Wprowadzenie

1„Co to jest literatura? Co to jest gatunek? Każdy szanujący się podręcznik teorii literatury wychodzi od tych określeń”1. Słowa otwierające klasyczny tekst Jurija Tynianowa, którego bez wątpienia można zaliczyć do fundatorów nowoczesnej wiedzy o literaturze, dziś mogą brzmieć staroświecko, przywołując style myślenia od jakiegoś czasu należące do historii nauk humanistycznych. Warto jednak przypomnieć, że ponad pół wieku później bardzo podobnie poetykę teoretycznoliterackiej syntezy rekonstruował Paul de Man – krytyk kojarzony dla odmiany z najbardziej radykalną wersją ponowoczesnego negatywizmu – gdy przekonywał o niemożliwości zrealizowania takiego projektu2. Rozczarowanie czeka jednak zarówno takiego czytelnika, który chciałby powrócić do źródeł xx-wiecznej teorii w poszukiwaniu jednoznacznych definicji, mogących posłużyć jako remedium na rozmycie przedmiotu, jak i kogoś, kto starałby się w całym wywodzie formalisty demaskować przejawy złudnego triumfalizmu, znamiennego dla nowoczesności. Tynianow bowiem – podobnie jak de Man – wcale nie realizuje przywołanej formuły i rozwija swą argumentację przez paradoksalne odwrócenia wyjściowego schematu, zmierzając do konkluzji o niemożliwości podania jakiejkolwiek ścisłej, statycznej definicji ani gatunku, ani samej literatury, poddanej ruchowi nieustannych przemieszczeń społecznych i dziejowych3. Gdyby zaś jeszcze przypomnieć główne tezy tego szkicu – o zawodności apriorycznych kryteriów w zderzeniu z „żywym faktem literackim”, o kluczowej roli drugoplanowych cech dzieła czy też o skokowym, nie zaś ewolucyjno-rozwojowym, charakterze zmian w historycznych układach gatunkowych4 – trudno byłoby oprzeć się wrażeniu, że choć w bliższej nam czasowo pracy dekonstrukcjonisty „fakt” zastąpiono „zdarzeniem”, oba ujęcia łączy co najmniej równie wiele, jak dzieli5.

2Zestawienie tych wypowiedzi nie musi jednak wcale prowadzić do całkowitego wymazania różnic między badawczymi podejściami i podważenia odrębności obu stanowisk ani do zanegowania sensu powracania po raz kolejny do tych samych pytań. Pozwala natomiast lepiej dostrzec, że relacje, jakie zachodzą między choćby nowoczesnym formalizmem a ponowoczesną dekonstrukcją, a więc biegunowo odległymi kierunkami, nie ograniczają się do serii prostych opozycji, tworząc raczej złożoną sieć dynamicznych odniesień, ustalanych w toku przyrastania kolejnych reinterpretacji podobnych zagadnień. Zamiast więc mówić przy poszczególnych ujęciach o jakichś definitywnych przesądzeniach, należałoby raczej wiązać ich specyfikę z każdorazowym wyborem innych punktów orientacyjnych, umożliwiających poruszanie się w problematycznej przestrzeni, splecionej ze słów, gestów, wyobrażeń, instytucji bądź przygodnych okoliczności. W takiej właśnie perspektywie, nie determinowanej przez jednoznaczne dychotomie, chciałbym powrócić do przywoływanych przez Tynianowa i de Mana pytań o status przedmiotu refleksji teoretycznej w ogóle, a genologicznej w szczególności, choć moim celem nie jest przedstawienie określonej definicji gatunku czy literatury, a jedynie sproblematyzowane omówienie warunków i ewentualnych sposobów uprawiania (bądź przynajmniej rozumienia) genologii w obrębie różnych nurtów, kojarzonych z ponowoczesnym dyskursem literaturoznawczym.

3Ponieważ niemal każde z pojawiających się tu pojęć bywa źródłem chronicznych kontrowersji i nieporozumień, wypada choćby pokrótce wytłumaczyć się z tytułowej formuły i szkicowo przedstawić kilka głównych założeń, wyznaczających obszar poniższych rozważań. Przyjmuję więc, podążając za wielokrotnie już formułowanymi diagnozami6, że na skutek stopniowej destabilizacji nowoczesnego modelu poznania naukowego dominującą pozycję we współczesnym literaturoznawstwie zyskały różne odmiany myśli ponowoczesnej, inicjowane przez kolejne metodologiczne „zwroty” – wśród których najczęściej wymieniano takie, jak kulturowy, etyczny, interpretacyjny, czy antropologiczny. Najchętniej zmianę tę określałbym pojęciem „przesilenia”, gdyż – w odróżnieniu od zbyt radykalnego „przełomu” i zużytego przez nieustanną proliferację „zwrotu” – trafnie oddaje ono ambiwalentne zespolenie ciągłości i zmiany, połączenie krytycznego przewartościowania tradycji i aprobatywnego podjęcia różnych wątków z dorobku poprzedników. Staram się więc nadać pojęciu ponowczesności możliwie najmniej zobowiązującą postać. Za sensowne uznaję na przykład takie podejście, w którym rezygnowałoby się z podtrzymywania „nużącego antagonizmu między modernizmem a postmodernizmem”7 na rzecz śledzenia lokalnych i fragmentarycznych przekształceń, zmiennego rozkładu akcentów ważności, wzajemnego usytuowania ambiwalentnych nawiązań itp., co prowadziłoby w stronę pojmowania ponowczesności jako późnej nowoczesności, czyli raczej jako pewnej mutacji wcześniejszego paradygmatu, a nie w kategoriach zasadniczo odrębnej formacji kulturowej.

4 Podobną dwuznacznością cechuje się też stosunek większości przedstawicieli myśli ponowoczesnej do zagadnień taksonomii literackiej. Z jednej bowiem strony na ogół dość wyraźnie deklarują oni swe désintéressement wobec owej problematyki, negując możliwość budowania opisowej poetyki i programowo rezygnując z prób systemowego porządkowania tekstowego uniwersum8, z drugiej wszakże – co jakiś czas i na wiele sposobów – odnoszą się, choćby pośrednio i przy okazji innych tematów, do różnych dylematów poznawczych, definicyjnych czy typologizacyjnych. Jeśli jednak nawet przyjmiemy, że kategorie gatunkowe stopniowo tracą rację bytu wobec synkretyzmu współczesnej twórczości i płynności konwencjonalnych podziałów, to i tak kwestią budzącą kontrowersje pozostaje odpowiedź na pytanie o wyznaczniki, granice i status samej literatury, a choć wielu autorów nie chce w tej materii zajmować jednoznacznego stanowiska (kierując się na przykład niechęcią do esencjalizmu lub nieufnością wobec logicznych definicji), często już takie czynniki jak charakter przywoływanych przykładów, sposób obchodzenia się z materiałem czy dobór strategii argumentacyjnych pozwalają domyślać się przybliżonego określenia specyfiki obiektu9. Choć zatem trudno byłoby wskazać w myśli ponowoczesnej przykłady całościowych koncepcji gatunku, wyłożonych w postaci rozbudowanego wywodu, wielostronnie i kompleksowo opisujących swój przedmiot, czytelnie sytuujących go wobec jakiegoś szerszego kontekstu (bardziej sceptyczny obserwator mógłby nie całkiem bezzasadnie zapytać, czy takowe koncepcje w ogóle istnieją), można jednak rekonstruować pewne ujęcia danej problematyki, na przykład poprzez problematyzację wskazanych wyżej oznak, a także na podstawie rozproszonych deklaracji, egzemplarycznych lektur bądź polemicznych komentarzy.

5Zakładam więc konieczność wykroczenia poza obiegową frazeologię likwidacyjną, odsyłającą do lamusa kategorie gatunkowe i chcę zapytać o ich ewentualne usytuowanie poza macierzystym kontekstem, we wciąż kształtującym się dyskursie ponowoczesności, zmierzającym do reorganizacji całego pola nauk humanistycznych. Staram się przy tym unikać zarówno deprecjonowania dorobku nowej formacji, jak i absolutyzowania jej punktu widzenia – mówiąc o swoistych „post-genologiach” nie próbuję definitywnie przesądzać o nieodwracalności zachodzących przemian, lecz raczej w trybie „mowy pozornie zależnej” próbuję wskazać ważniejsze reminiscencje genologicznej problematyki, powracające w refleksji literaturoznawczej po częściowej dekompozycji wielkiego projektu naukowej systematyki tekstów (choć wypada zastrzec, że przyjęcie takiego punktu wyjścia nie oznacza całkowitej rezygnacji z możliwości wyraźniejszego określenia własnego stanowiska10.

6Mnogość owych form postgenologicznej refleksji wydaje się nieuchronna ze względu na daleko posunięte zróżnicowanie stanowisk w obrębie myśli ponowoczesnej, która od początku pozostaje formacją bardzo niejednolitą, obejmującą szereg autonomicznych perspektyw cząstkowych. Przy całej niewspółmierności owych podejść, metod, koncepcji, można jednak szukać pewnych wątków wspólnych, usprawiedliwiających proponowaną tu próbę porównawczego zestawienia. Istotnym układem odniesienia wydaje się na przykład – wspólna wszystkim niemal kierunkom ponowoczesnej humanistyki – retoryczna koncepcja języka, rozumianego jako pantropiczna przestrzeń dynamicznej gry znaczeń (lokująca się na antypodach nowoczesnej skłonności do tworzenia zgramatykalizowanych opisów wszelkich zjawisk). Wypada poświęcić tej kwestii chwilę uwagi, gdyż przyjęcie takiej optyki w odniesieniu do poszczególnych koncepcji w znacznej mierze determinuje szereg dalszych, a interesujących nas, rozstrzygnięć szczegółowych. Dla uniknięcia nieporozumień podkreślić zwłaszcza trzeba, że nie idzie tu po prostu o zainteresowanie mechanizmami perswazji, elokucyjną stylistyką czy sztuką wymowy (takie dociekania rozwijano bowiem na szeroką skalę także uprzednio), ale – co w polskiej literaturze przedmiotu najpełniej opisywał w swej monografii Michał Rusinek – o poznawczy i komunikacyjny prymat przyznany globalnej „retoryczności”, uważanej za „pewną uniwersalną, a zarazem potencjalną właściwość języka”11. Przyjęcie podobnej perspektywy prowadzi między innymi do odrzucenia modeli substytucyjnych i przeformułowania statusu metafory, nie traktowanej już w kategoriach „odchylenia”, „anomalii”, „dewiacji”, „ornamentów”, „substytutów” czy kwiecistych „ozdobników”, ale uznawanej za podstawową formę semiozy. Filologicznym patronem tak szerokiego pojmowania figuratywności (choć występującego już w xviii wieku, na przykład u Giambattisty Vico czy Jana Jakuba Rousseau, w ich koncepcjach poetyckich źródeł mowy, a rozwiniętego w niektórych pracach romantycznych12) pozostaje oczywiście Friedrich Nietzsche, głównie jako autor szkicu O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie, zawierającego słynny wywód o prawdzie jako „ruchliwej armii metafor”13, który stał się już niemal teoriopoznawczym manifestem postmodernizmu. Zaproponowane tam utożsamienie mowy z ruchem tropicznych przemieszczeń miało oczywiście swój wymiar krytyczny, zachowując decydujące znaczenie dla ukierunkowania polemicznej aktywności ponowoczesnych, z jednej strony prowadziło bowiem do zakwestionowania możliwości osiągnięcia adekwacji w ramach werbalnych przedstawień rzeczywistości, jako że pojęciowa ogólność niweluje unikalność konkretnych zjawisk, a „język nigdy nie wyraża niczego w pełni, lecz wydobywa tylko oznakę, która wydaje mu się dominująca”14, z drugiej zaś – prowadziło do zakwestionowania skuteczności znaczeń dosłownych, traktowanych jako swoiste skamieliny.

7To samo rdzenne niedopełnienie wyrazu, które miałoby kompromitować wszelkie dążenia do określenia bezosobowej prawdy obiektywnej, kiedy zostaje ujęte z punktu widzenia Nietzscheańskiego (i ponowoczesnego) perspektywizmu, okazuje się nieoczekiwanym walorem mowy, umożliwiając pozytywne nacechowanie tropu jako medium podmiotowej kreatywności. Zalety te ujawniają się już w sposobie tworzenia nowych form werbalnej ekspresji, gdyż metafora powstaje w konkretnym kontekście, dzięki czemu zachowuje więź ze zmysłowym doświadczeniem, a jednocześnie – ze względu na otwartość semantyczną – może przemieszczać się, odsyłając do wciąż nowych zjawisk. W interakcji międzyludzkiej ma spory potencjał perswazyjny jako swoisty filtr, ukierunkowujący percepcję, a przy tym niepodatny na logiczną negację. Opierając się zaś na partykularnych konotacjach, stymuluje zbliżenie rozmówców, pozwalając im na osiągnięcie bardziej osobistego, intymnego kontaktu, w przeciwieństwie do abstrakcyjnej ogólności rutynowych użyć języka. Z drugiej jednak strony, jako przekroczenie kodu każdorazowo ewokuje ryzyko niepowodzenia, wpisane nieuchronnie w każdy akt komunikacji, uświadamiając człowiekowi granice porozumienia. W sferze poznania z kolei pokazuje rzecz zawsze pod jakimś kątem, odsłaniając zaskakujące, czasem niezauważane aspekty, relacje i cechy, a ujmuje je idiosynkratycznie, zgodnie z arbitralną decyzją podmiotu, zachowując w sobie ślad jednostkowej osobliwości. I wreszcie, w znacznej mierze przekracza racjonalistyczne horyzonty rozumienia, gdyż u interlokutora wywołuje bogate, nie w pełni przewidywalne rezonanse, odwołując się nie tylko do intelektu, ale też do emocji, wartości, wyobraźni, skojarzeń15. Dla tych wszystkich względów metafora, oddająca zarówno subiektywne podłoże postrzegania, jak i niewyczerpywalność każdej rzeczy, „wielostronność zjawisk samych”16, wydaje się wzorcową formą interpretacyjnego stosunku do rzeczywistości, będącego główną zasadą pozytywną Nietzscheańskiej koncepcji poznania (a zarazem pozostającego jednym z głównych wątków jego antropologii)17.

8Taka nobilitacja tropu jako sensu mnogiego, efemerycznego, pulsującego, twórczego, stanowi – jak już wspominałem – wspólny punkt wyjścia wszystkich właściwie kierunków ponowoczesnych, w znacznym stopniu wyznaczając swoiste dla nich zakresy zainteresowań, sposoby czytania i strategie prezentacji osiągniętych dokonań. Jednocześnie jednak właśnie to wspólne źródło inspiracji pozwala dobrze naświetlić całe zróżnicowanie poszczególnych praktyk, choć bowiem wszystkich jednoczy przyjęcie opcji interpretacyjnej oraz niechęć do sztywnej jednoznaczności, to konsekwencje wyciągnięte z ogólnych haseł okazują się za każdym razem inne, decydując o zauważalnej odmienności poszczególnych nurtów18. Tak więc dla poststrukturalistów – uwikłanych w spory z filozofią, metodologią, mieszczaństwem i rozumem – atrakcyjna okazała się (zwłaszcza po skojarzeniu z freudowskimi substytucjami) anarchiczność tropów jako znaków idiomatycznych, niedomkniętych, przemieszczających odniesienia, po zwielokrotnieniu zaś prowadzących do aporetycznego zawieszenia19. Pragmatyzm, niechętny wszelkim formom teoretyzowania, bierze z Nietzscheańskiej retoryki głównie przekonanie o sytuacyjności poznania, perswazyjności mowy i o niedefinitywnej naturze prawdy, poddanej potrzebom życiowym. Kognitywiści z kolei – również pozostając we względnej zgodzie z podejściem Nietzschego – starali się nobilitować obrazowość języka potocznego, czyniąc metaforę mechanizmem kreatywnego łączenia domen pojęciowych oraz akcentując jej związek z doświadczeniem i różnymi władzami umysłowymi człowieka20. I wreszcie, w różnych wariantach badań kulturowych, nowym historyzmie i paru pomniejszych kierunkach pokrewnych ważnym motywem okazuje się figura jako „całość konstruowana ze słów i wyobrażonych rzeczy, która zdaje się budować naszą percepcję świata, która właściwie jest dla nas światem”21.

9 Na poziomie metodologii powtarza się tu więc dialektyka poznania interpretacyjnego, uniemożliwiającego ściśle adekwatną, neutralną parafrazę, otwierając zarazem drogę różnym ujęciom wybiórczym i aspektowym. Tym właśnie przede wszystkim orientacjom chciałbym się dalej przyjrzeć pod kątem ich postulatów badawczych, założeń metodologicznych oraz strategii eksplanacyjnych, zadając sobie przy okazji pytanie o ewentualną przekładalność danych ujęć na konkretną praktykę. Ponieważ jednak wszystkie określają swą tożsamość poprzez krytyczne rewizje dorobku poprzedników, wypada zacząć od zwięzłego przypomnienia głównych wyznaczników minionego paradygmatu teoretycznoliterackiego (nie czynię go negatywnym bohaterem niniejszej pracy; omawiane ujęcia traktuję jako równoprawne sposoby problematyzacji literackiego materiału, nie wpisując ich w progresywistyczny schemat22). Rozpoczęcie poniższego przeglądu od rekonstrukcji strukturalistycznego modelu genologii wydaje się również usprawiedliwione (o czym niejednokrotnie pisano) inkluzywnym charakterem relacji między poprzednią formacją a ponowoczesnością, która kontestując modernizm jako całościowy projekt, starała się zarazem włączać go – ale obok innych perspektyw, już bez przywileju nadrzędności – w obręb swojego spluralizowanego dyskursu23.