6. Jan Błoński: hermeneutyka osobista
p. 183-193
Texte intégral
6.1. Jana Błońskiego teatr interpretacji
1Muszę zastrzec od razu, że lekkomyślny zamysł przeczytania, a następnie streszczenia „całego Błońskiego” w krótkiej analizie przerasta moje możliwości. Myślę zresztą, że i sam wielki Nauczyciel trudnej sztuki krytycznego streszczania miałby niemały kłopot ze sformułowaniem tak zwięzłej autoprezentacji. Zamiast więc dążyć do ogarnięcia wszystkiego, spróbuję wskazać na to, co osobliwe, wyróżniające; co dyskurs Błońskiego pozwala rozpoznać po paru zdaniach, co zapewnia niepowtarzalność jego krytycznej, eseistycznej, naukowej dykcji, a zapewne także, jestem przekonany, osobne i trwałe miejsce pośród największych sztuki czytania literatury. Tym wynalazkiem – a może zarazem również objawem naturalnej skłonności – jest, jak myślę, charakterystyczny sposób profesjonalnej lektury: Jana Błońskiego teatr interpretacji.
2Zacznę od bardzo banalnej obserwacji. Podstawowym rodzajem krytycznej i naukowej działalności Jana Błońskiego jest czytanie – konkretnych książek – nie zaś: tworzenie literackiej syntezy, budowanie programu czy doktryny, rekonstrukcja świadomości kulturalnej czy diagnozowanie przemian społecznej mentalności. Lektura, inaczej mówiąc, nie jest tu tylko inicjalną formą kontaktu z literaturą, zastępowaną w toku dalszych dociekań przez bardziej złożone czy wyrafinowane formy dyskursu „wyższego stopnia”, lecz także niezastępowalną formą inicjacji: kluczowym rodzajem poznania oraz centralnym gatunkiem wypowiedzi. Dlatego zapewne prawie nie zdarzają się w dorobku Błońskiego lektury „służebne”, dokonywane w imię potwierdzenia słuszności jakiejś ogólnej tezy, teorii czy programu, lektury „markowane”, ilustratywne… Chciałem napisać, że nie zdarzają się także lektury „popisowe”, ale tych właśnie nie brakuje, przynajmniej w tym znaczeniu, że są one często zarazem przedstawieniem (sposobu rozwiązywania zagadki znaczenia) i pokazem (dla innych). Nie chodzi też jedynie o ważny niewątpliwie dla Błońskiego wymóg empirycznej wiarygodności i weryfikowalności generalnych twierdzeń dotyczących pisarza, dzieła czy literatury w ogólności.
3Lektura jest tu, jak sądzę, formą elementarnej i uniwersalnej, antropologicznej sytuacji: spotkanie człowieka i dzieła to wysublimowana postać archetypicznego spotkania ja z innym (z innym człowiekiem i ze światem). „Rozumienie bowiem ludzi i świata – pisał sam Błoński w Romansie z tekstem – nie jest niczym innym, jak umiejętnością patrzenia cudzymi oczami”1. Jeśli tak właśnie jest, to utrwalone w tekście spojrzenie pisarza otwiera nam oczy na rzeczywistość, pomaga ją lepiej zrozumieć – pod warunkiem wszakże, że uda nam się przeniknąć na pozycje autorskie, tzn. usadowić się w miejscu, gdzie wyjaśnia się osobliwość perspektywy, uchwytny się staje egzystencjalny problem czy obsesyjny temat („pierwotna opozycja, którą staram się uchwycić”; „naczelny gest poetycki”, jak Błoński powiada), gdzie rodzi się – to znowu słowa Błońskiego – „człowiek sztuki, to znaczy historyk tego, co niezrozumiałe”2.
4W pismach Błońskiego niewiele spotykamy deklaracji programowych, a jeśli się pojawiają, to zazwyczaj w formie przygodnie rzucanych uwag, na marginesie czemu innemu poświęconych rozważań bądź przy okazji charakterystyki krytycznych postaw badaczy szczególnie bliskich krytykowi. Bodaj najciekawsze pod tym względem jest metodologiczne (co już znaczące, bo rzadkie) wprowadzenie do wyboru esejów Georges’a Pouleta. Dla obu z pewnością „lektura byłaby empatycznym wczuciem i odtwarzaniem świata przedstawionego”, dla obu wszystko „zaczyna się od gestu intuicyjnej sympatii, dzięki której krytyk bierze na własny rachunek istnienie bliźniego”. Obaj też szukają „początkowego, najpłodniejszego momentu twórczości”. Jednakże już opinia, że „uczestnictwo i utożsamienie to słowa-klucze krytyki Pouleta”3, nie mogłaby być odniesiona do tego, kto ją wypowiedział. Krytyka Błońskiego, rzecz jasna, wymaga uczestnictwa (reprezentacja zakłada tu partycypację), lecz chyba nie utożsamienia: Pouletowski ideał czysto immanentnej krytyki, „mimetycznego zdublowania aktu myśli” uznałby Błoński – jak przypuszczam – i za nierealny, i za niepotrzebny. Zadaniem krytyka jest raczej takie empatyczne wniknięcie w sferę wewnętrznego świata tekstu, które nie rezygnuje z możliwości zachowania dystansu i pełnienia kontrolnych funkcji przez rozumiejącego i doświadczającego czytelnika.
5W potrzebie rozwiązania tej trudności właśnie widziałbym jedno z ważniejszych uzasadnień Błońskiego koncepcji czytania, którą nazwałem teatrem interpretacji. Polega on, najkrócej mówiąc, na inscenizacji – na scenie literaturoznawczego dyskursu – procesu własnej lektury; inscenizacji, która czasem formuje się w kształt uporządkowanej narracji poznawczej fabuły (jak choćby w książce Od Stasia do Witkacego), częściej jednak przybiera formę udramatyzowanej interakcji zawiązującej się pomiędzy rozmaitymi rolami odgrywanymi przez krytyka. Rzecz charakterystyczna: Błoński mówi w imieniu postaci i autora, w imieniu opinio communis bądź bardziej konkretnych stanowisk oraz, oczywiście, we własnym imieniu. Lecz żaden z tych brzuchomówczych głosów nie jest neutralny, autonomiczny czy zobiektywizowany ; każdy jest także wewnętrznie zdialogizowany, i to w taki sposób, by streszczenie czyjegoś stanowiska – ten sławny, czasem zabójczy, czasem rewelatorski, a na pozór prostoduszny, analityczny oręż Błońskiego – zawierało implicite jego ironiczną, krytyczną ocenę, odsłaniało braki, ograniczenia, bądź przeciwnie: nowatorstwo i oryginalność.
6Oto dwa tylko przykłady (z konieczności ograniczone do fragmentów) owej krytycznej mowy pozornie zależnej:
Starałem się zawsze – zdaje się mówić Andrzejewski – podejmować w moich książkach określoną moralną odpowiedzialność. Zapewne, zmieniałem poglądy, style, mistrzów (…) Dlaczego godziłem się nie schodzić z publicznego rynku, dlaczego każde wydarzenie, każda dziejowa zmiana znajdowały we mnie czujnego świadka? Ponieważ wierzyłem, że zostałem powołany na nauczyciela.4
Czy jednak nie za dużo tych grzybów w barszczu? Wcale nie za wiele, odpowie Polak, tyle co zwykle trzymamy w teatralnej spiżarni ! Mnożenie efektów, formalne nienasycenie, kontredans chwytów i pomysłów – przecież to znacząca cecha polskiej dramaturgii, od Słowackiego i Norwida do Wyspiańskiego i Witkacego! Wyprzedaż form! Orgia pomysłów! Cytatomania i majsterkowanie symbolami!5
7Nie trzeba chyba nikogo przekonywać, że tu przykłady można jeszcze długo mnożyć.
8Hermeneuta odpowiedziałby zapewne, że w ten sposób krytyk odpowiada na wezwanie dzieła. Błoński chętnie opowiadał się za tą pełną pokory i odpowiedzialności dewizą: „badanie literatury – czytamy np. w pewnym miejscu – odsyła do najpierwszych fascynacji i prowadzi do kapitulacji przed wybitnością”6. Jednakże tego rodzaju postawa dochodzi do głosu w pisarstwie Błońskiego tak naprawdę dosyć rzadko, i to raczej wobec niewielu arcydzieł. W cytowanych wyżej interpretacyjnych „zachowaniach” uderza – mnie przynajmniej – odwrócenie hermeneutycznego układu między człowiekiem a dziełem. Przecież tutaj badacz-krytyk jest stroną aktywną: stawia pytania tekstowi, inicjuje dialog, aranżuje sytuację, wynajduje argumenty… Trzeba też przyznać, że prawie nigdy nie pozwala sobie na inwektywy (nawet wyszukane, w rodzaju: „ta haniebna brednia – bękart Makuszyńskiego i Disneya – nigdy zapewne nie znalazłaby się w druku, gdyby nie pretensjonalna przepustka «scenariusza filmowego»”7). Deklaruje raczej postawę koncyliacyjną, sympatię i szacunek dla odmienności, a dobrą wiarę w wartość dzieła gotów posunąć tak daleko, by wymusić na tekście bardziej inteligentne odpowiedzi, niż ktokolwiek (łącznie z autorem) mógłby mu przypisać. Najczęściej zaś po prostu rozmawia i polemizuje bardziej sam z sobą niż z tekstowym „interlokutorem”.
9Znając trochę autora, trudno się oprzeć przeświadczeniu, że Błoński obchodził się z tekstami jak z ludźmi albo też z ludźmi jak z tekstami. I w jednym, i w drugim przypadku początkiem dialogu bywa przyjazno-bezlitosna indagacja, swoista żartobliwa „zaczepka”, wytrącająca drugiego z błogiej drzemki pogodzenia z sobą, tzn. utożsamienia z rolą, pozycją czy sytuacją, w której czuł się bezpiecznie zadomowiony, z którą zrósł się, czuł się naturalnie związany. Eksperymentalna zmiana sytuacji, przerysowanie przesłanek, doprowadzenie do skrajności konsekwencji, testowanie żartem i ironią siły i autentyczności stanowisk… to tylko niektóre środki, przy pomocy których tworzył Błoński – w życiu codziennym i w czytelniczym obcowaniu z tekstami – ów spektakl wielogłosowej debaty, w której obok głosu tekstu (czy głosu partnera) słychać głosy jego (czasem wstydliwie ukrywanych) antenatów i antagonistów, głosy zdrowego rozsądku i hermeneutycznego przerafinowania, apologetów i prześmiewców. A wszystko to czynił, jak sądzę, w przekonaniu, że prawda o tekście (jak prawda o innym, o świecie i o sobie) jest nie tyle kwestią wewnętrznego przekonania, siły intuicyjnego wglądu czy zniewalającej mocy logiki argumentowania, co procesem dialogowego właśnie współdziałania, budowania przestrzeni otwartego sporu, która jest też przestrzenią wspólnego poszukiwania i porozumienia.
10Za sprawą takiej krytyki ożywają w obecności Błońskiego i ludzie, i dzieła. Bo też spotkanie z dziełem to dla Błońskiego przede wszystkim spotkanie dwóch indywidualności – tyleż niepowtarzalnych, co nieprzewidywalnych (nawzajem) dla siebie. Nie znaczy to oczywiście, by Błoński wierzył naiwnie w możliwość niewinnego kontaktu człowieka z dziełem, dokonującego się na jakimś prekrytycznym, bezzałożeniowym obszarze ludzkiej wrażliwości czy duchowości. Wiedział dobrze, że i książka, którą bierzemy do ręki, owinięta jest już zawsze w rozmaite przebrania, naznaczona etykietami, które wstępnie formują nasze odczytania, i że my sami widzimy w niej naprzód to, co spodziewamy się zobaczyć, za sprawą naszych zainteresowań, kultury, potrzeb, ograniczeń. Chodzi jednak o to, że żadna wiedza, rutyna, przedsądy czy „taktyczne” zabezpieczenia nie mogą – i nie powinny – zmniejszać ryzyka ani szansy (oraz niespodzianych wyników) takiego spotkania.
11Z tego punktu widzenia nie jest istotne czy bierzemy do ręki książkę uznanego klasyka, szeregowego literata czy oczekujący dopiero na stempel literackości manuskrypt debiutanta. Tylko bowiem wtedy, gdy motywem naszych interpretacyjnych poczynań jest bezinteresowne zaciekawienie, możemy zostać obdarzeni światłem poznania pomnażającym naszą wiedzę, wykraczającym poza próżne estetyczne zadowolenie czy małoduszną satysfakcję z potwierdzenia tego, co już wiemy. W tym właśnie widziałbym wytłumaczenie uderzającego, bo nadzwyczaj rzadkiego, rysu odczytań dokonywanych przez Błońskiego: pozbawionego wszelkiego doktrynerstwa zaciekawienia cudzym punktem widzenia, otwartości przyjęcia czy zaakceptowania prawa do istnienia stanowisk nawet bardzo odległych od wyznawanego przez krytyka, byle odznaczających się odpowiednio wysoką klasą oryginalności czy umysłowego opracowania problemu.
12Sposób podróżowania, jak powiadają, określa cel podróży. Tak i w przypadku Błońskiego, jak myślę, cechy i wartości, którymi odznaczała się jego koncepcja czytania literatury, są też tymi, które cenił, odkrywał i z taką przenikliwością opisywał wciąż od nowa w książkach ulubionych przez siebie pisarzy. Błoński wyznał kiedyś, że „główni autorzy, którymi się zajmował, jak Sęp-Szarzyński, Proust, Witkacy [dorzućmy jeszcze przynajmniej Gombrowicza, Mrożka, Miłosza], składają się na bardzo dziwną konstelację”8, dla której trudno znaleźć jakiś logiczny wspólny mianownik. Ale czyż nie można powiedzieć – może trochę tylko przesadzając – że u każdego z nich najbardziej fascynował uczonego ów wewnętrzny teatr (artystycznej i ideowej) samowiedzy: dramat „rozdwojonego w sobie” podmiotu, dialog z „panem, który mówi o sobie ja”; psychomachia sprzecznych uwarunkowań artystycznej osobowości; strategie zapanowania nad – bądź obrony przed – żywiołem międzyludzkiego; taktyka starannej pielęgnacji wielogłosowej tekstury poetyckiej persony?
13Jeśli byłoby coś na rzeczy w tej hipotezie dotyczącej konsekwencji i powinowactw głównych literackich zainteresowań Błońskiego, to może nie całkiem niedorzeczne mogłoby okazać się przypuszczenie, że opisywana tu koncepcja lektury jest też świadectwem istnienia jednej i niezmieniającej się właściwie metody literaturoznawczego postępowania. Ów teatr interpretacji został – można powiedzieć – tak elastycznie i wielofunkcyjnie pomyślany, by mógł być przez autora wykorzystany na wszystkich zasadniczych polach jego zawodowej aktywności: mianowicie, jako krytyka, badacza literatury oraz akademickiego nauczyciela. Występując w roli krytyka literackiego, Błoński przechodził przecież z reguły – po krótkiej wymianie grzeczności na proscenium literackiego dokonania – szybko za kulisy artystycznego przedstawienia, na poziom procesu decyzyjnego, trafności bądź niefortunności wyborów pisarza (artystycznych, ideowych, moralnych, egzystencjalnych), a równocześnie przekonywał do swych racji publiczność, wciągając ją w swą grę jako ciągle obecnego partnera krytycznego spektaklu. Jako badacz chętnie udramatyczniał i „personalizował” bezosobowy proces literacki, dawne zbytki i współczesne pomniki ożywiał i upersonifikowywał – inscenizując dialog tradycji i nowatorstwa, antagonistycznych postaw ideowych i artystycznych stanowisk; dialog, który czyni z obcowania z literaturą podstawowe narzędzie antropologicznej samowiedzy. Jako nauczyciel wreszcie dawał pokazową lekcję krytycznej anatomii, która, acz nie daje się naśladować ani emulować nikomu, to pełniła bodaj że jeszcze ważniejsze zadanie: wyznaczania poziomu i określania sprawdzianów tej najbardziej elementarnej, najpotrzebniejszej i najrzadszej zarazem umiejętności.
6.2. Błoński, nasz współczesny
14Był historykiem całej polskiej literatury. Dziś nie jest to już taką rzadkością jak niegdyś, ale wtedy, w czasach wąskich specjalizacji, „zasiedzenia się” nad jednym autorem, jednym okresem, jednym rodzajem (tylko proza, tylko poezja, tylko dramat), nad którego powolnym drążeniem przepędzano całożyciowe kariery naukowe, ktoś, kto z równą swobodą, inwencją i wiedzą pisał książki o Sępie-Szarzyńskim, Wyspiańskim, Witkacym, Gombrowiczu, Miłoszu, Mrożku (nie wspominając o – ciągle niepoliczonych – studiach, interpretacjach, wykładach od Kochanowskiego po debiutantów lat dziewięćdziesiątych), wydawać się musiał postacią trochę z innego świata. Zwłaszcza że z kompetencją polonisty, filologa łączyła się bezkolizyjnie – w przypadku Błońskiego – erudycja i pasja badacza komparatysty oraz historyka mentalności, pod którego spojrzeniem zajmujący go konkret literacki odsłaniał swój udział tyleż w duchowych prądach epoki, co w osobliwościach narodowej psychomachii. Tych właśnie pasji wyrazem były zresztą m.in. z jednej strony osobne studia o francuskiej literaturze i teatrze, o Prouście i Becketcie, o Bachelardzie, Poulecie i Barcie, z drugiej zaś – o wzorcach tożsamości i stereotypach Polaka, tradycji sarmackiej w polskiej kulturze, współżyciu (niepozbawionym dramatyzmu) Polaków i Żydów w historii i kulturze.
15Nic dziwnego, że u niejednych budził irytację bądź przynajmniej pobłażanie, okazywane wobec ekscentrycznego amatora fascynacji literackich i intelektualnych, który do wniosków swoich wywodów zwykł był dochodzić własnymi drogami – przebiegającymi często ponad głowami pochylonych nad wyselekcjonowanym kawałkiem korpusu literackiego „badaczy owadzich nogów”. Nierównie częściej jednak budził oczywiście fascynację – im młodsze pokolenie, tym większą. Powodów do niej dawał wiele – oryginalnością odczytania najbardziej zagadanych tekstów, śmiałością nieoczekiwanych skojarzeń, zdolnością do błyskawicznego osadzania na pozór czysto literackich chwytów czy sformułowań w centrum problemowym światopoglądu epoki, tradycji kulturowej czy narodowej mentalności. Po latach myślę jednak, że o sile jego wpływu przesądzała przede wszystkim zdolność – i śmiałość – posiadania osobistego poglądu na literaturę; poglądu, który ani nie chowa się za tzw. stanem badań i standardami periodyzacji historycznoliterackiej, ani ich nie pomija, lecz czyni je (czasem jawną, częściej ukrytą w aluzjach argumentacji) przesłanką czy trampoliną dla własnych rozpoznań – tyleż zresztą literackich, co ideowych, społecznych i kulturowych.
16Można by więc powiedzieć, że był po prostu krytykiem. Jednakże nie tylko w tym zadomowionym w naszej taksonomii działań literaturoznawczych znaczeniu, ograniczonym do praktyki rozpoznawczo-oceniającej w obszarze współczesnej literatury i życia kulturalnego. Ta zajmowała go długo i przyniosła wiele sukcesów, wynosząc go na piedestał autorytetu życia literackiego „peerelii” (jak potem chętnie sam nazywał te czasy). Krytyce tak rozumianej pozostał wierny przez całe życie, poświęcił jej wiele czasu i kilka świetnych książek – tych wydanych i tych pomału ukazujących się w druku tomów pism rozproszonych. Zawarte w nich diagnozy i prognozy – i te trafne, i te mniej spełnione – do dziś po równi są inspiracją i odskocznią najciekawszych prac najwybitniejszych przedstawicieli kilku już pokoleń literackich krytyków (acz rzadko jawną, częściej utajoną).
17Miano krytyka przysługiwało mu jednakże z nie mniejszą słusznością również w ogólniejszym znaczeniu, bliższym temu zadomowionemu w tradycji francuskiej czy anglosaskiej, gdzie krytyka literacka bywa określeniem nadrzędnym profesji literaturoznawczej. W przypadku Błońskiego chodziło zwłaszcza o takie rozumienie krytyki, które nie uznaje (ani nie widzi możliwości) oddzielania: (a) wartości od faktu; (b) własnego doświadczenia, przekonań, wiedzy od neutralnego opisu niezależnie jakoby istniejących znaczeń; (c) ekskluzywnie autonomicznej dziedziny literatury od całości życia społecznego, politycznego, historii i kultury. Choć stronił zazwyczaj od wypowiadania proklamacji teoretycznych czy metodologicznych – tłumaczył to zwykle brakiem teoretycznego „talentu”, ale powodem była raczej silna niechęć do pochopnych generalizacji, posiadania „ambicji systemu”, wtłaczania niepowtarzalnej osobowości (czy osobliwości) w gorset doktrynalny – to w tych sprawach wypowiadał się stanowczo, i to parokrotnie.
18W sprawie pierwszej złośliwie – a nie bez podstaw – zauważał niczym dzisiejszy hermeneuta kulturowy, że badacze teoretycy, deklarując obłudnie obiektywizm, w sensie wolności od wartościowania, dziwnie często opierają swe wywody na arcydziełach. Maskują w ten sposób faktycznie swój lęk przed literaturą (zwłaszcza nowszą) oraz bezpieczną zależność od poprzedników. W sprawie drugiej argumentował jak współczesny neopragmatysta, że tak pojęta neutralność jest urojeniem; z tekstem bezpośrednio, „oko w oko”, nigdy się nie spotykamy, bo i oko nasze uzbrojone (w upodobania i przed-sądy – nasze i naszej „interpretacyjnej wspólnoty”), i sam tekst dochodzi do nas już oceniony, zaszufladkowany, owinięty w sieci kulturowych intencji i znaczeń. W sprawie trzeciej wywodził (np. we wspaniałej korespondencji z Mrożkiem) w duchu, który dzisiaj nazwano by zapewne krytyką etyczną, że literatury autonomicznej, „która byłaby tylko sobą”, nigdy nie było, a „wyzwolenie” literatury to tak naprawdę nieporozumienie terminologiczne.
19Czy w tej sytuacji można mówić o jakiejś jednej, określonej, metodzie krytycznej Błońskiego? Na pewno tak, ale nie w sensie normatywnym. Posługiwał się psychoanalizą i hermeneutyką, technikami strukturalnej analizy (przynajmniej pastiszowo – vide Miasta) i filozoficznej antropologii, bliskie mu były tradycje nowej krytyki (zwłaszcza „krytyki świadomości”) i sztuki interpretacji, ale także psychokrytyki i socjologii kultury. Z tych ingrediencji wytwarzał własny styl „romansu z tekstem”, zrodzonego z fascynacji napotkaną „niezrozumiałością” (dziś powiedziano by : innością) literackiego konkretu, której zew wciągał nawet bardzo krytycznego czytelnika w nieprzewidywalną przygodę lektury, angażował nie tylko intelekt, także emocje, wrażliwość estetyczną i postawę etyczną, a wreszcie skłaniał do przeżycia, współodczuwania i współrozumienia. W taki jednakże sposób, który umożliwiał „odegranie” (w iście performatywnym czasem trybie) tych skonfliktowanych znaczeń w Błońskiego krytycznym teatrze interpretacji, gdzie najbardziej hermetyczne przesłania cywilizacyjnych przemian czy zaszyfrowane przekazy intymnych dramatów zyskiwały wyjaśnienie (w obu znaczeniach tego słowa) jako znaki układanego psycho- i socjogramu narodowej i ponadnarodowej kultury. W tym chyba sensie krytyka była, w jego przekonaniu, „świadomością literatury”.
20Literatura zaś – to „bezinteresowne doświadczenie języka” (jak raz definicyjnie zauważył) – była dla niego, nie tylko w młodości, lecz praktycznie po pisma ostatnie: świadomością społeczeństwa i całej kultury (bo kultura to „sama forma istnienia społeczeństwa”). Dlatego zapewne nie był skłonny rozróżniać metod na zewnętrzne i wewnętrzne ani sztuki interpretacji – której był mistrzem – ograniczać do kręgu immanentnych znaczeń zdeponowanych w tekście. Interpretacja była dla niego raczej formą uprawianego coraz chętniej dzisiaj studium przypadku, w którym osobliwa konfiguracja sensów, konstelacja kontekstowych związków splecionych w tekście podlegała rozwinięciu – w krytycznej lekturze – w wiązkę odniesień prowadzących do kolejnych przypadków (literackich zdarzeń), które prowadzą do następnych… odsłaniając sieć relacji tworzącą empiryczny i zarazem jak gdyby rudymentarny poziom konstytuowania się tego, co literackie, kulturowe, społeczne, polityczne, w zinstytucjonalizowane formy i wzory kultury. Najciekawsze chyba z tych uporządkowań – o wzorcach polskiej tożsamości i polskich traumach, o obcym (cudzoziemcu), o Żydzie, „żydowskości” oraz postawach Polaków wobec Holokaustu, o strategiach rozwoju poezji, o literaturze krajowej i emigracyjnej, o polityce i pisarzach – nie tylko antycypują dzisiejsze fascynacje tematyczne i główne debaty intelektualne, ale też stanowią alternatywny sposób opisu (a nie np. rodzaj przygotowania) w stosunku do tradycyjnego modelu podręcznikowej historycznoliterackiej syntezy czy teoretycznej taksonomii; sposób opisu inspirujący dzisiaj niejednego do podobnie zorientowanych prób rejestracji przemian zachodzących w literackiej i kulturowej empirii.
21W jednym z listów do Sławomira Mrożka, pisanym w roku 1964, w stagnacyjnym centrum prl-u Jan Błoński melancholijnie, trochę retorycznie, lecz i nie bez nacisku, indagował przyjaciela: „Czy możliwe jest takie założenie: Europejczyk języka polskiego? Czy to może być jako punkt wyjścia, czy też zjawić się może dopiero na pewnym etapie rozwoju, jako ukoronowanie?”. Adresował to pytanie do pisarza, odczuwającego dotkliwie obezwładniającą przemoc symbolicznej polskiej kultury, społecznej mentalności, narodowej polityki tożsamości, i szukającego (z powodzeniem, jak wiadomo) sposobów przełożenia tych determinant na czytelne i żywotne transkulturowo wzorce i postawy. Ale – sądząc po szczególnym nacisku, z którym je wypowiadał – adresował je także do siebie, i do zadania (prawdziwie misyjnego w tamtym czasie) krytyki, jakiej się oddawał.
22Wygląda, że temu zadaniu jego formuła krytyki sprostała z nadzwyczajnym powodzeniem. Jan Błoński był europejskim krytykiem polskiej literatury. Niewykluczone jednak, że niewczesna nowoczesność – tyleż w sensie duchowej przynależności do nowoczesnej formacji kulturowej, co aktualności – jego postawy i pism, zapoczątkowana brawurowym odczytaniem Ferdydurke przez osiemnastolatka w zamierzchłym roku 1949, dopiero współcześnie może zostać faktycznie rozpoznana.
Notes de bas de page
1 J. Błoński, Romans z tekstem, Kraków 1981, s. 77.
2 Tenże, Miłosz jak świat, Kraków 1998, s. 174.
3 Tenże, Przedmowa, w : G. Poulet, Metamorfozy czasu. Szkice krytyczne, wybór J. Błoński i M. Głowiński, przedmowa J. Błoński, Warszawa 1977, s. 11–16.
4 Tenże, Odmarsz, Kraków 1978, s. 255.
5 Tenże, Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka, Kraków 1995, s. 267.
6 Tenże, Romans z tekstem, s. 10.
7 Tenże, Odmarsz, s. 30.
8 Tenże, Romans z tekstem, s. 310.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019