Aktualizacje

1Głównym przedmiotem polemicznego odniesienia dla większości ponowoczesnych orientacji pozostaje model literaturoznawstwa skupionego na konstrukcjach językowych, wyposażonego w specjalistyczną terminologię, zajętego konstruowaniem abstrakcyjnych diagramów i algorytmów, historycznie kojarzonego z takimi nurtami jak formalizm, Nowa Krytyka, strukturalizm i semiotyka (a być może również – choć już w mniejszym stopniu – fenomenologia). Trzeba jednak od razu podkreślić, że ten popularny obraz nie ma wiele wspólnego z rzetelną prezentacją przywołanej tradycji, a pozostaje sztucznym konstruktem o wartości głównie perswazyjnej. Stereotyp klaustrofobicznego uwięzienia w języku1 demistyfikuje w swoich pracach m.in. Danuta Ulicka, opisując dominującą strategię tej formacji w kategoriach „trzeciej drogi”, czyli nieustannej problematyzacji wzajemnych oddziaływań między tekstem a wielością jego uwarunkowań (na dowód czego przywołane zostają prace Jurija N. Tynianowa, Władimira J. Proppa, Jana Mukařovský’ego), przy jednoczesnej ekspansji przedmiotowej, prowadzącej do inkorporacji wątków kulturoznawczych czy antropologicznych (co ilustrują chociażby dokonania Claude’a Lévi-Straussa, Jurija M. Łotmana, Borisa A. Uspienskiego)2. W pracach formalistów można trafić na jednoznaczne deklaracje, że niemożliwe jest uprawianie czysto immanentnej analizy utworu, strukturaliści morfologię tekstu zanurzali w kontekście społecznych i dziejowych uwarunkowań, a semiotycy opisywali rozmaite praktyki życia codziennego. Już więc choćby samo hasłowe przypomnienie ważniejszych koncepcji z tego nurtu skłania, aby z dystansem traktować pogląd o nowoczesnej teorii jako doktrynie ustanawiającej przymus estetycznego puryzmu, kodowej immanencji i restrykcyjnej formalizacji, lokując go gdzieś pomiędzy hasłowym sloganem a naiwnym stereotypem.

2Nie znaczy to, by można było lekceważyć rangę lingwistycznych inspiracji. Wypada zgodzić się, bez popadania w tendencyjne uproszczenia, że wpływ owej dyscypliny na kształt xx-wiecznych badań literackich był niewątpliwy i ogromny, dotyczył jednak głównie sfery terminologicznych transferów i ogólnych preferencji, a nie obsesyjnego skupienia na językowym materiale (o takim zasadniczym uprzywilejowaniu słowa w roli przedmiotu rozważań można by mówić chyba jedynie w odniesieniu do wczesnych ujęć formalistycznych; strukturalistów bardziej od śledzenia stylistycznego ukształtowania tekstu pociągało rekonstruowanie swoistego „języka” konwencji estetycznych). Choć więc Jakobsonowski projekt włączenia poetyki w obręb językoznawstwa nigdy nie doczekał się pełnej realizacji3, to jednak strategie, zasady i metody wywiedzione z ówczesnej lingwistyki w znacznej mierze określiły charakter nowoczesnej teorii literatury, determinując m.in. dobór kategorii opisowych i procedur analitycznych, hierarchizację postulowanych zadań badawczych, a także kodyfikację form prezentacji opracowywanego materiału.

3Przede wszystkim nawiązanie do tez de Saussure’a i Praskiego Koła o języku jako funkcjonalnym systemie społecznych norm poskutkowało nobilitacją kategorii znaku, uprzywilejowaniem badań nad konwencjami, a także wspomnianą skłonnością do gramatykalizacji wszelkich ujęć (czyli nastawieniem na wyszukiwanie stałych reguł oraz dążeniem do formalizacji opisów), spektakularnie zamanifestowaną w niegdysiejszych projektach gramatyk narracyjnych4. Tendencja ta dała się też zauważyć na obszarach pozornie bardzo oddalonych od rozważań nad morfologią i semantyką wypowiedzi (tu bowiem sięganie po językoznawcze kategorie wydawało się oczywiste), zostawiając swój ślad na przykład w pracach z zakresu teorii procesu historycznoliterackiego (gdzie przejęta z fonologii skłonność do akcentowania binarnych opozycji i budowania przestrzennych modeli zaowocowała potraktowaniem oddziaływania tradycji jako „projekcji diachronii w synchronię”5).

4Lingwistyczny „imperializm” nie ominął także obszaru literackiej genologii, która była na różne sposoby formowana zgodnie z dominującym modelem naukowości6. Jedną z możliwych konsekwencji uprzywilejowania kodu utożsamianego z systemem językowym (czy szerzej: znakowym) okazało się skupienie uwagi na derywowaniu ogólnych modeli, prowadzące do tworzenia znaczeniowych matryc, mających zachować stabilność bliską tej, która cechuje lingwistyczne paradygmaty fleksyjne. W podobnie sprofilowanych pracach, których najbardziej wyrazistą i chyba najwybitniejszą realizacją pozostaje pionierska Morfologia bajki Włodzimierza Proppa, gatunek był traktowany jako swoista wersja langue, stanowiąca „nadrzędną instancję systemową” poszczególnych przekazów7.

5Tak przynajmniej wyjaśniano nieraz doniosłość etnograficznego modelu Proppa. Ponieważ zaś interesuje mnie rekonstrukcja pewnych tendencji metodologicznych i stanu świadomości literaturoznawczej, za istotną uważam nie tylko zawartość samych prac, ale też ukierunkowanie ich szerszej recepcji, często rozstrzygającej o roli danego ujęcia w rozwoju badań naukowych. W związku z tym przywołuję Morfologię bajki, gdyż często była interpretowana jako wzorcowa rekonstrukcja modelu gatunkowego i w tym charakterze po dziś dzień pojawia się na stronach klasycznych antologii genologicznych. Warto jednak pamiętać, że podobne odczytanie opisu Proppowskiego pozostaje tylko jedną z możliwych wykładni, powinno więc zostać opatrzone listą przynajmniej kilku poważniejszych zastrzeżeń.

6Już samo zaakcentowanie językoznawczej dominanty i potraktowanie modelu bajki magicznej jako „pierwszej generatywnej gramatyki tekstowej”8 stanowi konsekwencję retrospektywnego wpisania studium Proppa w obręb tradycji strukturalistycznej, podczas gdy koncepcja morfologii gatunku nawiązywała w znacznej mierze – co szczegółowo wykazuje Tamara Brzostowska-Tereszkiewicz9 – do inspiracji biologicznych (czerpanych zarówno z przyrodniczych pism Goethego, jak i z koncepcji Darwina, czy wreszcie – z niektórych wątków Marrystycznej paleontologii). Postulowane przez badaczkę „uwyraźnienie biologistycznych akcentów”10 w myśli Proppa, choć zmienia naszą perspektywę interpretacyjną i sposób profilowania czytanych prac, nie musi jednak – jak sądzę – prowadzić nieuchronnie do polemicznej dyskredytacji dotychczasowych odczytań i całkowitego wyłączenia kontekstu lingwistycznego. Pomaga zaś uświadomić sobie, że nowoczesna humanistyka od początku rozwijała się dzięki kontaktom różnych dyscyplin, a domniemany separacjonizm nowoczesnych koncepcji, rzekomo pochłoniętych dążeniem do wypracowania całkowitej autonomii przedmiotowej i utopijnej jednolitości opisu, jest raczej wytworem pewnej mitologizacji realnych zjawisk11.

7Druga wątpliwość dotyczy redukcjonistycznego utożsamienia Proppowskiej analizy ze sformalizowanym opisem inwariantów syntaktycznych. Morfologia bajki nie jest jedynym studium uczonego poświęconym tej odmianie narracji, istnieją także teksty poświęcone jej tematyce, genezie, typologicznemu zróżnicowaniu czy historycznym przemianom. Widać zatem wyraźnie, że w pracach rosyjskiego badacza charakterystyka gatunkowa nie ogranicza się do inwentarza powtarzalnych funkcji i schematów fabularnych, ale obejmuje również kontrastywne zestawienia różnych form oraz odniesienia do kontekstu historycznego i społecznego. Model narracyjnych inwariantów nie stanowi u niego samowystarczalnej reprezentacji ani ostatecznego wyjaśnienia badanych zjawisk, znajdując dopełnienie w rozważaniach nad stosunkiem przedstawianych struktur do światopoglądu, obyczaju, gestu, rytuału, czyli ogólnie – do różnych form symbolicznych, funkcjonujących w danej wspólnocie12. Wydaje się zatem – biorąc pod uwagę tę wielostronność i kompleksowość zainteresowań – że należałoby uznać Proppa raczej za jednego ze zwolenników integralnej analizy antropologicznej, w duchu bliskim pracom Olgi Frejdenberg i Michaiła Bachtina, zamiast czynić go patronem genologicznej tablicy Mendelejewa.

8Morfologiczny opis, ujęty w oderwaniu od kontekstowych odniesień i potraktowany jako całościowa metoda, dostarczył natomiast silnego impulsu do rozwoju autonomicznego obszaru studiów narratologicznych. Za jeden z wyznaczników nowatorstwa tej dyscypliny uznawano niekiedy właśnie umiejętność abstrahowania od zastanych uporządkowań. Wincenty Grajewski wyraźnie podkreślał na przykład, że jednym z walorów takich prac jest ich „nie-genologiczność: zajmując się opowiadaniem w opowiadaniach literackich, narratologia nie zmierza do określenia cech gatunkowych epiki, lecz do uchwycenia struktur ogólnych, niezależnych od istniejącej klasyfikacji genologicznej”13. Kolejna ze zgłaszanych tu wątpliwości dotyczyłaby więc dwuznaczności w odbiorze pracy, która bywa stawiana jako wzór monografii gatunku, a równolegle staje się sztandarową pozycją kierunku programowo odchodzącego od taksonomicznych uporządkowań. W świetle narratologicznego odczytania można by niemal uznać genologiczną karierę Morfologii bajki za konsekwencję metodologicznego nieporozumienia, przykład akademickiej komedii omyłek. Nie chciałbym posuwać się aż tak daleko, a nawet nie sądzę, byśmy musieli definitywnie przyznać rację jednej ze stron. Normalna wydaje się raczej taka sytuacja, w której różni kontynuatorzy inaczej czytają tę samą pracę, wydobywając z niej wątki mogące się akurat okazać inspirującymi na ich obszarze badawczym.

9Niezależnie od takiego czy innego usytuowania omawianej książki nie da się zignorować faktu, że funkcjonowała ona jako wzorzec w dwóch odrębnych obszarach badawczych, inspirując zupełnie rozbieżne poszukiwania. Zamiast oddawać ją monopolowi fabułoznawców, lepiej więc zdać sprawę ze wskazanej dwoistości jej oddziaływania. Gwoli sprawiedliwości wypada dodać, że na gruncie narratologii bezpośrednie inspiracje Proppowskie okazały się bardziej wydajne, otwierając cały obszar rozważań nad uniwersaliami symbolicznymi i umożliwiając tworzenie modeli produktywności znaczeniowej. Natomiast w odniesieniu do rekonstrukcji gatunkowych (ciążących ku różnicowaniu lokalnych wariantów, historycznych przekształceń i autorskich deformacji) trafna wydaje się ocena Janusza Sławińskiego, że podobne badania, „zrazu niezmiernie atrakcyjne” i pobudzające, „rychło ugrzęzły w nużącej powtarzalności swoich rozpoznań”14, co mogło sprzyjać częściowemu rozczarowaniu dokonaniami tej orientacji.

10Przy okazji dyskusji towarzyszących pracy Proppa ujawniło się istotne napięcie w obrębie myśli strukturalistycznej, znamienne dla przemian prowadzących ku poststrukturalnej reinterpretacji doktryny. Chodzi tu m.in. o krytykę Claude’a Lévi-Straussa, który zarzucał Proppowi połowiczność uogólnień i brak dostatecznej formalizacji, o czym miał decydować narracyjny charakter zastosowanych kategorii opisowych, chociaż poddany teoretycznej parafrazie. Innymi słowy, kategorie postaci i funkcji wciąż sytuują się na płaszczyźnie diachronicznego następstwa, nie zyskując statusu czysto logicznych operatorów. Rekonstrukcja, która powinna być apriorycznym modelem naukowym (odsłaniającym głęboką strukturę, uprzednią wobec faktycznych wypowiedzeń), u Proppa pozostaje wciąż parafrazą, w pewnym sensie tautologiczną wobec przedmiotu, pozbawioną metajęzykowej odrębności od analizowanego kodu15. Niektórych komentatorów skłoniło to do rozważań, czy w ogóle (do jakiego stopnia, w jakim kontekście, pod jakimi warunkami itd.) możliwa jest konsekwentna formalizacja opisu naukowego oraz jego separacja od poznawanych uniwersów symbolicznych. Pytanie o czysto logiczną poprawność procedury mogło również nasuwać pewne wątpliwości co do potrzeby i przydatności takiej scjentystycznej redukcji16. U Lévi-Straussa podobne rozterki nie dochodzą do głosu, ale z dzisiejszej perspektywy widać wyraźnie, że kontrowersja ta stanowi zapowiedź dylematów, które z czasem doprowadziły część autorów do podważenia prymatu wyjaśnień systemowych i przyczyniły się do kariery analiz intertekstualnych, opartych na założeniu nieuchronnej przynależności do tekstowego uniwersum.

11Pozostawiając na uboczu kwestię ogólnych założeń, wypada jeszcze dodać, że inspirowane metodą Proppa modelowanie można było bezkolizyjnie stosować wobec przekazów silnie skonwencjonalizowanych, trudniejsze natomiast okazywało się przedstawienie schematów literackich, poddanych estetycznym wymogom oryginalności i oddziaływaniu zmiennych prądów artystycznych. Mimo to, nawet w monograficznych ujęciach takich złożonych form, widać zaintrygowanie strukturalistycznej genologii pomysłami lingwistyczno--narratologicznej proweniencji.

12O długotrwałej atrakcyjności strukturalistycznego przedsięwzięcia w polskiej genologii zadecydowało jednak zrelatywizowanie działań systematyzacyjnych do perspektywy dziejowej i przeniesienie zainteresowań genologicznych na obszar poetyki historycznej (przez niektórych wręcz utożsamianej z historią form gatunkowych). Zaowocowało to całą serią świetnych prac szczegółowych, by wspomnieć choćby tak ważne pozycje, jak: studia Ireneusza Opackiego o gatunkach romantycznych, Edwarda Balcerzana o poezji xx wieku, Michała Głowińskiego o powieści młodopolskiej czy Teresy Kostkiewiczowej o klasycznej odzie17. Sukces tych monografii należy przypisywać jednak nie tyle wierności lingwistycznemu wzorcowi, ile raczej wysiłkowi na rzecz pogodzenia wyjaśnień strukturalno-systemowych z historyczną dynamiką zjawisk. Zmierza się w nich już nie do tworzenia „zgramatykalizowanych” inwariantów, ale do zestawiania aspektowych przekrojów i uporządkowań (na przykład poprzez wskazanie pola możliwości konstrukcyjnych, dostępnych danej formie)18.

13Najbardziej produktywne okazały się wszakże ujęcia związane z teorią komunikacji literackiej19 (u nas reprezentowaną głównie przez Edwarda Balcerzana, Kazimierza Bartoszyńskiego, Michała Głowińskiego, Janusza Lalewicza, Aleksandrę Okopień-Sławińską, Janusza Sławińskiego), w świetle której gatunek (jako podsystem reguł wywiedzionych z tradycji) sytuował się na pozycji zbliżonej do normy, mediatyzującej oddziaływania langue i parole, co trafnie ujmował Michał Głowiński, mówiąc o „gramatyce literatury” i „regulatorach lektury”20. Podstawową relacją łączącą tekst z gatunkiem okazywała się wówczas wypowiedzeniowa aktualizacja ogólnych możliwości, zdeponowanych w systemie literackim i językowym21, co terminologicznie bywało oddawane na przykład przez zestawienie dostępnego obserwacji fenotypu i domniemanego genotypu dzieła. Korzystając zaś z ponowoczesnego zwyczaju używania tropów jako modeli poznawczych, można powiedzieć, że stosunek ten przyjmuje postać synekdochy, jako że w strukturalnych właściwościach tekstu cząstkowo uobecnia się całokształt możliwości jednego z systemów, a sama wypowiedź ogarnia znakową część, partycypującą w korpusie tekstów tworzonych na danym polu.

14Skoro jesteśmy przy komunikacyjnym ujęciu dzieła, warto też wspomnieć o dorobku Stefanii Skwarczyńskiej, która sprawom rodzajów i gatunków literackich poświęciła szczególnie dużo uwagi – m.in. jako założycielka i redaktorka czasopisma „Zagadnienia Rodzajów Literackich”, inicjatorka prac leksykograficznych22 oraz autorka jedynej właściwie w polskim literaturoznawstwie syntezy tej problematyki23 – a przez niektórych badaczy jest nawet uważana za fundatorkę i najwybitniejszą przedstawicielkę polskiej genologii24. I rzeczywiście, koncepcje uczonej wciąż mogą imponować bogactwem zaplecza erudycyjnego, systematycznością wykładu, szczegółowością obserwacji, a przede wszystkim odwagą wkraczania na nowe obszary i rozmachem badawczego przedsięwzięcia, choć zarazem przyznać wypada, że w dzisiejszej refleksji genologicznej raczej nie stanowią ważnego źródła inspiracji. O ile dość często są nominalnie przywoływane w historycznych podsumowaniach i encyklopedycznych definicjach, a niekiedy zostają kurtuazyjnie skomplementowane (najczęściej za pionierskie podjęcie pewnych wątków), o tyle trudno byłoby wskazać konkretne przykłady ich efektywnego oddziaływania na współczesną praktykę badawczą (nawet gdyby chodziło głównie o prowokowanie do sprzeciwu).

15Przyczyny takiego stanu rzeczy nie są jedynie kwestią intelektualnej mody, ale częściowo leżą również po stronie samej teorii, która obok oryginalnych, inspirujących pomysłów (uznanie wielopłaszczyznowości poszczególnych konwencji, dowartościowanie kontekstu, otwarcie na literaturę użytkową, wprowadzenie zagadnienia i pojęcia „instrumentacji gatunkowej”) zawiera też propozycje niespójne, czasem nieco ekstrawaganckie (typologia rodzajów, wyłączenie dramatu poza granice literatury, niektóre innowacje terminologiczne), a postulat uwzględniania historycznej zmienności gatunku i elastyczności jego struktury łączy z tendencjami unifikacyjnymi, trudnymi do podtrzymania wobec – coraz wyraźniej dziś dostrzeganego – zróżnicowania form kulturowych25.

16Ze względu na główny wątek rozwijanego tu wywodu, sprawą ważniejszą od oszacowania problemotwórczego potencjału prac Skwarczyńskiej byłoby usytuowanie jej poglądów wobec głównego nurtu strukturalistycznej genologii26. Podobnie jak w wypadku oceny merytorycznej, także i tu niełatwo o jednoznaczną odpowiedź. Na pierwszy rzut oka trudno byłoby łączyć autorkę Teorii listu z wymienioną grupą badaczy – dzieli ich już choćby zasadnicza różnica pokoleniowa, poważne różnice dotyczą także sposobów prowadzenia dyskursu naukowego (inne są źródła inspiracji, obszary zainteresowań, preferencje terminologiczne, strategie argumentacyjne, a nawet nawykowe formy wysłowienia). Z drugiej strony w obu wypadkach istotną rolę odgrywają podobne wątki metodologiczne (funkcjonalistyczne traktowanie morfologii, odnoszenie znaczenia do relacji nadawczo-odbiorczych, kompleksowe ujmowanie przestrzeni komunikacyjnej), a sama Skwarczyńska w rozproszonych uwagach niejednokrotnie zdaje się wpisywać swój projekt w ramy orientacji strukturalnej27.

17Wszystkie te nawiązania – zarówno merytoryczne, jak też czysto werbalne, bądź ogólnie deklaratywne – zachowują wszakże fragmentaryczny i względny charakter, występując wespół z całym szeregiem konceptów zupełnie innego rodzaju28, co pozwala mówić jedynie o pewnej zbieżności nastawień, a zarazem potwierdza rolę strukturalistycznego instrumentarium jako ówczesnego „języka potocznego” dyscypliny29. Konsekwentnego utożsamienia poglądów Skwarczyńskiej ze strukturalizmem nie ułatwia też lektura dwóch początkowych tomów Wstępu do nauki o literaturze, przedstawiających w warstwie argumentacyjnej swoisty melanż dogmatycznego marksizmu z katolicką moralistyką30.

18 Powyższe zestawienie ujęć klasycznie strukturalistycznych z koncepcją pod wieloma względami im bliską, ale w jakiś sposób odrębną, pozwala wskazać i uwydatnić kolejne napięcia, towarzyszące rozwojowi nowoczesnej teorii. Uwagę może zwrócić choćby charakterystyczna dystrybucja ujęć, rodząca pytanie o ewentualne powiązania między procedurami badawczymi a rzeczowymi zakresami danych inicjatyw. Wypada się bowiem zgodzić, że przywołane prace z obszaru poetyki historycznej i teorii komunikacji literackiej, jednorodne koncepcyjnie i spójne wewnętrznie, miały na ogół charakter monograficzny i odnosiły się do starannie wyodrębnionych domen przedmiotowych, wyabstrahowanych z empirycznego materiału i zrelatywizowanych do określonych punktów widzenia. Tymczasem genologiczna summa Skwarczyńskiej, dążąca do całościowego przedstawienia złożonej problematyki, rozwija się raczej w trybie testowania różnych hipotez i mnożenia autorskich rozstrzygnięć, co utrudnia przypisanie tej pracy jakiegoś jednego, określonego stanowiska metodologicznego. Niczego to wprawdzie nie dowodzi, w tle zaczyna się jednak rysować wątpliwość, czy podobne próby ogarnięcia całokształtu zjawisk nie są z zasady skazane na wielotorowość, a nawet ostrożny eklektyzm (zwłaszcza gdy mamy do czynienia z bytem tak niejednorodnym jak literatura)31.

19Przykładem owej złożoności jest właściwie każdy poszczególny tekst, będący z zasady tworem synkretycznym i niesprowadzalny do pojedynczej zasady konstrukcyjnej. W tym kontekście tezy i rozważania Skwarczyńskiej o „wielostrukturowości rodzajowej, kodzie indywidualnym utworu, instrumentacji gatunkowej i różnych typach »rozgrywek« z normą strukturalną” traktowałbym właśnie jako próby uporania się z dylematami, jakie napotykało myślenie taksonomiczne, wkraczając na obszar konkretnego utworu i konfrontując się z jego wewnętrznym rozwarstwieniem (skąd już niedaleko do poststrukturalistycznej „mnogości tekstu”). Kategorie te, bardzo adekwatne do literatury i należące do ciekawszych pomysłów uczonej, nie dają się jednak harmonijnie pogodzić ze wskazywanymi próbami gramatykalizacji poetyki, unaoczniając przy tym ograniczenia analogii lingwistycznej.

20O ile bowiem polimorficzność wielu utworów artystycznych jest dla nas sprawą oczywistą, a gra z konwencjami sama stała się swoistą konwencją, o tyle trudniej byłoby nam zaakceptować opis językoznawczy, wprowadzający pojęcia „wielostrukturowości gramatycznej”, „indywidualnej reguły językowej” bądź „składniowej instrumentacji zdania”. Nie da się nawet wskazać jakichś odpowiadających im konstrukcji słownych, gdyż obligatoryjny charakter paradygmatów językowych uniemożliwia wypowiedzenie zdania opartego równocześnie na kilku odmiennych schematach syntaktycznych, które moglibyśmy – zależnie od interpretacji – poddawać alternatywnym rozbiorom gramatycznym, odkrywając za każdym razem inne części mowy.

21Poczucie niewystarczalności wyjaśnień systemowych dość wcześnie doszło do głosu także w głównym nurcie strukturalizmu. Już pod koniec lat sześćdziesiątych Janusz Sławiński zarzucał ortodoksyjnym ujęciom lekceważenie odrębności poszczególnych realizacji literackich, skutkujące tworzeniem zbyt statycznych i abstrakcyjnych opisów32. Niemal w tym samym czasie również Émile Benveniste kwestionował monopol systemowych modeli semiotycznych spod znaku langue i przekonywał, „że język obejmuje dwa odrębne obszary, z których każdy wymaga własnego aparatu pojęciowego”33. Choć więc pewne nawyki myślowe przetrwały w rutynie badawczej znacznie dłużej, już wówczas odczuwano potrzebę wykroczenia poza pojęcie kodu (utożsamianego z systemem znaków i reguł) ku innym płaszczyznom wyjaśniania. Dość naturalne wydaje się bowiem, że komunikacyjne ujęcie zjawisk językowych – choć szukające oparcia w kodowych gwarancjach – prowadziło do rozwoju autonomicznych badań nad wypowiedzią, stanowiącą wszak główną jednostkę werbalnych oddziaływań, a niedającą się opisać za pomocą kategorii czysto gramatycznych. Stąd też w latach siedemdziesiątych wyraźnie odnotowuje się narastanie zainteresowania komunikacyjnymi mechanizmami wypowiedzi, przy coraz wyraźniejszym uprzywilejowaniu ujęć „anty-gramatycznych”, rezygnujących z szukania analogii między tekstowymi całościami a składniowymi strukturami języka34.

22Za kulminacyjny punkt w rozwoju omawianej tendencji chętnie uznałbym Semantykę wypowiedzi poetyckiej (1985) Aleksandry Okopień-Sławińskiej, ponieważ książka ta zawiera najpełniejszy wykład komunikacyjnej teorii dzieła i wypowiedzi, wyraźnie zresztą przeczący obiegowym wyobrażeniom na temat strukturalistycznej ortodoksji (a zarazem stanowi jedno z ostatnich spośród znaczących osiągnięć owej metodologii)35. Autorka w różnych punktach odchodzi bowiem od klasycznego modelu, na przykład kiedy krytykuje fetyszyzowanie pojęcia poetyckości i absolutyzowanie hipotezy systemu artystycznego36, bądź też gdy akcentuje semantyczną nieprzejrzystość językowych praktyk, stawiających opór prostym przekodowaniom, z racji występowania licznych niedopasowań, dysonansów czy celowych mistyfikacji (co pozwala sceptycznie traktować stereotyp „komunikacjonizmu” jako doktryny absolutyzującej przejrzystość intencji i bezkolizyjne przepływy sensu)37. W paru miejscach podnosi także kwestię partykularnych uwarunkowań kodu, dyskredytując złudne „spodziewania, że spośród wszystkich kulturowych nawarstwień słownika dałoby się odcedzić jakieś znaczenia czysto językowe”38 (a tym samym, jak można by mniemać, zajmuje pozycję bliską dzisiejszym zwolennikom Stanleya Fisha). Podając te przykłady (a podobnych da się znaleźć więcej), nie kwestionuję oczywistej odrębności różnych ujęć, a próbuję tylko podkreślić, że z lektury prac komunikacyjnych wyłania się obraz bardziej złożony i wieloznaczny, niż mogłoby to wynikać z manichejskich dychotomii, przejaskrawianych (i to przez rzeczników różnych stron) na potrzeby starć polemicznych39.

23Przede wszystkim jednak, trudno byłoby w Semantyce… doszukać się jednoznacznego prymatu wyjaśnień kodowych, co bezpośrednio potwierdza sama autorka:

zależność od systemu nie wyjaśnia pragmatycznego znaczenia wypowiedzi ani też jej efektów referencyjnych, nie tłumaczy, jakim dokonaniem komunikacyjnym jest ta właśnie wypowiedź, nie dociera do żadnych motywów jej powstawania, nie ukazuje jako spełniającego się w czasie tworu indywidualnego (chyba że na poziomie odchyleń od normy językowej) ani też nie oświetla jego rozciągłej i skończonej konstrukcji semantycznej. Tym bardziej nie określa jej miejsca wśród innych wypowiedzi.40

24Przywilej kształtowania określonych znaczeń zostaje natomiast przyznany m.in. atrybucjom gatunkowym, choć jako patronów uczona przywołuje nie wspominanych klasyków orientacji formalno-strukturalnej (tj. Proppa, Tynianowa czy Jakobsona), ale Johna L. Austina i Michaiła Bachtina, których pomysły – dotyczące wszystkich rodzajów komunikacji językowej – wykorzystuje w sposób daleki od lingwistycznego redukcjonizmu41. Ujmując rzecz możliwie najzwięźlej: w wypadku teorii aktów mowy znaczącą decyzją Okopień-Sławińskiej jest przesunięcie punktu ciężkości z klasycznie definiowanych warunków fortunności na rozproszone, a często mimowolne znamiona psychospołecznych uwikłań interlokutorów (uchwytne domyślnie, na przykład w różnych pęknięciach semantycznych), w odniesieniu zaś do Bachtina – podkreślenie korelacji między gatunkiem a charakterystyczną „sytuacją obcowania językowego”42 oraz uznanie dynamicznej otwartości repertuaru form o różnej konsystencji, bez prób ich klasyfikacyjnego regulowania43. W rezultacie tekst, rozpatrywany na płaszczyźnie analiz genologicznych, przestaje być synekdochą domniemanego systemu literackiego i językowego, a staje się przede wszystkim aktualizacją skonwencjonalizowanych scenariuszy działania poprzez mowę.

25Przesunięcie to, chociaż pozornie dość subtelne, zasługuje na kilka słów komentarza. Przede wszystkim należy podkreślić wspólną obu autorom „antygramatyczność” podejścia, skłonność do akcentowania kontekstowych uwarunkowań, waloryzujących i modyfikujących informacje wpisane w semantykę przekazu. Wiąże się z tym istotna możliwość przeformułowania relacji między gatunkiem a tekstem, prowadzącego poza sferę klasycznych ujęć strukturalno-semiotycznych. Chociaż Okopień-Sławińska nie chce utożsamiać charakterystyki gatunku z określeniem zamiarów nadawcy (co proponowała Anna Wierzbicka44) i włącza do niej opisy „skonwencjonalizowanych sposobów utekstowienia takich intencji”45, to wspólnym aspektem obu koncepcji jest niewątpliwie przesunięcie poznawczego punktu ciężkości z morfologii na pragmatykę. Kategorialna kwalifikacja wypowiedzi nie jest przez żadnego z tych autorów jednoznacznie łączona z określonym ukształtowaniem struktury, a staje się raczej pochodną całościowego nacechowania sekwencji znakowej (o czym przekonuje choćby uwaga, poświęcana niezgodnościom formy i znaczenia, zwłaszcza w rozważaniach na temat – odpowiednio – pośrednich aktów mowy46 oraz transakcentacji gatunkowej).

26Sugestywnym argumentem na rzecz gatunkowej wieloznaczności nawet prostych układów słownych wydaje się przypadek tzw. tekstów minimalnych, czyli pojedynczych całostek, wyposażonych w autonomiczny potencjał komunikacyjny. Jerzy Bartmiński przypisuje takim przekazom (wśród których dominują formuły, hasła, slogany, przysłowia itp.) zasadniczą „wartość diagnostyczną” dla rozumienia kategorii tekstu i pokazuje, że „tak samo pod względem leksykalnym i składniowym zbudowane zdania mogą różnić się co do kwalifikacji gatunkowej”, wskutek czego na przykład fraza „chodzimy lewą stroną” może stać się – zależnie od kontekstu – sloganem propagandowym albo przepisem porządkowym47.

27W takich przekazach widać wyraźnie, że to nie dobór właściwych słów czy schematów składniowych decyduje o generycznej tożsamości tekstu, ale odwrotnie – dopiero przyjęcie określonej wykładni gatunkowej pociąga za sobą dalsze rozstrzygnięcia interpretacyjne, determinujące nasz sposób rozumienia poszczególnych elementów (sprawiają one, że pospolite motywy poddajemy alegorezie, abstrakcyjnym formułom przyznajemy funkcję deiktyczną, pomijamy referencję na rzecz kulturowych konotacji, a w neutralnych opisach widzimy domyślne postulaty – tutaj przerwę, gdyż listy podobnych wyborów i tak nie sposób wyczerpać). Wydaje się zatem, że właściwa „tekstom minimalnym” zmienność usytuowania przy jednoczesnej trwałości kształtu językowego przemawia za takim modelem kategoryzacji, w którym identyfikacja gatunkowa nie jest uznawana za prostą konsekwencję rozpoznania tekstowych układów, ale sama stanowi warunek strukturyzacji napotkanego materiału słownego.

28Ponieważ łatwo wyobrazić sobie nieporozumienie, do którego mogą prowadzić poczynione uwagi, uzupełnijmy je od razu istotnym zastrzeżeniem: u wszystkich wspomnianych w tym fragmencie autorów dowartościowanie pragmatyki skutkuje pewną płynnością znaczeń, ale nie powoduje całkowitej anihilacji struktur tekstowych (co zdają się sugerować rzecznicy bardziej radykalnych interpretacji), nie uzasadnia więc abstrahowania od znakowo utrwalonej postaci przekazu.

29Bachtin, jak pamiętamy, definiuje gatunki jako „trwałe i typowe formy konstruowania całości”48, obejmujące przede wszystkim określone preferencje stylistyczne i kompozycyjne, Austin wśród warunków fortunności aktu mowy uwzględnia kwestię użycia odpowiednich formuł słownych, konwencjonalnie wpisanych w instytucjonalne procedury, natomiast współczesny nam Bartmiński ostrożnie przypomina o wielości wyznaczników gatunkowych, a zadanie ich konkluzywnej hierarchizacji uznaje za otwarty problem badawczy (głos samej Okopień-Sławińskiej w obronie „sposobów utekstowienia” komunikacyjnych intencji został już odnotowany powyżej). Wspomniana „antygramatyczność” ujęcia i rezygnacja z paradygmatycznego traktowania genologii polega u nich głównie na dezautonomizacji tekstowych wzorców, wyłączonych z rejestru obligatoryjnych reguł, a postrzeganych jako „giętkie, plastyczne i swobodne”49 formy oddziaływania, wpisane w kontekst zachowań i zwyczajów, podatne na sytuacyjne modyfikacje.

30Poza wskazanymi zmianami w traktowaniu relacji między tekstem a gatunkiem, nawiązanie do Austina i Bachtina niosło ze sobą pewne implikacje, nieobojętne dla sposobu postrzegania podziałów zachodzących w przestrzeni genologicznej. Możemy na przykład zauważyć, że w swoim wywodzie o typologicznym rozwarstwieniu komunikacji Okopień-Sławińska omija kategorię systemu i poprzestaje na mniej zobowiązujących formułach, mówiąc o „zasobie gatunków mowy” oraz „ogólnym ładzie gatunkowym”50. Również egzemplifikacja owego ładu, podana w trybie prostego wyliczenia („gderanie, utyskiwanie, obgadywanie, przekomarzanie się, przekonywanie, zniechęcanie, podburzanie, straszenie”51), nie tworzy spójnego modelu, zorganizowanego według określonych kryteriów logicznych, ale pozostaje otwartym repertuarem przygodnych form o zmiennych granicach. Można, co prawda, zgodnie z wyjaśnieniami autorki, uzasadniać mechaniczny charakter enumeracji „aktualnym rozeznaniem”52, ale niedomknięcie i względne niedookreślenie owego zbioru dałoby się także uczynić ogólnym założeniem proponowanego opisu, co zresztą można zauważyć w koncepcji samego Bachtina.

31Pamiętamy jednak, że oprócz entuzjastycznych opinii o inspirującym wpływie rosyjskiego uczonego na genologię formułowano też wiele uwag krytycznych, zarówno wobec samej idei gatunków mowy, jak i w stosunku do jej literaturoznawczych czy lingwistycznych parafraz. Wskazywano wówczas przeważnie takie mankamenty jak niedostateczna precyzja opisu, brak definicji gatunku, rozchwianie stosunków między różnymi kategoriami, wieloznaczność używanych terminów, czy wreszcie asystemowość ujęcia, pozbawionego choćby zarysu możliwej typologii53. Rozbieżność stanowisk w tej materii należy jednak wiązać z pewnym niedopasowaniem stylów myślenia, gdyż w macierzystym kontekście wymienione zarzuty przestają się jawić jako niedociągnięcia i odsłaniają swój programowy charakter, motywowany całościową postawą badawczą autora Słowa w powieści.

32Szczegółowe omówienie owych przeświadczeń epistemologicznych można znaleźć w komentarzach Danuty Ulickiej. Pewną osobliwość rozważań Bachtina uzasadnia ona dialogicznym pojmowaniem języka, prowadzącym do wyboru takiej formy wywodu, która przekracza granice dyskursu stricte teoretycznego i podtrzymuje znaczeniową otwartość słów, unikając ich kodyfikowania w postaci terminów :

tekst Bachtina nie zajmuje pozycji metatekstu wobec tekstów, do których odsyłają jego utwory. Wypowiedź metatekstowa traktuje tekst jako przedmiot, taka zaś w ogóle nie mieści się w jego koncepcji słowa. Dokładniej: taka wypowiedź operuje słowem monologowym, naiwnie przedmiotowym lub uprzedmiotawiającym, te zaś są etycznie naganne.54

33Wymogi obiektywizmu, jednoznaczności, wyraźnego oddzielania domen przedmiotowych, definitywnych rozstrzygnięć, stanowiące punkt wyjścia dla krytyk wysuwanych pod adresem rosyjskiego autora, przez niego samego były z założenia kwestionowane, jako prowadzące do urzeczowienia i alienacji zamiast do poznania kulturowej rzeczywistości55. Podążając tym tropem, można by nawet założyć, że sam postulat tworzenia hierarchicznej taksonomii – „zamrażającej” zmienność form w ramach statycznej ekspozycji – jest sprzeczny z dialogiczną filozofią języka. W takiej perspektywie asystemowość otwartego zbioru form traciłaby piętno tymczasowości, okazując się jednym z wyjściowych założeń językoznawczej genologii, niekojarzonej już z tworzeniem apriorycznych klasyfikacji, lecz zmierzającej do odkrywania zmiennych praktyk w kontekstach historycznych, sytuacyjnych, społecznych i kulturowych.

34Bachtin w okresie rozwoju nowoczesnej teorii sytuował się raczej na pozycji metodologicznego outsidera, kontestatora i oponenta dominującej tradycji, ale wymowne przykłady, świadczące o niewielkiej podatności gatunków na logiczne uporządkowania, napotykamy także po drugiej stronie ówczesnej sceny intelektualnej. Jak pamiętamy, rozkwit strukturalistycznej genologii wiązał się z uprzywilejowaniem poetyki historycznej i otwarciem systemu na oddziaływanie zmiennych koniunktur. Jeśli natomiast skierujemy uwagę w stronę uniwersalnych modeli dzieła, opowiadania, tekstu czy komunikacji (wystarczy przywołać dokonania Romana Ingardena, Romana Jakobsona, Jurija M. Łotmana, Marii Renaty Mayenowej, Algirdasa J. Greimasa), bez trudu dostrzeżemy brak szczególnego zapału do rozwijania genologicznej problematyki. Przygodność form gatunkowych, a także – co za tym idzie – heterogeniczność, zmienność i niewspółmierność ich właściwości, mogła nieraz okazać się uciążliwa dla tych badaczy, którym zależało głównie na jednorodności, poprawności i spójności naukowych rekonstrukcji, przy nieco mniejszym przywiązaniu do empirycznego materiału. Częstą decyzją okazywała się wówczas rezygnacja z porządkowania tekstów za pomocą narzędzi zastanych w samej kulturze na rzecz tworzenia apriorycznych, wyodrębnianych z metodyczną konsekwencją, kategorii podziału – czyli na przykład klas tekstów, odmian wewnątrzrodzajowych, czy też „gatunków teoretycznych” (jak proponuje Henryk Markiewicz za Eberhardem Lämmertem)56. Nie ulega wątpliwości, że takie działania homogenizacyjne (nieobce Austinowi57) znajdują się na antypodach rozważań Bachtina, z jego kultem różnorodności, zafascynowaniem heteroglosją i afirmacją mowy potocznej58.

35Zasadnicze skupienie uwagi na Bachtinie, przy pominięciu szerszych odniesień do Austina, jest podyktowane w powyższej dygresji dwoma względami. Po pierwsze, jedynie rosyjski uczony bezpośrednio i jednoznacznie odnosi się do problematyki gatunkowej, podczas gdy zasadność interpretowania aktów mowy w kategoriach genologicznych bywa niekiedy kwestionowana, a sam esej o gatunkach mowy, mimo pewnej szkicowości i wieloznaczności, wciąż zachowuje fundamentalne znaczenie dla współczesnej genologii lingwistycznej. Po drugie zaś, twórca dialogicznej koncepcji słowa jest często uznawany za kolejnego – po Nietzschem – prekursora ponowoczesności, przy czym niektórzy komentatorzy wskazują, że nie chodzi tu o przypadkowe zestawienie odległych inspiracji, ale o istotne pokrewieństwo myślowe, zauważalne choćby dzięki mnogości wspólnych motywów, wątków, ujęć (spośród tych analogii, odsyłających do różnych płaszczyzn problematyzacji, można wymienić – nieco chaotycznie – najczęściej podnoszone kwestie: ontologiczne przekonanie o procesualnej, dynamicznej naturze istnienia; antropologiczne uprzywilejowanie cielesności; witalistyczne afirmowanie metamorfoz jako świadectw życiowej kreatywności; filologiczne zainteresowanie antycznymi źródłami kultury; kontrkulturowe upodobanie do kontestowania, odwracania, parodiowania hierarchicznych układów ; i last but not least – aksjologiczne uprzywilejowanie pluralizmu, przeciwstawiające wielość cząstkowych perspektyw mono-logiczności oficjalnych dyskursów)59. Szczególnie dobitną oceną tej relacji pozostaje prowokacyjnie kategoryczna, ale sugestywna diagnoza Włodzimierza Boleckiego, w myśl której „nie ma już wątpliwości, że nadrzędne opozycje w koncepcjach Bachtina (homofonia – polifonia; kultura oficjalna – karnawał) są dosłownymi powtórzeniami podstawowych idei Nietzschego: opozycji kultury apollińskiej i dionizyjskiej – narodzin tragedii z ducha muzyki”60.

36Do Bachtina przyjdzie mi jeszcze powrócić, zanim jednak odniosę się do koncepcji zwyczajowo kojarzonych z jego patronatem, wypada krótko podsumować usytuowanie genologicznej problematyki na gruncie komunikacyjnej teorii wypowiedzi. Praca Okopień-Sławińskiej wpisuje się w nurt strukturalistycznych analiz i zgodnie z ich etosem kultywuje wymóg metodologicznej spoistości, poddając autorskiej reinterpretacji i asymilacji pomysły czerpane z innych kierunków. Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że podobna sytuacja zachodzi w wypadku nawiązań do Austina i Bachtina, o czym pośrednio mogłoby również świadczyć częściowe podporządkowanie pragmatycznych oddziaływań kompetencjom projektowanej semantyki61. Przesadą byłoby jednak w tym kontekście mówienie o całkowitym wchłonięciu przez strukturalizm dorobku adwersarzy, jak też definitywne powiązanie omawianej pozycji z biegunem abstrakcyjnych klasyfikacji. W istocie bowiem mamy do czynienia z postępowaniem dwutorowym, z intereferencją odmiennych – choć zmierzających do komplementarności – ujęć (o czym świadczy m.in. synkretyzm stosowanego nazewnictwa, w którym, obok specjalistycznych terminów – takich jak „wewnątrztekstowy adresat monologu lirycznego” – pojawiają się też obiegowe nazwy działań językowych, by wspomnieć choćby „gderanie”, „utyskiwanie”, „obgadywanie”). Z jednej strony, uczona rekonstruuje aprioryczne porządki znaczeniotwórcze, zgodnie z wymogami współmierności kryteriów, hierarchizacji poziomów, symetrii korelatów (pozwalając tej tendencji dominować zwłaszcza w studiach o semantyce relacji osobowych), z drugiej wszakże – odsłania w swoim opisie obszary zjawisk „ruchliwych, ciągłych i płynnych”62 (co najwyraźniej manifestuje się w tekście poświęconym metaforze)63, niemieszczących się w żadnej ogólnej formule. Jeśli zaś układ tekstowych instancji nadawczo-odbiorczych bezkonfliktowo poddaje się próbie gramatykalizacji (czemu sprzyja możliwość względnego skorelowania ich paradygmatu ze stricte gramatyczną kategorią osoby), to zarówno mnogość przekształceń figuratywnych, jak i zróżnicowanie konwencji gatunkowych, siłą rzeczy, zmusza teorię wypowiedzi do wzięcia pod uwagę zjawisk polimorficznych, zmiennych i uwarunkowanych wymogami lokalnych kontekstów.

37Problematykę genologiczną, choć pośrednio antycypowaną już rozważaniami o znaczeniu pragmatycznym, expressis verbis wprowadza dopiero dołączone w drugiej edycji Zakończenie, co zapewne decyduje o potraktowaniu gatunkowego nacechowania jako roboczej, choć konstytutywnej hipotezy. Związana z tym szkicowość prezentacji pozostawia pewien margines niepewności co do preferowanego sposobu pojmowania genologicznych identyfikacji, ale zarazem afirmatywne nawiązania do antyformalistycznych teorii Austina i Bachtina, w pewnej mierze, osłabiają prymat wyjaśnień strukturalnych (ze względu na niedefinitywny i zapośredniczony charakter powiązań między generycznym nacechowaniem oraz jego korelatami konstrukcyjnymi), potencjalnie otwierając wolną przestrzeń dla odmiennych konceptualizacji (legitymizowanych założeniem o przygodności konwencji gatunkowych)64. Takiego wykroczenia poza ramy wyjaśnień tradycyjnie strukturalistycznych nie traktuję jako teoretycznego mankamentu ani jako pojedynczej osobliwości właściwej danemu ujęciu autorskiemu65, ale skłonny byłbym dostrzegać w nim ilustrację ogólnych przesunięć zachodzących w ówczesnej refleksji teoretycznoliterackiej, a nawet w całej humanistyce. Wypada więc dodać, że poza całą gamą intelektualnych walorów samego wywodu, to właśnie owa reprezentatywność stanowi jeden z powodów nieco szerszego omówienia książki Okopień-Sławińskiej.

38Semantyka wypowiedzi poetyckiej, potraktowana jako wyraziste exemplum, ujawnia cały zespół istotnych napięć (na przykład między dążeniem do ujednolicenia opisu a uznaniem złożoności przedmiotu, między ciągłością tekstowych sekwencji a wielokształtnością relacji znaczeniowych, między uchwytnością morfologii a zmiennością performatywnych oddziaływań, między presją instancji komunikacyjnych a przygodnością kulturowych konwencji itp.), podskórnie destabilizujących systemowy, czy choćby systemopodobny, model wyjaśniania. Przejście od semantyki języka do semantyki wypowiedzi doprowadziło zatem teorię komunikacji literackiej do punktu, w którym dała o sobie znać niewystarczalność strukturalistycznej analizy (podobną diagnozę na różne sposoby poświadczają prace właściwie wszystkich przedstawicieli tej szkoły66), co musiało skłaniać do szukania nowych strategii poznawczych i kontekstów interpretacyjnych. Kiedy na skutek odejścia od gwarancji systemowych wyłoniło się pytanie o alternatywne płaszczyzny odniesienia, znaczna część badaczy skierowała uwagę na inne teksty bądź wypowiedzi, dające skalę porównawczą, potrzebną choćby do uchwycenia swoistości danego utworu (tendencja ta pośrednio dochodzi do głosu także w samej Semantyce…). Zwracał na to uwagę m.in. Janusz Sławiński, gdy za główny rezultat przemian, zachodzących w literaturoznawstwie od lat siedemdziesiątych, uznawał „wyzwolenie parole spod tyranii językowej potencjalności”, prowadzące do spopularyzowania pojęcia intertekstualności, wyprowadzanego z inspiracji Bachtinowskich67.

39Wśród różnych prób wykorzystania tego pojęcia68 w genologii znaczący rezonans zyskała przede wszystkim koncepcja Gérarda Genette’a, przedstawiona w znanym studium o architekstualności (1979) i rozwinięta w Palimpsestach (1982)69, określająca relację między tekstem a gatunkiem jako jedną z wielu odmian zróżnicowanych stosunków międzywypowiedzeniowych. Prowadzi to do częściowej dezautonomizacji samej genologii, gdyż proponowana przez Genette’a kategoria „architekstu” – rozumianego jako schemat, wzorzec, reprezentatywny dla danej grupy tekstów70 – nie musi być koniecznie równoznaczna z określonym gatunkiem, przekraczając ramy tej kategorii, niejako wchłaniając w siebie historycznie wykształcone konceptualizacje generyczne i odsyłając do wszelkich ogólnych reguł konstrukcyjnych71. Prace te zwracają uwagę przede wszystkim jako próby znalezienia trudnego kompromisu między sugerowaną już tu przygodnością intertekstualnych przestrzeni a strukturalistyczną potrzebą systematyzacji, hierarchicznych uporządkowań i jednoznacznych definicji72. Choć więc nowa problematyka niosła ze sobą możliwość odejścia od ujmowania form literackich w kategoriach systemowych na rzecz traktowania ich jako elementów otwartego zbioru czy luźnego konglomeratu, to wywody francuskiego teoretyka wyraźnie ciążą w kierunku apriorycznej klasyfikacji, formalizacji wywodu i logicznie ustrukturyzowanego metajęzyka, wciąż modelując sferę międzytekstowych mediacji na podobieństwo lingwistycznych paradygmatów.

40 Znamienne, że zdaniem wielu czytelników najciekawsze okazały się partie krytyczne (zresztą w książce o architekście przeważające), poświęcone wykazaniu rozlicznych uproszczeń i nieporozumień nawarstwionych w dotychczasowej refleksji genologicznej73, oraz te fragmenty swoistego soliloquium, w których autor daje wyraz różnym wątpliwościom towarzyszącym szkicowaniu pozytywnej propozycji. Sama nazwa zyskała wprawdzie pewną popularność i weszła do powszechnego obiegu literaturoznawczego, była jednak używana chwiejnie i niezbyt zobowiązująco, głównie w roli lokalnego konceptu obdarzonego sporą wartością heurystyczną, ale niepociągającego za sobą definitywnych rozstrzygnięć metodologicznych. Dysonans między rygorystycznymi klasyfikacjami a wielokształtnością materiału okazał się bowiem na tyle wyraźny, że – mimo nazewniczej pomysłowości, precyzji definicyjnej, bogactwa erudycyjnych odwołań czy klarowności wykładu – koncepcja Genette’a pozostała raczej domknięciem bogatej tradycji i praktyki badawczej niż ustanowieniem jakiejś radykalnie nowej perspektywy74.

41Ożywcze impulsy i konkretne, przydatne operacyjnie, pomysły można zaś na pewno odnaleźć w kilku mniej fundamentalnych, ale też mniej abstrakcyjnych pracach, przenoszących naszą uwagę z płaszczyzny rozbioru samych tekstów na poziom porządkowania operacji oraz strategii tekstotwórczych. W takim duchu pisał m.in. Laurent Jenny, który w sugestywnym szkicu wyszczególnia różne efekty „działania intertekstualnego”, obejmującego także transpozycje gatunkowe75, nie próbuje wszakże ujmować ich w ramy quasi-gramatycznego systemu i proponuje alternatywne uporządkowanie w postaci leksykonu figur retorycznych, reprezentujących wybrane relacje semantyczne76. Poczesne miejsce zajmuje tu również Stanisław Balbus z tezą o przesunięciu artystycznej taksonomii „z obszaru paradygmatyki form literackich w rejony hermeneutyki tych form”77 i kategorią „indeksów gatunkowych”, otwierających interpretacyjne przestrzenie genologicznych odniesień. Te dwa ostatnie ujęcia, odchodzące od prymatu paradygmatycznych rekonstrukcji i wyraźnie dynamizujące tekstową semantykę, są rozsądnie wyważone, sytuując się na pograniczach konkurujących formacji. Genette, zmierzający do zasymilowania nowych kategorii w ramach proponowanych systematyzacji, pozostaje zapewne bliższy strukturalistyczno-semiotycznemu modelowi badań literackich, oskarżanemu przez oponentów o skostnienie myślowe i przesadną pedanterię (jeden z komentatorów jednoznacznie wskazuje na pacyfikacyjny charakter interwencji Genette’a, który w swoim ujęciu wymazał wszystkie antagonistyczne, transgresyjne, subwersywne i antytradycjonalistyczne aspekty intertekstualności, de facto niwelując krytyczny potencjał pojęcia78). We wszystkich jednak wspomnianych wypadkach mamy do czynienia z pewną reinterpretacją, czy też – jak chcą niektórzy – „reakademizacją” pojęcia intertekstualności79, które zasadniczo należało przecież do żelaznego repertuaru bojowych zawołań poststrukturalizmu.