O wadzie zdawania się, de Hallucinatione
p. 129-139
Texte intégral
Ucinek I O durnowatości i obłąkaniu się myśli de Delirio & mentis alienatione
1Mając mowić o wadach zdawania się i o myśli obłąkaniach, potrzeba mi wprzód o durnowatości cokolwiek w powszechności namienić. Wyobrażenie przyrodzone w człowieku czuwającym powinno przedmiotowi zewnętrznemu odpowiadać, które gdy będzie od jakowej wewnętrznej mózgu dyspozycji odmienione, z czego nastąpi mimowolne przez pacjenta wyobrażenia powodowanie, otóż się to durnowatością nazwie.
2Kilka gatunków durnowatości widzimy, z tych z niektórymi łączy się gorączka, jak to na przykład z zapaleniem mózgu Phrenitis, toż z innymi gorączkami, tak zgniłymi1, jako też i nie zgniłymi. Niektóre durnowatości bywają wcale bez gorączki i dzielą się na opuszczające, doczasowe i na cięgiem trwałe.
3Z gorączkowatych zapalenie mózgu bywa dziką i okrutną durnowatością, pospolicie wariacją zwane, w innych zaś pałających gorączkach maligną się nazywa. Atoli ponure i przy [tym] cichsze myśli obłąkanie nazywa się majaczeniem, o czym się już na swoim miejscu mówiło.
4Z niegorączkowatych durnowatości bywa najdzikszą szaleństwo, po nim wścieklizna. Wszystkie te rodzaje durnowatości mogą być nabyte przypadkowo, na przykład: z uderzenia lub ze zranienia głowy, ze zranienia przedziałowej błony diaphragma, ze zbytecznego wypróżnienia, z pijaństwa, ze zbytecznych nauk, ze zimnicy przytłumionej, z trucizn, z jadów, z czarnej żółci, z ukąszenia wściekłych zwierząt, z ostrej ciekłości w mózgu osiadającej, atoli te przyczyny nie zawdy w samym tylko mózgu znajdują się, owszem po różnych częściach ciała miewać swoje siedliska mogą.
5Szczególniejszymi gatunkami durnowatości bywają na przykład: Smutnodur, Melancholia. Szaleństwo, Mania. Opętanie, Demonomania. Chłopodur, Nymphomania. Wścieklizna, Hydrophobia i Nocobłąd, Somnambulismus. Smutnodur zawdy myśli o jednym wyobrażeniu siebie rażącym i nigdy mu z umysłu nieustępującym, do tego gatunku należy choroba Domarad Nostalgia nazwana, najczęściej się żołnierzom gwałtem branym i w cudze kraje zaprowadzonym przytrafiająca, którzy tęskniąc do swej ojczyzny, na Domarad durnieją. – Szaleństwo jest durnowatością dziką, długo trwającą bez gorączki, z wszelkiej przytomności ogołocone, z zuchwalstwem i z wielką bardzo siłą złączone. – Chłopodur jest ustawne pragnienie albo nienasycenie się nigdy płcią drugą. – Opętanie bywa dwojakie: jedno przez frantów2 zmyślane, dla wyłudzenia po odpustach grosza lub też dla inszej jakowej przyczyny udawane. Drugie z rodzaju durnowatości, jest wadą zdawania się, niby jakowegoś od diabła opętania siebie; takowi wróżą przyszłe rzeczy i różnymi usiłują mówić językami, atoli do obojga gatunków tego opętania sposobniejszymi bywają kobiety jak mężczyźni.
6Leczenia sposób, podług okoliczności i gatunku choroby, różny także i odmienny być powinien, na przyklad: to wymiotami, to krwi upuszczaniami, to pryszczami, to zawłokami3, to w zimnej wodzie kąpaniami, to kamforowych, to merkurialnych4 lekarstw zażywaniami, to laksowaniami5, to pięknymi słowy, to łagodnością, to ostrymi słowy i rózgami, jak tego okoliczność wyciągać6 będzie, używane być mają, o czym obszerniej pod każdym gatunkiem mówić się będzie.
Ucinek II O Smutnodurze de Melancholia
7Smutek i obawianie się długo trwające, w samotności i bez wynurzenia się z nim przed przyjacielem, chowane, sprowadzają na pacjenta myśli obłąkanie, czasem ze śmiechem i wesołością, a czasem ze smutkiem i ze łzami pomieszane, do czego gdy się durnowatość przyda, uporczywie jakowe wyobrażenie sobie wystawiająca i jednostajnie się onego trzymająca, smutnodurem, Delirium melancholicum nazywa się. Takowi w nocy nie sypiają, odludne miejsca najbardziej im się podobają, czasami stronią od ludzi, a czasami się na nich znienacka rzucają, nocą zwłaszcza po cmentarzach, okopiskach, dolinach, gaikach, strumykach, ustroniach błądzić i wałęsać się lubią; na takowy to smutnodur chorował Nabuchodonozor Król Babiloński z dopuszczenia Bożego.
8Ta choroba okazuje, jak się człowiek w krótkim czasie wcale odmienić może, bo niektórym pacjentom zdawało się, że się stali zwierzętami lub rzeczą inną jakową nieżyjącą. Naszych zaś czasów najczęściej się im zdaje, że zostali królami, cesarzami, panami wielkimi i bogatymi, a czasem się im też widzi, że są świętymi albo aniołami albo wcale którą osobą z Trójcy Świętej.
9Pacjenci w tej niemocy bywają podejrzliwi, dziecinni, bojaźliwi, troskliwi, zdaje im się, że ktoś zdrady na nich knuje, z tych przyczyn na miejsca samotne i bezludne uchodzą lub od ludzi stronią, atoli miejsc ciemnych za dnia unikają, mało mówią, głód aż do uporu znosić potrafią, a to z bojaźni, by ich nie otruto, czasem dopuszczają się strasznego obżarstwa, atoli zawdy chudo wyglądają, to płaczą, to się śmieją, to gotowi i kilka miesięcy oka nie zmrużyć, skóra na ich ciele bywa blada, żółtawa, czarniawa, puls powolny, oddech leniwy, wzdychaniami czasem przeplatany, ręce i nogi miewają zawdy chłodne, mocz ich bywa raz blady, drugi raz mętny, to ciemny, to czarniawy, krew im upuszczona zaraz czernieje, a woda w nich bardzo żółto wygląda, lubo leniwymi bywają, atoli nieprzełamanej stałości w swych przedsięwzięciach, ślinę wypluwają zbyt cienką.
10Zbytnie krwi zgęstnienie, soki ciała zamącone i gęstość żółci czarnej zdają się być fundamentem tej choroby, te się zaś stają takowymi z przyczyn, które są zdolne ich najlotniejszą płynność rozpędzić, jak to: usilność długotrwała w naukach, rozmyślania głębokie, troski, starania, zabiegania, miłość, wlepienie całego umysłu w jakową szczególną rzecz, niedosypianie, religia źle zrozumiana, pognębienie umysłu gwałtowne, przypadek jakowy smutny, usadzenie się7 i zbyteczne silenie na co. Samogwałt i zbytkująca spółka8 małżeńska; strawa zbyt gruba, twarda, niestrawna, przesolona, klajstrowata, zbyt gęsta, mączasta niewystudzona, ze sposobem życia na siedzeniu trawionym, win cierpkich lub fałszowanych picie, lekarstw cierpkich i ściągających długie zażywanie, trucizny, to po chorobach zwłaszcza pałających niedostateczne się wyczyszczenie, to biegunki przytłumienie, to miesięcznego czyszczenia zastanowienie się9, to parchy lub świerzb wpędzony, to z obciętych członków, to usposobienie po rodzicach takowych do tejże niemocy, to zbyt szczupłe napoi zażywanie, to zbytkujące pijaństwo, to powietrze wilgotne, mgliste i mokre lub stęchłe mieszkania.
11Ta choroba przerzuca się czasem na szaleństwo lub na wielką chorobę, lub na nagłą śmierć Apoplexia, to na puchlinę, to na suchoty lub też na zadanie sobie samemu jakowejkolwiek bądź śmierci.
12Czasem też ta choroba dobrowolnie przesila się i ustaje, to po otwarciu się żył złotych, to po wyrzuceniu na ciało świerzbu, który czasami do śmierci trwa, to po puszczeniu się miesięcznego czyszczenia, gdy to zatrzymanym było. Atoli ludzie chuderlawi, wycmukli10, w wieku średnim, czuli i bystrego umysłu skłonniejszymi nad innych do tej choroby bywają.
13Kuracja tak się zaczynać ma: najprzód ostrożnie uchylając te rzeczy, które im bywają tej choroby przyczyną, toż po tym wyjechanie na pielgrzymkę w świat, włóczenie się bowiem takowe najskuteczniejszym w tej chorobie być się pokazało, różne bowiem wyobrażenia im się nadarzające, a przeciwne ich urojonemu wyobrażeniu, odzwyczajają ich pomału od zatapiania się w swoich, to ciesząc ich nadzieją, to łagodnym rozmawianiem z nimi, ocucając w nich umysł, to obiecywaniem pomyślniejszej przyszłości, to muzyką rozweselając ich umysł, tak S. Dawid czynił, na cymbałach grając, rozweselał króla Saula na tę chorobę chorującego.
14Ci, którzy na Domarad chorują, pozwolić im chociaż za urlopem swój kraj odwiedzić, bo na to żadne lekarstwo nie pomoże, mówię co to z doświadczenia, bo inaczej umierać muszą.
15Co się tyczy lekarstw: najprzód wymioty Num: 1–2., potem dawaj pigułki Num: 52.; za napój nalanie ziela Muszestrze Anogallis nazwane, toż mieszaninę Num: 53., a gdybyś widział niespokojność w pacjencie, możesz dawać proszek Num: 20. Gdyby to nie pomagało, dawaj mieszaninę Num: 54 lub pigułki Num: 29.; za napój dawaj im serwatkę dwa razy przegotowaną, dobrze miodem przaśnym osłodzoną, możesz dawać czasami mannę Num: 19. lub proszek Num: 6. Wielkich skutków w tej chorobie bywa proszek psinek leśnych wysokich, Pulvis foliorum belladonna, ale tylko z rąk biegłego lekarza dawany. Owoce dojrzale soczyste jadać im wolno, kaszki, kleiki, rosoły i chleb dobrze wyruszony i wypieczony do rosołu, innych zaś rzeczy ciężkich do strawienia, surowych i grubych jadać im nie wolno.
16Pamiętać o tym należy, że się czasami trafiają takowe chwile, w których pacjent przychodzi do przytomności i bywa albo hardy i zuchwały, albo zbytnio rad i wesół, korzystać tedy potrzeba z takowych chwil pomyślnych i natychmiast mu krwi upuścić i na moment tego nie odwłocząc, bo ta szczęśliwa chwila przeminie i kto wie, czyli druga takowa rychło będzie, lub może się już nigdy więcej nie trafi i gdyby się miał pacjent sprzeciwiać temu, posadzić go gwałtem, potrzymać i krwi mu znacznie upuścić, a gdyby tego potrzeba wyciągała, przy łagodnych słowach i perswazji dać mu na laksans.
Ucinek III O szaleństwie de Mania
17Szaleństwo ze smutnodurem będąc bardzo spokrewnione, trafia się, że pacjenci na przemiany raz od tego, drugi raz od tamtego bywają dręczonymi. Szaleństwo bowiem nie jest co inszego jak natężenie większe smutnoduru, aż na dzikość, złączoną z zuchwalstwem, wychodzące, bez najmniejszej gorączki z gwałtownego duchów zwierzęcych (spiritus animales) poruszenia wynikające.
18Szaleństwa przyczynami bywa niedosypianie, zbyteczne troski i starania, gniew częsty, skłonność wielka do obcowania z drugą płcią, wzwyczajone odchodzenia jakowymkolwiek sposobem wstrzymane, zbyteczne posuchy letnie, zbytkujące trunków używanie, pokrzywdzenie długo w sercu tajone, zawstydzenie nagłe lub nieudanie się zamiarów, wpędzone mleko u położnic lub karmiących, stary wrzód zagojony, osutka11 wpędzona, czyszczenia miesięcznego zastanowienie się, świerzbu lub parchów wpędzenie lub schowanie się, zbyteczne nasienia zatrzymywanie, trucizny, robaki w mózgu i inne.
19Szaleństwo bywa dwojakie: jedno nieustanne, a drugie pewnych tylko czasów wracające się i znowu na jakowy czas opuszczające i takowymi to byli owi, których Ewangelia Święta lunatykami nazywa, a takowe szaleństwo bywa łatwiejsze do leczenia niżeli nieustanne, także szaleństwo dziedziczne, od urodzenia trzymające się bywa nieuleczone.
20Gdy szalony dostanie zimnicy, czwartaczki12 lub gdy spuchnie, szaleństwo mu się przesili i wyzdrowieje. Gdy go zaś napadnie wielka choroba, kurczowate napinanie convulsio lub ospalstwo, śmierć znaczy.
21Zaczyna się szaleństwo w wieku młodym i w średnim i częściej mężczyźni temu nieszczęściu podlegają jak kobiety, przypadek ten poprzedza pełność krwi, zuchwalstwo, hardość, gadatliwość zbyteczna, nieprzyzwoita lub niedorzeczna. Dalej wzrok przemienia się w ponury a bystry, zaczynają takowi biegać po izbie, plugawo i niedorzeczy z krzykiem mówić, rzucać się na przytomnych, suknie na sobie drzeć, przy nadzwyczajnej nabytej sile, zdradziecko napadają na niespodziewających się tego, wszystko tłuką i szkodę robią, nago bez najmniejszego wstydu biegają, bez żadnego utyskiwania na mrozy i śniegi, są bowiem do podziwienia wytrzymali na zimno, na głód i na niesypianie, czasem potrawy chociażby najlepsze na ziemię rzucają, a ze stolców z wielkim smakiem i chciwością wyrzuty wyjadają. Niektórzy po zamachach i dzikościach w straszny śmiech wpadają, to się porywają, to grożą, to się swarzą, to łagodnie mówią i podchlebiają, by kogo uwieść i schwytać mogli.
22Izba, w której ma być trzymanym szalony, powinna być trochy ciemnawa i zimna, strzec go potrzeba, by sobie lub drugim co złego nie zrobił, możni ich też wiązać, atoli nie zbytecznie, by się nie pokaleczyli, wiktem ich mają być rzeczy rzadkie, a napojem czysta woda lub serwatka.
23Kuracja by co pomogła, ma być w powtórzonym krwi upuszczeniu, z ręki, z nogi, z karku czyli szyi lub też ze skroni, co ze stawiania pijawek po głowie na różnych miejscach, po karku i szyi i na złotych żyłach w stolcu13. To na wymioty Num.: 1–2. to na laksowanie Num. 5–6–7. lub jeszcze mocniejsze dać można, to rumienniki14 Num.: 11. na podeszwach kilkoma nawrotami powtarzane. Kąpiele zimne kilkakrotnie ponawiane i lanie konewką lub dzbankiem zimnej wody na ciemię, bardzo powolne, ale przez długi czas utrzymywane, to moczenie nóg w letniej wodzie, a zlewanie głowy zimną wodą, zresztą tego wszystkiego używaj, co się pod smutnodurem mówiło. Niedawnymi czasy Leopold Auenburgger, wiedeński lekarz, wydał na światło publiczne sposób kurowania szalonych dotąd nieznajomy. Experimentum nascens de remedio specifico, sub signo specifico, in mania Virorum15, bardzo skuteczny, wszelako nie na wszystkich się prawdzący, który że ma długie swoje opisy, przezorności lekarskiej wyciągające, przeto tutaj opisanym być nie może.
24Atoli przestrzec mi tutaj rodziców, a zwłaszcza matki, należy, że zaraz z młodocianych lat jakoweś usposobienia do szaleństwa w dzieciach małych widzieć się dają, którym nieroztropne pobłażanie rodziców, a zwłaszcza matek lub innych kobiet, przyczyną bywają, gdy zamiast zganienia i nakarania dziecko o niepotrzebny płacz, oni mu dogadzają i dopuszczają wszystkiego, czego tylko zechce, stąd nabierają takowe dzieci takowegoś uporu i krnąbrności, mocą którego wszystkiego, czego zapragną, z nikczemnych swych rodziców, to krzykiem, to nóg biciem i tupaniem, to strasznym wrzaskiem i ryczeniem wymuszać zwykły. Wszakże nie raz wzywanym bywałem do takowych dzieci, które z zanoszenia się i z krzyku zczerniawszy, konwulsji dostawały, abym je ratował, jam radził, by złożywszy nikczemność umysłu swego i nierozumną miłość ku dziecku, rózgą mu zadek należycie raz i drugi wysiec, gdyż w takowym razie żadne inne lekarstwo nie pomaga. Odtąd rośnie w takowych dzieciach coraz większy upór i krnąbrność, wszystkiego chcą przymusem podług swej myśli dokazywać, dorósłszy, najprzód swym rodzicom stają się ciężkimi (słuszna nagroda za głupią edukację), dalej swe życie zuchwało prowadząc, na pijaństwie i na rozpuście wszystko marnują albo też prawują się do śmierci, nikomu pokoju nie dając albo też będąc od kogo przełamanymi lub zawstydzonymi, na ażardy16 się odważają, chcąc swego powetować, co gdy się nie uda, nerwy w nim nieprzywykłymi będąc do znoszenia takowych ciosów, sprawują, że albo w zgryzocie umierać muszą, albo nikczemnie przy kuflu giną, albo też gwałtowną śmiercią z tego świata uchodzą.
Rejestr lekarstw
251 Weź z apteki proszku Tartari Emetici grana jjj.17, rozpuściwszy wodą na końcu łyżki blaszanej, wypij, popiwszy trochę ciepłą wodą. Lub gdy chcesz, aby ten proszek był trochę mocniejszym, dodaj do niego proszku winnej soli Cremor tartari grana jjj.18 lub grana vj. zmieszawszy, zażyj jak wyżej.
262 Weź Tartari Emetici grana jjj. Salis polychreti grana xxx.19 wody czystej łotów20 ośm, syropu ślazowego łot jeden, wymieszawszy należycie, dawaj choremu po łyżce stołowej co kwadrans, aż się wymioty ruszą, które gdyby słabe miały być, możesz jeszcze dać łyżkę, atoli pospolicie za trzecią łyżką zwykły bywać wymioty, można w czasie wymiotów ciepłą wodą popijać.
2752 Weź czarciego gówna, Assa faetida21, pół łota, Extracti myrrhae aqusi22, półtory ćwierci łota, Extracti Rhabarbari23 ile potrzeba, zmieszawszy, rób z tego pigułki, po trzy ziarna ważące, i dawaj ich dwa razy na dzień, po ośm.
2853 Uwierć24 obranych ze skórki migdałów, ile się podoba, przecedziwszy niechaj tego mleka będzie funt25, czyli niespełna pół kwarty, wlejże w to kamfory ćwierć łota, wprzód w trochy okowitki dobrze roztartej i rozpuszczonej, umieszawszy, dawaj pacjentowi co dwie godziny po dwie łyżki stołowe, zawdy wprzód zamąciwszy.
2920 Weź soli winnej Cremor tartari łotów dwa, podziel na ośm części równych, dawaj co godzina, w wodzie ciepłej rozpuściwszy, po jednym proszku.
3054 Weź mydła weneckiego łot jeden, rozpuść go we dwóch kwaterkach wody, przysyp proszku rabarbarowego półtory ćwierci łota, osłódź cukrem według potrzeby i dawaj co dwie godziny po trzy łyżki stołowe, zawdy wprzód zamąciwszy.
3129 Weź mydła weneckiego półtory ćwierci łota, Florum sulphuris myrrhat: ćwierć łota, przylej do tego Elixir proprutatis26 ile potrzeba, ugnieć i zrób z tego pigułki, po trzy ziarna jęczmienne ważące, dawaj choremu rano na czczo i na noc, po cztery pigułki.
3219 Weź manny kalabryny27 łotów dwa lub trochę więcej, rozpuść w ciepłej wodzie i wypij na raz.
336 Weź proszku korzenia rabarbaru ćwierć łota, zażyj tak jak pod Num. 5 napisano, popij piwem lub herbatą. Lub gdybyś chciał mieć mocniejszy, dodaj do tego proszku winnej soli także ćwierć łota i zażyć jak już mówiono.
345 Weź proszku korzenia Jalapy28 Jalappa, ćwierć łota, wysypawszy go na blaszaną łyżkę lub w kubeczek, przylej trochę piwa ciepłego, zamąć i wypij, popłócz gębę piwem. Lub gdybyś chciał mieć laksowanie mocniejsze, dodaj do proszku Jalapy proszku winnej soli Cremor tartari, także ćwierć łota, zmieszawszy, zażyj jak wyżej mówiono.
357 Weź Sol poluchreste Seignette29, łotów dwa, rozpuść w szklance ciepłej wody i wypij. Lub weź soli angielskiej także łotów dwa, rozpuściwszy w szklance wody ciepłej, wypij na raz.
3611 Wziąwszy ciasta kwaszonego, to jest rozczyny chlebowej, zrób z niej placek cienki jak talar, ale trzy razy większy, połóż go na kawałku płótna, pomaczaj z wierzchu octem i posyp miałko tłuczoną gorczycą lub utartym, ale mocnym chrzanem, z wierzchu znowu odwilżywszy octem, miejsca także te, na których masz stawiać rumienniki, obmyj octem, to jest: albo u nóg podeszwy, albo łydki, albo ręce trochę niżej ramienia, albo kark i przyłóż je, obwinąwszy powijaczem, by się trzymały, po upłynionych dwunastu godzinach odejm i miejsce to czerwone albo masłem niesolonym na liściu kapuścianym obłóż, albo też smaruj piórkiem kwaśną śmietaną, powtarzając to, aż się zagoi, gdyby zaś ponaciągało pryszcze, poprzestrzyguj je nożyczkami, wodę wypuść, nasmaruj śmietaną, następującego dnia skórkę odstającą do szczętu zdejm, posmaruj ciało masłem niesolonym lub śmietaną, nakrywszy liściem kapuścianym, aż się wygoi i zaschnie.
37Ludwik Perzyna, Lekarz dla włościan, czyli rada dla pospólstwa w chorobach i dolegliwościach naszemu krajowi albo właściwych, albo po większej części przyswojonych każdemu naszego kraju mieszkańcowi do wiadomości potrzebna, W Kaliszu: w drukarni J. O. Xcia Jmci prymasa arcybiskupa gnieźnieńskiego, 1793, s. 192–205, 361–391 (fragmenty).
Notes de bas de page
1 Gorączka zgniła – tyfus.
2 Frant – człowiek chytry, szalbierz.
3 Zawłoka, zawłóka – tasiemka, sznurek, włos zawleczone pod skórę w celu odciągnięcia choroby.
4 Merkurialny – rtęciowy.
5 Laksowanie – przeczyszczenie żołądka.
6 Wyciągać – wymagać.
7 Usadzenie się – usiłowanie, aby dopiąć czegoś.
8 Spółka – stosunki.
9 Zastanowienie się – zatrzymanie się.
10 Wycmukły – wysmukły.
11 Osutka – wysypka, krosty.
12 Czwartaczka – febra co czwarty dzień przypadająca.
13 Stolec – pośladek, odbyt.
14 Rumiennik – środek lekarski sprawiający zapalenie powierzchowne skóry.
15 Experimentum nascens de remedio specifico... (łac.) – wstępne doświadczenie z konkretnym remedium na konkretny zespół ludzkiego szaleństwa.
16 Ażard – hazard, niebezpieczeństwo.
17 W systemie zapisu recept mamy (do dziś zresztą) zasadę „weź ... czego (genetivus) ... ile jednostka + liczba. Dziś jednostką domyślną są gramy i się jej nie podaje, tu jednostką jest gran, który wart jest jednemu ziarnku pieprzu lub ziarnku jęczmiennemu. Weź Tartari Emetici grana jjj. oznacza „weź winianu wymiotnego (tj.soli antymonowo‑potasowej kwasu winowego) 3 grana”.
18 Cremor tartari (łac.) – kwaśny winian potasowy.
19 Salis polychreti (łac.) – sal polychrest. Perzyna może mieć tu na myśli albo winian sodowo‑potasowy (środek przeczyszczający), albo mieszaninę siarczanu potasu i siarki, albo mieszaninę siarczan potasu plus siarki plus sproszkowany korzeń rzewienia (ziołowy środek przeczyszczający).
20 Łót – jednostka wagi, warta 12,771 g.
21 Assa faetida (łac.) – czarcie gówno, łajno – stwardniały sok mleczny korzenia zapaliczki cuchnącej (Ferula assafoetida), występującej w północnych Indiach, Iranie i Afganistanie. Dawniej używana jako środek uspokajający, w hipochondrii i histerii.
22 Extracti myrrhae aqusi (łac.) – ekstrakt z mirry.
23 Extracti rhabarbari (łac.) – ekstrakt z rabarbaru.
24 Uwiercić – wiercąc, utrzeć.
25 Funt – jednostka masy powszechna w Europie do XiX wieku, równa od 350 g do 560 g.
26 Elixir proprutatis (łac.) – kwaśny eliksir aloesowy
27 Manna oznacza tu jadalny, słodki sok zakrzepły na powierzchni uszkodzonych pędów niektórych roślin. Manna kalabryjska (nazywana też tłustą) to sok z jesiona, używany jako środek przeczyszczający.
28 Jalapa – roślina z Meksyku, której korzeń jest używany jako środek przeczyszczający.
29 Sol poluchreste Seignette (łac.) – sól Seignette’a, winian potasu sodu.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.