O chorobach umysłowych pod względem sądowym
p. 181-188
Texte intégral
1W największej liczbie przypadków monomania zależy na przeważnym ci erpi eniu w ładzy pozna wani a, ale w pewnych tylko kierunkach, skąd pochodzą niektóre błędne wyobrażenia, stale się chorego trzymające. Wystawia on sobie np., że jest bogiem, świętym, wielowładnym, albo przeciwnie, że jest nieszczęśliwym, opuszczonym, prześladowanym itd. i w przedmiotach odnoszących się do fałszywych tego rodzaju wyobrażeń błędnie sądzi, a zarazem i opacznie działa, bez świadomości, że działanie to jego nie zgadza się z rozumem. Sądy tego chorego i działania niemające związku z błędnymi jego wyobrażeniami nie różnią się od sądów i działań człowieka na umyśle zdrowego. Ten gatunek monomanii nazywają niektórzy, jak np. Marc1, monomanią z rozumowaniem (monoplanie raisonnante), postępowania bowiem chorego, jakkolwiek z błędnego wyobrażenia wypływające, zawsze są wyrozumowane.
2Mniej pospolitą, a od monomanii z rozumowaniem zupełnie różną, jest monomania, w której tylko uczuci e chor ob li wi e bywa zmi eni on e, bez nadwerężenia, a przynajmniej bez widocznego obłąkania rozumu. Uczucie moralne przeistacza się wtenczas w nienaturalne skłonności, w tak zwany ślepy instynkt chorobliwy, tak silny i gwałtowny, iż pomimo walki ze strony rozumu wola pokonaną nareszcie przez niego zostaje.
3Chory tego rodzaju, jak się wyraża Esquirol2, wystawia obraz namiętności aż do obłąkania posuniętej. Zastosować do niego można to, co w Owidiuszu mówi o sobie miłością pałająca Medea: „Sed trahit invitam nova vis, aliudque cupido, mens aliud suadet. Video meliora proboque, deteriora sequor”3.
4Monomanię, o jakiej teraz mówię, nowsi pisarze, jak np. Marc, nazywają monomanią instynktową, a podług tego, do jakiego czynu wiedzie chorego instynkt chorobliwy, nadają jej nazwania: monomanii instynktowej podpalania, samobójstwa, zabójstwa itd.
5Ważną ona jest bardzo w zastosowaniu do prawodawstwa i sądownictwa, dlatego się też nad nią w szczególności zastanowię.
6Jak cała nauka o chorobach umysłowych, tak podobnie i nauka o monomanii instynktowej przez długi czas nie robiła postępów, dopóki zamiast spostrzegania pojedynczych zdarzeń i rozbierania ich po lekarsku zajmowano się w tej mierze w ogólności tylko rozumowaniem, na rzeczywistości nieopartym, a tym więcej cenionym, im było bardziej oderwane i niezrozumiałe, im więcej ciążyło do wytłumaczenia tego, czego wytłumaczyć nie jesteśmy w stanie.
7Dlatego też to o monomanii, którą dziś instynktową nazywamy, w pisarzach z XVI i XVII wieku niewiele znaczące tylko napotykamy wzmianki, a prawie wszyscy aż do końca wieku przeszłego tych jedynie chorych za cierpiących chorobę umysłową uważali, u których rozum i pamięć były mniej lub więcej osłabione albo którzy okazywali obłąkanie połączone z czynami nierozsądnymi lub z szaleństwem.
8Nieco dokładniejszą podał o chorobie tej wiadomość Ettmüller4, przytaczając o niej dwa spostrzeżenia Platnera5. Nazwał on ją: melancholia sine delirio6 albo perturbatio mentis melancholica sine delirio7, twierdząc, iż ją cechuje i od innych rozróżnia: recta ratio sine delirio8.
9Właściwym jednak twórcą nauki o monomanii instynktowej jest sławny reformator psychiatrii Pinel9, w początku wieku naszego.
10Pisze on w dziele swoim o chorobach umysłowych, iż gdy rozpoczynał spostrzeżenia w Bicêtre, z tym przekazaniem, że nie ma choroby umysłowej bez niedorzeczności w mowach (déliré), niemało się zdziwił, dostrzegłszy wielu takich chorobę umysłową cierpiących, którzy bez najmniejszego nadwerężenia w pojęciu, wyobraźni, pamięci, rozumie i rozsądku okazywali ciągle lub tylko napadami przewrotność w objawieniach woli, ulegali instynktowi szaleństwa, czyli ślepemu popędowi do czynów gwałtownych, niepochodzących ani z błędnego jakiego wyobrażenia, ani ze złudzenia zmysłów, do czynów uważanych pospolicie jako wypadek skażonych w wysokim stopniu obyczajów. Chorobę taką nazwał Pinel: manie sans délire.
11Nieco później rozwinął we Francji naukę Pinela o monomanii instynktowej uczeń jego, sławny Esquirol, a w najnowszych czasach wystąpili jako jej zwolennicy: Marc, Georget10, Leuret11, Cazauvieilh12 i inni.
12W Niemczech przyjął ją najprzód zaszczytnie znany w literaturze lekarskiej Reil, następnie zaś poszli za nią i inni znakomici psychologowie niemieccy, a szczególnie: Hoffbauer, Schulze, Haindorf, Heinroth, Grohmann, Hartmann, Conradi, Feuerstein, Groos, Friedreich13.
13Lecz jak każda nowo odkryta prawda, choćby najoczywistsza, nie trafia od razu do przekonania wszystkich, musi przetrwać pierwsze burze po swoim zjawieniu się i dopiero po pewnym przeciągu czasu ustala się do tego stopnia, że już nikt o niej nie wątpi (czego dowodem jest między innymi odkrycie przez Harveja14 mechanizmu krążenia krwi w zwierzętach), tak podobnież i nauka o monomanii instynktowej silnych znalazła przeciwników, po części między lekarzami, a po części między prawnikami.
14Najważniejsze przeciwko niej zarzuty, pod względem psychologiczno‑lekarskim, ogłosił Henke15, które tym więcej na uwagę zasługują, że imię Henkego wysoko jest cenione przez wszystkich lekarzy sądowych.
15Ale na czymże się zarzuty te opierają? Oto na przypuszczeniach po większej części teoretycznych.
16Twierdzi on głównie, iż w każdej chorobie umysłowej koniecznym warunkiem jest zniesienie świadomości, czyli wewnętrznego uznania (Selbstbewusstsein), nie można więc przyjąć za chorobę monomanii instynktowej, w której świadomość nie niknie.
17Podług tego jednak, cośmy wyżej powiedzieli, zniesienie świadomości nie jest konieczną cechą wszystkich chorób umysłowych, bo jak w organizmie człowieka, spomiędzy kilku organów lub czynności do tegoż samego układu należących i wzajemnie na siebie wpływających, może jeden tylko organ albo jedna tylko czynność zbaczać od stanu fizjologicznego, bez wyraźnego zboczenia w innych. Tak podobnie i w umyśle naszym może być nieład niekoniecznie wszystkie jego władze wyraźnie zajmujący.
18Może być chorą władza poznawania bez wyraźnego uczestnictwa uczucia; może chorować uczucie bez jawnego cierpienia władzy poznawania; mogą nareszcie zbaczać widocznie od stanu naturalnego pojedyncze tylko władzy poznawania czynności, jak to w tak zwanej monomanii z rozumowaniem widzimy.
19We wszystkich tych odmianach chorób umysłowych jedna tylko władza umysłu nie pozostaje bez nadwerężenia, tj. wolna wola, będąca zawsze, jakeśmy wyżej widzieli, wypływem zdrowej władzy poznawania i zdrowego uczucia.
20Jeżeli więc nie brak świadomości, jak utrzymuje Henke, ale brak wolnej woli jest najogólniejszą wszystkich chorób umysłowych cechą; jeżeli niekoniecznie wszystkie władze umysłowe razem chorują; jeżeli nikt nie zaprzecza bytności monomanii z rozumowaniem, jeszcze trudniejszej do pojęcia od monomanii instynktowej; jeżeli nareszcie sam Henke przyjął i opisał monomanię podpalania, nazwaną Feuerlust, która w większej liczbie przypadków niczym innym nie jest, tylko gatunkiem monomanii instynktowej; zdaje się, że rozumowanie Henkego i innych, podobnego jak on dowodzenia chwytających się dla obalenia nauki Pinela o monomanii instynktowej, utrzymać się nie może.
21Przejdźmy teraz do prawników.
22Niektórzy z nich poszli już za nauką Pinela. Należą tu między innymi den Tex, Carmignani i Mittermaier16.
23Ten ostatni, przyjąwszy, iż się wydarzają chorobliwe stany ciała, na wolną wolę wpływające, wskutek których powstaje popęd niepowściągnięty do czynów gwałtownych, zastosował to do teorii prawa karnego, rozdzielając wolną wolę człowieka, pod względem poczytania prawnego, na tak zwaną wolną wolę sądu (libertas ju dicii) i wolną wolę zamiaru (libertas consilii vel propositi). Pierwsza zależy podług niego na możności poznania czynu popełnionego i skutków jego prawnych; druga zaś na możności nakłonienia się do spełnienia czynu lub do jego opuszczenia.
24W monomanii instynktowej, stosownie do tej teorii, zniesioną jest wolna wola zamiaru, przy nienadwerężonej wolnej woli sądu.
25Teoria Mittermaiera wywarła nawet już wpływ na prawodawstwo; gdyż w projektach do prawa karnego dla Królestwa Saskiego i Hanowerskiego, choroby umysłowe, jako znoszące poczytanie, rozdzielone są na dwie klasy, podług tego, jak w nich, przy zniesionej wolnej woli sądu (libertas judicii), obłąkany jest rozsądek albo też, przy zniesionej wolnej woli zamiaru (libertas consilii), wola wyradza się w ślepy niepohamowany popęd.
26Prawnicy przeciwni monomanii instynktowej, nie dowodząc jak lekarze, iż ona istnieć nie może, z inną całkiem przeciwko niej występują po większej części bronią, starając się okazać, że przyjęcie jej w prawodawstwie i w sądach jak najzgubniejsze dla ludzkości przynieść może skutki.
27Twierdzą oni, że nauka taka podkopałaby najważniejsze podstawy budowy towarzyskiej, że przyjąwszy ją, każdy przestępca mógłby się uniewinnić, utrzymując, iż do popełnienia czynu prawu przeciwnego poprowadził go instynkt chorobliwy, a tejże samej zasady uchwyciliby się także obrońcy sądowi; wypróżniłyby się więc więzienia, a domy obłąkanych przepełnione by zostały; nikt nie byłby spokojny o życie i mienie swoje, bo by go nie zasłaniały więcej prawa, choć najlepiej pisane.
28Jeden z tak rozumujących, nie pomnąc na to, że nadużycie czegokolwiek, choćby najużyteczniejszego, nader zgubne skutki pociągnąć za sobą może, a pomimo tego za żaden dowód przeciwko rzeczywistości nie służy, uniesiony zapałem w rozmowie z doktorem Marc, wyraził się nawet, iż skoro monomania jest chorobą, trzeba ją leczyć gilotyną.
29Na szczególną uwagę pomiędzy prawnikami nauce o monomanii przeciwnymi zasługuje Rossi17, który jednak nie występuje wprost z jej potępieniem, ale raczej okazuje w tej mierze niejaką niepewność i wahanie się.
30Jakoż w rozdziale 17 dzieła swego o prawie karnym, doszedłszy do monomanii, mówi on najprzód, iż nie można, jak się zdaje, wątpić o jej istnieniu, bo ją po wszystkie widziano czasy, a nawet dawniejsi uczeni prawem kryminalnym zajmujący się byli o niej przekonani.
31Nieco dalej, jakby zaprzeczając to, co wyżej powiedział, inaczej się zupełnie wyraża Rossi:
32„Ci, których nazywają monomaniakami, mówi on, znają zrazu niemoralność skłonności swoich, ale nie starając się panować nad nimi, popchnięci nareszcie bywają do ostateczności. Popełniona wtedy przez nich zbrodnia przestrasza ich; wiedzą, że źle zrobili i doznają wyrzutów sumienia. To wszystko zaś nie zgadza się z prawdziwym obłąkaniem”.
33„Monomaniak jest jak ów człowiek, który z wolna wciągnął się do pijaństwa. Znana mu jest natura czynów jego, wie, że są złe, a dopuszcza się ich przecie. Przyjąwszy nawet, że wpada na chwilę w obłąkanie przy wybuchnieniu ostatecznym chęci swojej zbrodniczej, obłąkanie to przemijające, właściwie mówiąc, raczej skutek niż przyczyna czynu, o którym mowa, nie może go uniewinniać. Zbrodnia nosi tu właściwą swą cechę, świadcząc o zbrodniczym zamiarze sprawcy czynu”.
34Odpowiedź na te zarzuty Rossego w tymże samym znajdujemy rozdziale jego dzieła. „Może być (są to jego własne wyrazy), że się wydarzają rodzaje obłąkania, których odpowiedzialność moralna ciąży na chorych nimi dotkniętych, gdy ci wiedzieli, z jakich przyczyn mogła u nich powstać podobna choroba, a nie unikali ich. Lecz sprawiedliwość ludzka nie ma prawa wglądać w tego rodzaju tajniki i żadnej by stąd nie osiągnęła korzyści. W jej oczach czyny w obłąkaniu popełnione, chociaż rozpoczęte i wykonane bez moralności, nie ulegają poczytaniu”.
35W końcu rozbioru swego nauki o monomanii jeszcze dobitniej rzecz tę wystawia Rossi i wraca znowu – że tak powiem – do tego, od czego rozpoczął.
36„Dalekim jestem od tego, mówi on, abym zaprzeczał, iż się może wydarzyć czyn zupełnie niepojęty, nadzwyczajnie okrutny i będący wypadkiem prawdziwego obłąkania; moralna bowiem i fizyczna strona człowieka obejmuje mnóstwo przedmiotów będących dla nas zagadką. Niepodobna też śmiało wystąpić z twierdzeniem, że obłąkanie nie może nigdy rozpocząć się od czynu jakiego okrutnego. Dlatego to sędzia jak najbaczniejszą uwagę zwracać powinien na tego rodzaju sprawy, stanowiące najstraszniejszą część jego urzędowania”.
37Andrzej Janikowski, O chorobach umysłowych pod względem sądowym. Rzecz czytana na posiedzeniu publicznym Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego d. 12 stycznia 1845 r. (fragmenty), „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” 1845, t. Xiii, posz. 2, s. 161–173. W przytaczanym fragmencie pominięto przypisy.
Notes de bas de page
1 Charles Chrétien Henri Marc (1771–1840) – psychiatra francuski, biegły sądowy. Janikowski przytacza jego pracę z 1840 roku De la folie, considérée dans ses rapports avec les questions médicojudiciaires.
2 Esquirol – zob. przypis 3 na s. 85.
3 Sed trahit invitam... (łac.) – Lecz pociąga mnie wbrew chęci ta jakaś nowa siła, co innego Kupido, co innego rozum dyktuje. Widzę i rozumiem, co dobre, a gorsze wybieram (Metamorfozy Owidiusza w przekładzie Anny Kamieńskiej).
4 Ernst Maurycy Ludwik Ettmüller (1802–1877) – niemiecki filolog i tłumacz, profesor języka niemieckiego i literatury w Zurychu.
5 Ernst Platner (1774–1818) – antropolog, lekarz, filozof. Antropologię rozumiał jako medyczno‑filozoficzną wiedzę o człowieku, przez co uchodzi za prekursora medycyny psychosomatycznej. Platnerowi przypisuje się również ukucie terminu „nieświadomość”.
6 Melancholia sine delirio (łac.) – melancholia bez obłędu.
7 Perturbatio mentis melancholica sine delirio (łac.) – melancholijna choroba psychiczna bez obłędu.
8 Recta ratio sine delirio (łac.) – prawy rozum bez obłędu.
9 Pinel – zob. przypis 2 na s. 54.
10 Georget – zob. przypis 12 na s. 91.
11 Leuret – zob. przypis 15 na s. 117.
12 Jean‑Baptiste Cazauvieilh (1802–1849) – autor pracy Du suicide, de l’aliénation mentale et des crimes contre les personnes, comparés dans leurs rapports réciproques: Recherches sur ce premier penchant chez les habitants des campagnes.
13 Johann Christoph Hoffbauer (1766–1827) – niemiecki filozof, autor prac z dziedziny psychologii. Wraz z Reilem napisał Beyträge zur Beförderung einer Kurmethode auf psychischem Wege; Alexander Haindorf Schulze (1782 lub 1784–1862) – wykładowca psychiatrii na uniwersytecie w Heidelbergu, autor Versuch einer Pathologie und Therapie der Geistes – und Gemüthskrankheiten; Johann Christian August Heinroth (1773–1843) – niemiecki lekarz. Jako pierwszy użył terminu „psychosomatyczny”; Johann Christian August Grohmann (1769–1847) – filozof i filolog. Do psychiatrii sądowej odnosi się jego rozprawa Christenthum und Vernunft für die Abschaffung der Todesstrafe (1835); Johann Wilhelm Heinrich Conradi Hartmann (1780–1861) – lekarz i klinicysta, urodzony i wychowany w Marburgu, gdzie jego ojciec (Johann Ludwig Conradi) był profesorem prawoznawstwa. Autor kilku ważnych – wielokrotnie wznawianych za jego życia – podręczników, takich jak Einleitung in das Studium der Medicin (1828), Handbuch der speciellen Pathologie (1831); Johann Heinrich Feuerstein (1797–1850) – lekarz, autor pracy o epilepsji i o chorobach podrażnionych nerwów (Die sensitiven Krankheiten oder die Krankheiten der Nerven und des Geistes); Friedrich Groos (1768–1852) – lekarz, filozof, autor m.in. Ideen zur Begründung eines obersten Princips für die psychische Legalmedicin (1829); Johann Baptist Friedreich (1796–1862) – lekarz i psychiatra sądowy, przedstawiciel somaty czneg o nurtu w psychiatrii niemieckiej. W 1832 roku publikuje Systematische Literatur der ärztlichen und gerichtlichen Psychologie.
14 William Harvey (1578–1657) – anatom i fizjolog, który jako pierwszy opisał prawidłowo krążenie krwi, pokazując, że żyły i tętnice stanowią układ zamknięty, a serce działa jak pompa ssąco‑tłocząca.
15 Adolph Christian Heinrich Henke (1775–1843) – lekarz, farmakolog, specjalista od medycyny sądowej.
16 Cornelis Anne den Tex (1795–1854), Giovanni Carmignani (1768–1847) i Carl Joseph Anton Mittermaier (1787–1867) – znawcy prawa, pochodzący kolejno z Holandii, Włoch i Niemiec.
17 Pellegrino Rossi (1787–1848) – włoski prawoznawca i działacz polityczny.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.