą Žižka, „jednym z wielkich topoi »dekonstrukcjonistycznej« krytyki ideologii jest to, iż pojęcie autonomicznego, wolnego i odpowiedzialnego podmiotu jest fikcją prawną”111, pozwalającą scedować na jednostki odpowiedzialność za szkodliwe społecznie zjawiska, to istotną rolę w konstruowaniu takiego obrazu człowieka odgrywałyby skorelowane ze sobą normatywne wzorce seksualnych identyfikacji i symbolicznych artykulacji, wyznaczające standardy akceptowalnych zachowań. Jednostka, w myśl tej argumentacji, zyskuje podmiotowość, przyjmując określone miejsce w porządku symbolicznym, czyli utożsamiając się z określoną rolą płciową (gender) i komunikując się za pośrednictwem zestandaryzowanych form gatunkowych (genre), ale też opłaca to dopuszczenie do życia społecznego chronicznym wyobcowaniem, gdyż może rozumieć i wyrażać siebie tylko w narzuconych jej ramach lokalnych dyskursów ideologicznych – jak dopowiada jeden z komentatorów Lacana: „Ego, obraz, w którym się rozpoznajemy, zawsze jest obcym alter ego”112. Jeśli zaś tylko pójdzie się dalej tym tropem, za główne przesłanki przyjmując radykalne niedopasowanie jednostki do kulturowych konwencji i złudność językowego zadomowienia w istnieniu – logiczną konsekwencją wybranej orientacji wydaje się nieufność wobec różnorakich wysiłków taksonomizacyjnych, w których zaczynamy wówczas dostrzegać przede wszystkim ponure przejawy coraz ciaśniejszego osaczenia człowieka jako Lacanowskiego „zwierzęcia na pastwie języka”113.

44Tak dramatyczne ujęcie dychotomii unikalnego doświadczenia podmiotu i anonimowych kodów symbolicznych nierzadko bywa interpretowane jako patetyczna apologia nieuchwytnej pojedynczości, bliska romantycznemu etosowi kontestacji norm gatunkowych, sztucznie narzucanych na efekty kreatywności artystycznej i krępujących swobodę przepływu znaczeń (co zresztą mogłoby się wydawać zgodne ze wszystkim, co wiemy o zafascynowaniu Derridy kwestiami „idiomu”, „sygnatury” czy „sekretu”)114. Jeden z badaczy, notabene zajmujący się właśnie romantyzmem, na poststrukturalistycznych inspiracjach oparł niedawno cały projekt swoistej „poetyki pojedynczości”, skierowanej polemicznie przeciwko dominującej obecnie tendencji do eksponowania roli kulturowych konwencji i społecznych (ideologicznych czy wręcz politycznych) uwarunkowań dyskursu115. Przywoływana tu już nieraz Anna Burzyńska Fragmenty dyskursu miłosnego Barthes’a uznała za „jedną z najbardziej dotkliwych, a zarazem najbardziej namiętnych krytyk teorii komunikacji”116, a w Derridiańskim pastiszu prozy epistolarnej dostrzegła próbę pokazania, „że to, co najważniejsze, było w gruncie rzeczy niekomunikowalne – nie dało się przekazać i przetransportować”117. Spora część krytyków nie poprzestaje na rozpoznaniu określonego stanowiska w pracach poststrukturalistów (nawet gdyby chodziło o wyraźnie aprobatywne rozpoznanie, z jakim spotykamy się u Burzyńskiej) i przechodzi do czynnego afirmowania podobnej postawy jako najbardziej adekwatnej wobec specyfiki literaturoznawczych zainteresowań. Dla przykładu, we wprowadzeniu do znanej antologii prac genologicznych za oczywistość uznano, że pojęcie gatunku nieuchronnie wywołuje dziś „skojarzenia z władzą czy pedanterią”118, sprzeczne z postulatami jednostkowości, autonomii, spontaniczności czy oryginalności artystycznej ekspresji, musi więc wzbudzać pewne opory, a przynajmniej podejrzenia – już choćby ze względu na domniemane przywiązanie, „jakie większość z nas żywi wobec tych wartości”119, niewątpliwie konstytutywnych dla całej kultury postromantycznej. I wreszcie, niektórzy spośród zwolenników i egzegetów Derridy, programowo niechętni „totalizującym” skłonnościom myśli teoretycznej, idą jeszcze dalej, przypisując dekonstrukcji normatywną misję obalenia prymatu ogólności na rzecz ewokowania „pozaludzkiego” i celebrowania radykalnej odmienności. Wizja lektury, jaka rysuje się na takim gruncie120, miałaby zakładać odejście od prymatu perspektywy podmiotowej, odrzucenie stypizowanych scenariuszy odbioru, zaniechanie poszukiwania koherencji, a w zamian – otwarcie na nieprzewidywalne impulsy znaczeniowe, poddanie się logice przygodnego zdarzenia, zaniechanie obiektywizowania znaczeń i kontemplowanie epifanii jednostkowości.