Figury

1Inspiratorzy ponowoczesnego przesilenia raczej nie formułowali pozytywnych programów, wybierając ironiczne kwestionowanie dogmatów, piętrzenie paradoksów i balansowanie między sprzecznościami. Odsłonięcie mnogości zdekonstruowanego tekstu, bądź jego uległości wobec poczynań interpretacyjnej wspólnoty, sprzyjało raczej zawieszeniu wyraźnych rozstrzygnięć przedmiotowych. Próbę wypracowania względnie spójnej perspektywy teoretycznej, która pozwalałaby metodycznie porządkować zróżnicowane formy tekstowe, podjęto natomiast na gruncie szeroko rozumianych badań nad poznaniem. Klasyczne procedury definicyjne i klasyfikacyjne próbowano tu zastąpić bardziej elastycznym sposobem porządkowania, wywiedzionym z dwóch koncepcji podobieństwa: rodzinnego i prototypowego1.

2Koncepcja podobieństwa rodzinnego2, sformułowana przez Ludwiga Wittgensteina, bywa często wskazywana jako źródło teorii prototypu, ale pozostaje odrębną propozycją i oddziałuje na refleksję genologiczną również bezpośrednio, niezależnie od kognitywistycznej parafrazy3. Trzeba więc w pierwszej kolejności odnieść się do głównych założeń, konsekwencji i możliwych zastosowań tego właśnie ujęcia. Przypomnę możliwie najkrócej: w znanym fragmencie Dociekań filozoficznych Wittgenstein stara się pokazać na przykładzie pojęcia gier, że możliwe jest kategorialne grupowanie obiektów, niepołączonych wspólnymi cechami, które by zapewniały spójność odniesienia. Podstawę przynależności do jednego zakresu ma w takim wypadku stanowić nieregularny układ zazębiających się relacji między niektórymi składnikami4, „skomplikowana siatka zachodzących na siebie i krzyżujących się podobieństw; podobieństw w skali dużej i małej”5.

3Kategoria gier jest w Dociekaniach przykładem paradygmatycznym, więc przypisana jej charakterystyka przez analogię odsyła też do innych zjawisk, a przede wszystkim zostaje potraktowana jako poręczny model komunikacji. Wedle tej wykładni język nie stanowi spójnego systemu, nie daje się więc objąć jednolitą definicją ani wyczerpać w metodycznej analizie. Określające go pojęcie, pozbawione jednolitego zakresu i skomponowane według zasady „podobieństwa rodzinnego”, zyskuje zaś naturę elastycznej sieci, rozciągniętej nad mrowiem wielorakich odniesień, zaledwie zbliżonych do siebie ze względu na pewne cechy. Przestrzeń mowy zostaje opisana jako sfera współistnienia przygodnych, niewspółmiernych praktyk, czyli jako domena gier językowych6.

4Należy przy tym pamiętać, że zakres zjawisk, wskazywanych tą metaforą, nie został jednoznacznie zdefiniowany, a sposób ich określania w różnych miejscach i momentach podlega zauważalnym wahaniom. Kiedy pojęcie gier językowych pojawia się w Niebieskim zeszycie, odsyła do pierwotnych, prostych form porozumiewania się, które mogą stanowić podstawę tworzenia bardziej skomplikowanych wzorców (podobnie jak gatunki pierwotne w koncepcji Bachtina). Podobne odniesienia do uproszczonych modeli powracają też wielokrotnie w ramach swoistej „techniki likwidowania nieporozumień filozoficznych”7. Gry językowe stanowią wówczas rodzaj fikcji heurystycznych, opisujących wyobrażone sposoby mówienia (zazwyczaj regulowane jakimś arbitralnym założeniem) wraz z przypisanymi im kontekstami sytuacyjnymi.

5Szerokiej egzemplifikacji takich ćwiczeń umysłowych dostarcza Brązowy zeszyt – na przykład: „Wyobraźmy sobie naród, w którego języku nie istnieją takie formy zdaniowe jak książka jest w szufladzie czy woda jest w szklance, a tam, gdzie użylibyśmy takich form, mówi się: Książkę można wziąć z szuflady albo Wodę można wziąć ze szklanki”8. Podobnie dziwaczne pomysły powracają w samych Dociekaniach – na przykład: „Wyobraź sobie grę językową, w której na pytanie osoby A osoba B melduje liczbę leżących w stosie płyt lub kostek albo kolor i kształt bloków znajdujących się tam a tam” (Df, § 21, s. 18–19). Schematy, konstruowane w kolejnych eksperymentach myślowych, niejako inscenizują działanie abstrakcyjnych reguł, aby pośrednio uwydatnić wybrane cechy faktycznych zachowań („Nasze jasne i proste gry […] są raczej obiektami porównawczymi, które dzięki podobieństwu albo niepodobieństwu mają rzucić światło na panujące w naszym języku stosunki” [Df, § 130, s. 77]). Zauważalna dziwaczność tworzonych sytuacji, struktur i reguł służy wówczas osiągnięciu swoistego „efektu wyobcowania”, który ma osłabiać presję poznawczej rutyny i umożliwiać bardziej krytyczny ogląd utrwalonych prawidłowości.

6Perspektywa ulega pewnej zmianie, gdy szkicowanie fikcyjnych scenariuszy częściowo ustępuje miejsca bezpośredniemu odniesieniu do rzeczywistych sytuacji. W Dociekaniach obok sztucznych konstruktów w rodzaju „języka, który składałby się tylko z rozkazów i meldunków z placu boju” (Df, § 19, s. 16) pojawiają się też potocznie określenia rozpoznawalnych odmian wypowiedzi. Obszar gier językowych zostaje teraz wyznaczony enumeracyjnie, poprzez otwarty ciąg przykładów, takich jak: rozkazy, opisy, anegdoty, zagadki, dowcipy, przekłady, prośby, podziękowania, przekleństwa, powitania, modlitwy itp. (Df, § 23, s. 21). Zakres odpowiednich zachowań komunikacyjnych obejmuje więc szeroką skalę zjawisk (od prostych fraz poprzez zwyczajowe interakcje czy zinstytucjonalizowane performatywy, aż po rozbudowane praktyki symboliczne), zachowując przy tym podatność na addytywne rozszerzenia („To i temu podobne nazywa się ‘grami’” [Df, §69, s. 52; podkr. – G.G.]9), co pozwala na pewną swobodę w szukaniu ich zbiorczych określeń.

7Analogie między grami można by przekładać na podobieństwa konstrukcji tekstowych (tematyczne, stylistyczne, kompozycyjne, aksjologiczne itp.), które bywają wykorzystywane w lingwistycznych typologiach jako kryteria zespalania wypowiedzi w gatunki bądź gatunków w większe bloki10. Choć jednak gry językowe pod wieloma względami przypominają gatunki mowy (zgodnie z terminologią M. Bachtina)11, nie dają się z nimi jednoznacznie utożsamić, ponieważ mogą uruchamiać wiele zmiennych kryteriów, oddziałujących na różnych poziomach ogólności. Ze względu na brak stałej lokalizacji pojęcie to bywa odnoszone do tak różnych zjawisk jak style, socjolekty, etnoretoryki czy żargony. Ernesto Laclau i Chantal Mouffe w swoim opisie debaty publicznej wymieniają koncept Wittgensteina jako model wielości dyskursów, splatających werbalne działania z siecią sytuacji społecznych i materialnych uwarunkowań12. Co więcej, przedstawiona seria praktyk komunikacyjnych przeplatana jest bardziej zaskakującymi, a nawet osobliwymi przykładami, wymagającymi zasadniczej reinterpretacji pojęcia (na przykład: „śpiewać w korowodzie tanecznym”, „rozwiązywać zwykłe zadania rachunkowe”). Przynależność tych działań do zbioru gier językowych nasuwa istotne wątpliwości, więc ich włączenie w ciąg enumeracyjny wymaga dopasowywania elementów poprzez testowanie rozciągliwości ich znaczeń – co dobitnie przypomina o figuratywności omawianego określenia.

8Porządkowanie według podobieństw ma więc charakter dynamiczny i – zależnie od przyjętej perspektywy – pozwala wyodrębniać różne zbiory, pozbawione trwałego umiejscowienia (zgodnie z założeniami samego filozofa, który deklaruje na przykład, że „grupowanie słów wedle rodzajów zależeć będzie od celów podziału – i od naszych skłonności. Pomyśl o przeróżnych punktach widzenia, wedle których można wydzielać rodzaje narzędzi” [Df, § 17, s. 15]). Podobieństwa ułatwiają zbliżanie i grupowanie obiektów, ale nie mogą służyć ich systematyzacji, gdyż nie nawiązują przejrzystych stosunków podrzędności i nie tworzą trwałych układów pojęciowych. Nie są miarami obiektywnego ładu, lecz przygodnymi efektami porządkowania zjawisk. Ich operacyjnym walorem jest znaczna plastyczność, dzięki której mogą być na bieżąco dopasowywane do przyjętych założeń i celów. Porządek, konstruowany w ten sposób, można by określić jako repertuar (bądź „przegląd sposobów użycia naszych słów” [Df, § 122, s. 75]), czyli układ bardziej spójny niż zwykłe nagromadzenie elementów, ale swobodniejszy od systemu relacji.

9Z przyjętej tu perspektywy istotniejsze wydają się faktyczne konsekwencje wskazanej dominanty odbioru. Należy do nich oficjalny patronat przyznany Wittgensteinowi ex post przez cały nurt myślowy, który już bez specjalnych zastrzeżeń bywa określany jako antyesencjalizm. Kierunek ten najwyraźniej zaznaczył swoją obecność na obszarze anglo-amerykańskiej estetyki w połowie xx wieku, głównie za sprawą takich filozofów jak William Kennick, Morris Weitz, Paul Ziff, William B. Gallie. Twierdzili oni – powołując się właśnie na Wittgensteina – że wszelkie próby zdefiniowania sztuki muszą się kończyć nieuchronną porażką, ze względu na zmienność przedmiotu, który wciąż zmienia swe właściwości i przesuwa kolejne granice. Kwestionowali istnienie cech wspólnych wszystkim dziełom i odrzucali możliwość jednoznacznego określenia, czym jest twórczość artystyczna. Wobec tymczasowości i lokalności kryteriów, odróżniających estetyczne artefakty od przedmiotów użytkowych, uznano wówczas kategorię sztuki za przykład pojęcia otwartego, o ruchomym zakresie, ustawicznie poszerzanym dzięki relacjom „podobieństwa rodzinnego”.

10Nawet jednak Terence Diffey, jeden z oponentów przywołanej orientacji, przyznaje pracom jej przedstawicieli bardziej długofalowe oddziaływanie: „nawet jeśli jest prawdą, że antyesencjalizm, dotyczący definiowalności sztuki, dawno już temu przestał być przedmiotem aktualnego zainteresowania w estetyce, […] jego konsekwencją pozostaje godny uwagi fakt, że od publikacji artykułów Kennicka i Weitza istniała niewielka potrzeba rozwijania tradycyjnie rozumianych wielkich teorii sztuki” (nb. podobny wydźwięk zyskuje parafraza modelu Wittgensteina w Kondycji ponowczesnej czy Zatargu J. F. Lyotarda, gdzie koncept wielości nieprzekładalnych gier językowych, przeciwstawianych metanarracji, miał ograniczać wybujałe roszczenia całościowych opisów i uniwersalnych uzasadnień).

11Kognitywizm rozumiem tu jako dynamicznie rozwijający się kierunek badań humanistycznych, który najpełniejsze wcielenie znalazł w projekcie kognitywistyki, czyli wieloaspektowej nauki o poznaniu (cognitive science), ale wywarł także istotny wpływ na rozwój wielu specjalistycznych dyscyplin (poczynając od lingwistyki i psychologii, poprzez neurobiologię i cybernetykę, aż po wiedzę o literaturze, teatrologię czy filmoznawstwo). Ze względu na szeroki zakres postaw, mieszczących się w jego ramach, zwracam szczególną uwagę na badaczy, którzy analizują formy językowe jako artykulacje ludzkich struktur poznawczych i utrwalenia egzystencjalnego doświadczenia (chodzi więc o nurt kojarzony z koncepcjami takich autorów, jak na przykład G. Fauconnier, R. Jackendoff, M. Johnson, G. Lakoff, R. Langacker w językoznawstwie bądź M. Turner, R. Tsur i P. Stockwell w poetyce; w polskiej humanistyce podobną perspektywę reprezentują na przykład lingwistyczne prace A. Duszak, H. Kardeli, K. Korżyka, R. Kalisza, T. Krzeszowskiego, E. Tabakowskiej, B. Witosz, a także literaturoznawcze D. Korwin-Piotrowskiej, J. Płuciennika, M. Rembowskiej-Płuciennik, E. Sławkowej, J. Ślósarskiej; w bliskim sąsiedztwie owej tradycji należałoby też sytuować zainteresowania lubelskiej szkoły etnolingwistycznej)13.

12 Ten nurt kognitywizmu, w pewnym sensie powtarzający inkorporacyjny gest Jakobsona, niekiedy bywa postrzegany jako rodzaj ponowoczesnej poetyki lingwistycznej. Nie powinno więc dziwić, że choć zrodzony z krytyki strukturalizmu, cieszy się pewną sympatią badaczy przywiązanych do strukturalistycznej tradycji, którzy wiążą z nim nadzieje na ocalenie profesjonalnej infrastruktury i przedmiotowej autonomii poszczególnych dyscyplin. Sam język na gruncie tej koncepcji jest jednak rozumiany w zupełnie inny sposób, zamknięty system arbitralnych znaków zostaje bowiem zastąpiony przez kontinuum stypizowanych form, sprzęgniętych z porządkiem struktur poznawczych i mechanizmem zmysłowej percepcji. Czysto morfologiczna charakterystyka konwencji, oderwana od sytuacyjnych uwarunkowań i ograniczona do poziomu konstrukcji tekstowych, nie wydaje się więc sprawą szczególnie istotną dla nauki o poznaniu. Z tej perspektywy ciekawsza wydaje się analiza procedur, za pomocą których możemy ustalać podobieństwa między poszczególnymi tekstami, wyodrębniać ich typowe właściwości, tworzyć wyabstrahowane schematy, a także grupować poszczególne realizacje wokół takich ogólnych charakterystyk.

13Głównym przedmiotem zainteresowania na tym obszarze staje się zatem problematyka gatunkowej rozpoznawalności wypowiedzi, ujmowana w szerszym kontekście kategoryzacji pojęciowej. O atrakcyjności kognitywizmu dla genologii miałaby zaś decydować właśnie odrębność proponowanego modelu kategorii jako uporządkowania bardziej adekwatnego do wielokształtności i zmienności konwencji tekstowych. Odpowiednie koncepcje były już nieraz przedstawiane i szczegółowo omawiane14, przypomnę więc tylko w największym skrócie, że klasycznej systematyzacji zjawisk (regulowanej wymogami definicyjnego binaryzmu i ostrości kategorialnej) przeciwstawiają one siatkę nieostrych pojęć, pozwalających na stopniowanie przynależności elementów, zgodnie ze skalą upodobnienia do centralnego prototypu. Zdaniem niektórych badaczy właśnie taki elastyczny model typologii, oparty na relacjach podobieństwa, mógłby skuteczniej przybliżać – jak pisze Bożena Witosz – „wielowymiarowy, stale pulsujący, otwarty kształt poszczególnych gatunków, ich różnych niestałych konstelacji”, a także „płynne przechodzenie jednych form w drugie, zarówno w aspekcie jednego modelu kultury w danym czasie (aspekt synchroniczny), jak i w dynamicznym rozwoju form (aspekt diachroniczny)”15.

14Głównym obszarem odwołań do Wittgensteinowskiej teorii podobieństwa pozostaje w tym nurcie problematyka pojęciowej kategoryzacji. Dociekania stały się już kanoniczną pozycją „poznawczej” lingwistyki, a teoria prototypu (zainicjowana przez E. Rosch i rozwinięta m.in. przez G. Lakoffa, praktycznie ciesząca się statusem oficjalnej doktryny) jest zwykle przedstawiana jako rozwinięcie wyłożonej tam koncepcji16.

15Semantyka prototypu – leksykalna, ale w istocie dotyczy szerszej kwestii – jakie są kryteria, zasady włączania elementu X do kategorii Y. Zmiana kontekstu nie wydaje się jednak obojętna dla funkcjonowania przenoszonego pojęcia. Idea Wittgensteina ma bowiem zasadniczo charakter zbieżny z porządkiem dyskursu filozoficznego, który nie zmierza do pomnażania wiedzy, ale odnawia się poprzez ciągłe powracanie do podstawowych pytań i reinterpretowanie kolejnych opisów. Zasada „podobieństwa rodzinnego” odpowiada takim oczekiwaniom pomimo pewnego niedookreślenia, a może nawet dzięki niemu (jak trafnie zauważa Robert Piłat, „brak precyzji jest właśnie pożądaną cechą relacji podobieństwa”), stanowi bowiem propozycję możliwego sposobu postrzegania zjawisk i otwiera przestrzeń do namysłu nad ewentualnymi konsekwencjami przyjęcia takiej perspektywy17.

16Nieco inaczej wygląda sytuacja tego samego pojęcia po przeniesieniu na grunt choćby lingwistyki, która ma na celu pomnażanie zasobów wiedzy. W nowym kontekście miałoby ono służyć ewidencjonowaniu znaków, ustalaniu ich przynależności, kodyfikowaniu procedur użycia itp. Stąd też kategoria pokrewieństwa nieraz bywa poddawana krytyce na podstawie kryteriów, przeciw którym była pierwotnie skierowana. Wskazywano na przykład, że umożliwia ona opis zjawisk językowych, nie wyjaśnia jednak mechanizmów ich funkcjonowania, poprzestając na zestawianiu przykładów zamiast określeniu jakiejś ogólnej matrycy. Gdyby pominąć moment wartościowania, diagnoza ta zgadza się z przywoływanymi już tu deklaracjami samego Wittgensteina, który szukał formuły uwolnionej od presji wyjaśniania, nie myślał zaś o tworzeniu metodologicznej dyrektywy. Przykłady podobnych krytyk można by mnożyć, we wszystkich powraca jednak ta sama skłonność, by miary naukowej poprawności przykładać do przedsięwzięcia o programowo antyscjentystycznym charakterze.

17U Wittgensteina podobieństwa przyrastają w różnych kierunkach i tworzą doraźne konstelacje, pozbawione centralnego rdzenia18. Na mocy „rodzinnej” metafory przywołują wprawdzie porządek starszeństwa, ale szerzą się przez krzyżowanie, nie odsyłają więc do żadnego punktu centralnego, uchylając się wymogom hierarchizacji. Nie gwarantują poprawnej identyfikacji, są bowiem stopniowalne (coś może być bardziej lub mniej podobne do innego obiektu, podczas gdy rozpoznanie tożsamości regulowane jest zasadą wyłączonego środka), wrażliwe na kontekst (w pewnych warunkach łatwiej dostrzec zbieżności, które umykają przy innym usytuowaniu) oraz podatne na subiektywne odkształcenia (rzeczy podobne dla jednego obserwatora innemu mogą się wydać pozbawione wspólnych właściwości)19. Zapewne mogą wytwarzać efekt prototypowy, ale tylko niekiedy i przypadkowo.

18I wreszcie, porównanie do cech dziedzicznych („tak właśnie splatają się i krzyżują rozmaite podobieństwa członków jednej rodziny : wzrost, rysy twarzy, kolor oczu, chód, temperament itd., itd.” [Df, § 67, s. 51]) unaocznia przekonanie o procesualnym charakterze uporządkowań, reprodukowanych w codziennej praktyce i testowanych w różnych kontekstach. Typologiczne podobieństwa nie są jednorazowo ustanawiane, ale stabilizują się w czasie, dzięki powtarzaniu zwyczajowych zachowań.

19Podążanie tropem tak nieregularnych powiązań może wywoływać niepokój, bliski filozoficznemu zaciekawieniu, trudniej natomiast na tak sypkim gruncie budować gmach wiedzy akademickiej. Dopiero figura prototypu – właściwie bliższa koncepcjom gestaltystów niż Dociekaniom filozoficznym – stabilizuje migotliwą grę upodobnień, przyciągając rozproszone atrybuty i podświetlając ich wybrane aspekty. Taka idealizacja wyodrębnia określony zakres powiązań, dzięki czemu ułatwia rozpoznawalność domen przedmiotowych, a także zapewnia ich względną spoistość i wewnętrzne ustrukturowanie. Podobieństwo pozostaje główną zasadą zespalającą zakres kategorii, ale zmienia swój charakter i usytuowanie. Nie jest już splotem wielorakich, odwracalnych analogii, a zaczyna określać stopień zbliżenia elementów do centralnego modelu (wzorcowego egzemplarza bądź typu idealnego), działając jak substytut klasycznej tożsamości, jej „słaby”, „rozmyty” zamiennik.

20Koncepcję prototypowej kategoryzacji można uznać za doktrynalne usankcjonowanie rozwiązania, praktycznie stosowanego od dawna, a polegającego na określaniu przedmiotu poprzez cechy charakterystyczne, a nie ściśle definicyjne (na poziomie wysłowienia odpowiadają temu liczne modulanty umożliwiające stopniowanie stopnia przynależności i kategoryczności ustaleń, takie jak typowy, prawdziwy, klasyczny, pewnego rodzaju, do pewnego stopnia, przeważnie, zazwyczaj, sensu stricto, ogólnie mówiąc, z grubsza biorąc, ściśle ujmując)20. Kognitywiści podtrzymują więc krytycyzm Wittgensteina wobec prymatu definicji analitycznej jako głównej formy ujmowania zjawisk, choć unikają skrajnych rozwiązań, jakie zauważyliśmy na gruncie estetyki. Nie odrzucają całkiem możliwości tworzenia pozytywnych formuł opisowych, ale próbują raczej nadać im odmienną postać, wolną od schematyzmu dotychczasowego wzorca. Lakoff i Johnson proponują na przykład kompromisowy model „definicji doświadczeniowej”, która odchodzi od obiektywnego przedstawienia „inherentnych cech przedmiotu”, by określić jego „właściwości interakcyjne” i ukazać rolę, jaką odgrywa w kontekście codziennej praktyki.

21Podobny stan chwiejnej równowagi między wielością a jednością, między identyfikacją a rozmyciem, zdaje się w kognitywizmie charakteryzować całą przestrzeń języka. Na poziomie całościowych ujęć odpowiada temu wybór inferencyjnego modelu komunikacji – bardziej plastycznego od jednolitego systemu (dominującego w tradycji strukturalistycznej), ale mniej chaotycznego od zbioru praktyk językowych (jaki wyłania się z interpretacji Lyotarda). Zakłada on traktowanie interakcji językowych w kategoriach stopniowalnych przybliżeń, przestaje bowiem akcentować zależność przekazów od reguł kodu, a zwraca uwagę na filtr schematów poznawczych, pozwalający osiągać jedynie pewien stopień podobieństwa między interpretacjami poszczególnych uczestników dyskursu21.

22Przyjęcie powyższej strategii pociąga też za sobą pewne „rozmiękczenie” stosowanych narzędzi poznawczych, ponieważ specjalizacja metodologicznych perspektyw i poziomów analizy jest tu zastępowana dostrajaniem przygodnych elementów oraz przenikaniem się różnych rodzajów wiedzy22. Zamiast podziału kompetencji i usztywnienia procedur eksponuje się wówczas możliwość dostrzegania aspektowych podobieństw, pozwalających porównywać, grupować i łączyć zjawiska o bardzo różnej specyfice bądź przynależności. Jak przekonują zwolennicy takiego myślenia, jednym z głównych sposobów na zyskanie rozeznania w kontinuum mowy jest również szukanie analogii, precedensów, konwergencji, izomorficznych równoległości, objaśnianie zjawisk przez porównywanie ich właściwości.

23Szczególnie wyraźnie rolę podobieństwa w kognitywizmie unaocznia przykład metafory. Zestawia ona zjawiska zwyczajowo identyfikowane jako odmienne, reprezentujące odległe dziedziny w porządku tożsamości, i wydobywa ich wspólny aspekt, uwydatnia ich niespodziewane pokrewieństwo. Dalej – idąc za opisem Marii Gołębiewskiej – „skupia się na kreatywnym wskazaniu pewnych aspektów tego porównania, wybranych z wielu możliwych, nie roszcząc sobie prawa orzekania o tym związku w sposób prawdziwy, lecz jedynie w sposób prawdopodobny”23. Pośrednio antycypuje więc wielość możliwych odniesień i odsłania tymczasowość „obiektywnego” porządku pojęć, zawdzięczającego swą rozpoznawalność nawykom typizacyjnym. W pewnej mierze destabilizuje przy tym tożsamość przedmiotu, ponieważ ujmuje go przez pryzmat odmienności i proponuje „widzenie czegoś jako czegoś innego”. Poprzez wybiórcze kadrowanie zjawisk, utrwala zaś subiektywną perspektywę podmiotu, odwołującego się do własnego doświadczenia.

24W licznych omówieniach wskazywano znamienne dla tego kierunku uprzywilejowanie metaforyzacji kosztem porządku składniowego, mocno eksponowanego np. przez zwolenników generatywizmu. Język przestaje być systemem sformalizowanych reguł, a zaczyna być postrzegany jako sieć tropów, podatna na wielorakie przekształcenia i zmiany. Retoryczne chwyty przyciągają uwagę kognitywistów jako „gestalty doświadczeniowe”, czyli środki porządkowania całościowych oglądów rzeczywistości, podczas gdy syntaksa spada do poziomu pomocniczej maszynerii, spajającej i przenoszącej kolejne reprezentacje (a w niektórych, ujęciach bywa nawet kwestionowana jako hipostaza semantycznych kombinacji). Wedle tej logiki tropy organizują nasze widzenie świata, podczas gdy syntagmy służą jedynie ich doraźnej aplikacji, jako że pozwalają włączać dane obrazy w konkretny kontekst sytuacyjny. Można przyjąć, że właśnie zdolność rekonfigurowania doświadczeń poprzez odkrywanie kolejnych podobieństw, decyduje tu o skuteczności języka, podczas gdy „gramatyczność” wiąże się raczej z mechanicznym reprodukowaniem słownych powiązań.

25Łatwo zauważyć, że wiele z podejmowanych w tym nurcie zagadnień (poznanie metaforyczne, odczuwanie empatii, stapianie przestrzeni mentalnych) można objaśniać poprzez wskazanie analogicznych mechanizmów. Za każdym razem chodzi bowiem o zestawianie odrębnych dziedzin, selektywne oświetlanie zjawisk, dostrzeganie podobieństwa w odmienności i rzutowanie wybranych właściwości na kolejne przedmioty. Gatunek w takim ujęciu staje się figurą lektury, całościowym schematem, wydobywanym z ciągu doświadczeń i umożliwiającym profilowanie przestrzeni tekstowych. Atrybucja generyczna zyskuje charakter metaforyczny –zgodnie ze wskazaną dynamiką wydobywa cechy wspólne różnym zapisom, uwydatnia wybrane elementy, umożliwia ich grupowanie i nakłada na nie nacechowania aksjologiczne, natomiast pozostałe fragmenty przesuwa na dalszy plan. Jednoznaczna identyfikacja gatunkowa okazuje się nie tyle ogólną regułą, ile raczej granicznym wariantem interpretacyjnego rozpoznania przez podobieństwo (tak samo jak zleksykalizowane metafory petryfikują niektóre spośród genetycznych analogii).