Leczenie moralne
p. 104-125
Texte intégral
1[P]rzechodzimy teraz do środków moralnych stosowanych w obłąkaniu; nie potrzebujemy dodawać, że głównym warunkiem ich skuteczności jest systematyczny podział czasu, porządek w najrozciąglejszem znaczeniu tego wyrazu; tylko bowiem ścisłe wykonanie raz przyjętych przepisów może zapewnić szczęśliwe wyniki. Środki te moralne są: I. Odosobnienie ze swojemi następstwami. ii. Praca i iii. Rozrywki.
I. Odosobnienie
2Rozumiemy przez nie usunięcie chorego z rodzinnego koła. Esquirol uważa je za jeden z koniecznych warunków wyzdrowienia. Czy wszyscy chorzy winni się wyrzec dawnych przyzwyczajeń, rodzaju życia, usunąć się spod opieki bliskich, a poddać się dozorowi osób wcale nieznanych? Lekarze angielscy, niemieccy i francuscy rozwiązują to pytanie potwierdzająco. Willis nawet dowodzi, że przybysze daleko prędzej zdrowieją w Anglii niźli jej stali mieszkańcy; Esquirol postrzegał, że chorzy zakładów paryskich przybyli z prowincji prędzej odzyskiwali władze umysłowe niźli mieszkańcy stolicy dotknięci zboczeniami umysłowymi; bo ci ostatni nie mogli być zupełnie odosobnieni.
3Pierwszy cel odosobnienia, mówi Esquirol, jest zniszczenie, przerwanie tego szeregu fałszywych pomysłów, którym obłąkany ulega; wrażenia niespodziewane, nowe, uderzają, zatrzymują podniecają jego uwagę i robią go powolniejszym na wszelkie rady mające przywrócić jego umysłowe zdolności. Wreszcie chory taki odosobniony, przestraszony i jakby zafrasowany nowym położeniem nabiera szacunku dla lekarza, zaufaniem odpłaca mu za słowa pociechy i uspokojenia.
4Odosobnienie wpływa nie mniej użytecznie na moralne uczucia obłąkanego; wiadomo, że zmiany, którym ulega układ nerwowy, zmieniają zupełnie ze swojej strony odczute wrażenia; stosunki naturalne ze światem zewnętrznym nie są już te same; choremu się zdaje, że przyczyna tej zmiany nie leży w nim, a w otaczającym go społeczeństwie... przypuszcza on, że sprzeciwianie się jego dziwacznym pomysłom wynika z chęci pognębienia go, stąd też w nim taka nieśmiałość i lękliwość, obawianie się wszystkiego, co się doń zbliża; podejrzliwość względem osób najdroższych i najukochańszych. Zatem idzie przekonanie, że otaczający chcą go niepokoić, zgubić, zrujnować, słowem, uczynić nieszczęśliwym. Niechże chory z takim usposobieniem pozostanie w kółku rodzinnym, wkrótce syn ten ukochany, którego jedynym celem było nieść pociechę rodzicom, opuści ich bez żalu; kochankę najwierniejszą zabije, posądzając ją o wiarołomstwo, dzieci własne skaże na sieroctwo, żonie ubliżać będzie co chwila, przyjaciela znienawidzi, dla bliskich zobojętnieje. Będzie li panem włości, naczelnikiem biura, dowódcą wojska, nie rozumiejąc zmian zaszłych w umyśle swoim, wymagać nie przestanie dawniejszego poszanowania i posłuszeństwa, a stąd gniew i uniesienia, ilekroć jego woli zadość się nie stanie. Taki więc chory przeniesiony do zakładu, widząc się w obcym sobie żywiole, mimowoli zwracać zacznie rozstrzeloną uwagę na przedmioty go otaczające, na ludzi, z którymi żyć musi – oto już początek uzdrowienia choroby, ubyt1 jej najpomyślniejszy.
5Często przyczyna choroby leży w kole rodzinnym, wywołują ją bowiem smutki, nieporozumienia domowe, strata majątku, niedostatek etc., obecność więc pokrewnych i przyjaciół powiększa zło. Niekiedy znowu dowody współczucia rozniecają chorobę: mąż najmocniej przekonany jest, że nie może zapewnić szczęścia żonie, postanawia więc opuścić ją, by biedną ofiarę uwolnić od ciężaru. Płacz żony i smutek tłumaczy sobie na gorsze, widzi w nich ślepą konieczność, popychającą go na drogę urzeczywistnienia raz powziętego zamiaru. Pierwsze więc wstrząśnienie w sferze moralnej i inteligencyjnej miało miejsce w kole rodzinnym, nic też dziwnego, jeżeli ciągłe w nim przebywanie podtrzymywać będzie te fałszywe pomysły. Tutaj to odosobnienie sprawić może najzbawienniejsze skutki.
6Teraz z kolei następuje pytanie – jakie odosobnienie lepsze: czy w domu prywatnym, czy w zakładzie poświęconym leczeniu zboczeń umysłowych? Na korzyść tamtego nie przemawia nic, ostatni zaś pod każdym względem zasługuje na pierwszeństwo; pamiętajmy bowiem, że zakład dobrze uorganizowany posiada środki, jakich najmożniejszy stworzyć w swym domu nie może. A mianowicie: znajdujemy w nim porządek, zarząd lekarski pełny poświęcenia, służbę czujną i oswojoną z wszelkiego rodzaju chorobami, nareszcie pomieszkania najprzeróżniejsze, odpowiadające potrzebom obłąkanego i postępowi niemocy: łatwo bowiem zrozumiemy, że szaleniec w chwili napadu innego wymaga pokoju, innego zaś w dobie przepustu, paralityk, idiota, ogłupiały bez pieczołowitości ojcowskiej obejść się nie potrafi; rekonwalescent przy pewnych tylko warunkach może odzyskać zupełne zdrowie; melancholik przede wszystkim potrzebuje spokoju, monoman samobójca albo zabójca – czujnego, ale nie dokuczliwego oka. Gdzież szukać zadosyć uczynienia tym warunkom, jeżeli nie w zakładzie uorganizowanym porządnie, a więc odpowiadającym celowi?
7Zakład tedy taki winien mieć prawa stosowane z wszelką ścisłością, by chory pod wpływem tej systematyczności zostający powoli się do niej nałamał, wtedy się tylko spodziewać można z jego strony posłuszeństwa, poszanowania, uwagi, w końcu zaufania, które już jest pierwszym krokiem na drodze leczenia.
8W zakładzie głównym naczelnikiem nie tylko lekarskim, ale i administracyjnym powinien być lekarz koniecznie i jeden tylko lekarz. Reil, który proponował, by każdy przytułek dla obłąkanych posiadał doktora, psychologa i moralistę, mylił się bardzo, biedny bowiem obłąkany, ulegając władzy triumwiratu, nie wie, przed kim ma stawać jako obwiniony, do kogo ma iść z prośbą – a ci biedni pełno ich mają. Rządy niemieckie pojęły tę prawdę, stąd też zakłady ich są obecnie na tak wysokim stopniu doskonałości, kiedy we Francji władza podzielona między lekarza i administratora nie może tak dobroczynnych wywierać wpływów, kiedy bowiem pierwszy myśli o ulepszeniach, ostatni wręcz sprzeciwia się im, mając na celu zmniejszenie wydatków.
9Każdy zakład ma osobne oddziały dla kobiet i mężczyzn; obie te połowy nie komunikują się z sobą: obłąkani są lubieżni, pociąg płciowy rozwinięty w nich do wysokiego stopnia – spotykanie się więc częste może porodzić podniecenie w narzędziach płciowych, nie arcyzbawiennie wpływające na usunięcie choroby. W jednym tylko zakładzie w Linkolu kobiety i mężczyźni widują się z sobą, zbierają się oni na dziedzińcu rozdzielonym barierą dość niewysoką.
10Służba w zakładzie powinna być czynna, pracowita, niezabaczająca2 obowiązków na się przyjętych i co najwięcej okalająca poszanowaniem dyrektora zakładu, poszanowaniem okazywanym mu szczególnie wobec chorych. Trzeba widzieć, żeby zrozumieć, jaki to zbawienny wpływ wywiera na obłąkanych; nieznacznie choć bardzo szybko ulegają mu, z początku bojaźń, a potem zaufanie osiada w ich sercu, a jedna, druga drobna prośba uskuteczniona jedna ich szacunek i miłość; obłąkani bowiem, z małym wyjątkiem, są to dzieci zepsute – dobry jednak nauczyciel, jeśli nie poprawić, to przynajmniej w karbach należytego posłuszeństwa utrzymać ich może.
11Na obłąkanych więc jako na dzieci wpływ im podobnych ogromny – i to jeszcze jedna więcej zasługa zakładów zboczeniom umysłowym poświęconych. Wreszcie spokój w nich panujący, usunięcie od zgiełku, wyrzeczenie się przyzwyczajeń dawniejszych zbawiennie oddziaływa na chorobę. Umysłowo cierpiący poddany życiu regularnemu, pewnej dyscyplinie, warunkom higienicznym, prędzej daleko przychodzi do zdrowia w zakładzie niźli w domu własnym, gdzie się nauczył tylko panować i rozkazywać, gdzie wszystko mu przypomina albo błędne pomysły, albo ich przyczynę.
12Trudno oznaczyć, kiedy odosobnienie ustać powinno; tutaj to lekarz zdobyć sobie musi pewien takt, doświadczenie jest jedynym przewodnikiem w tym względzie. Spotkanie chorego z bliskimi bywa albo nagłe, niespodziewane dla niego, kiedy nam idzie o wywołanie silnego wzruszenia, albo chorego oswajamy z tą myślą spotkania, jeżeli wrażenie przezeń spowodowane złe będzie miało następstwa.
13Odosobnienie, co do form obłąkania, koniecznem jest w szaleństwie, monomanii, nie zawsze w zadumie. Idiotyzm i ogłupienie wymagają opieki, jak równie ubodzy chorzy, jakiej by kolwiek formie obłąkania ulegali: dla nich zakład jest dobrodziejstwem, koniecznością – bo przytułkiem wygodnym.
14Odosobnienie nie dla wszystkich chorych bywa jednakowe. Będzie ono częściowe, kiedy chory zostaje we własnym mieszkaniu, pozbawiony towarzystwa rodziny; dalej odosobnienie zależeć może na usunięciu chorego spod strzechy ojczystej, wędrówka po obczyźnie z obcymi ludźmi jest także odosobnieniem; nareszcie odosobnienie ma miejsce, kiedy chorego umieszczamy w zakładzie poświęconym leczeniu zboczeń umysłowych.
15„Odosobnienie (słowa Esquirola) oddziaływa bezpośrednio na ośrodek nerwowy i zmusza ten organ do odpoczynku, usuwając obłąkanego spod wpływów drażniących, powściągając ruchliwość i żywość wrażeń, zmniejsza ono także egzaltacją pomysłów i uczuć. Szaleniec poddający się nielicznym wrażeniom często powtarzanym zwraca w końcu na nie uwagę, zaczyna się zastanawiać. Z monomanią i zadumą rzecz się ma zupełnie inaczej, tutaj pomysły skoncentrowane i w ciasnym kółku zamknięte, lekarz więc starać się winien zwrócić uwagę chorego na przedmioty poza obłędniczą myślą leżące; równie też i w ogłupieniu potrzeba ekscytować uwagę chorego; ale szczęśliwe wyniki osiągnąć się dają tylko przez wzruszenia, wstrząśnienia nieprzewidziane, rozmowy ożywione i krótkie, długie bowiem argumentacje pozostają zwykle niezrozumiałymi dla dotkniętych na umyśle. Potrzeba zawsze odzywać się wobec chorego z prawdą, składać mu dowody przekonywające; ale chcieć wyleczyć obłąkanie za pośrednictwem sylogizmów i rozumowania jest to nie znać przyrody choroby. „Słucham pana z uwagą – mówił mi młody melancholik – pojmuję dobrze twoje rozumowania; gdybym jednak był przekonany, ozdrowiałbym bez wątpienia”. „Wiem ja to wszystko – mówił inny – wiem, com powinien zrobić, chciałbym nawet, ale daj mi siłę, moc, na której mi zbywa, a będę uleczony”. Tutaj to pora zostosować metodę wstrząsającą organizm (m. perturbatrice), zwalczyć kurcze przez kurcze, wywołać wzruszenie moralne, które by przebiło obłok ów zaciemniający umysł, rozdarło ową zasłonę zawieszoną między chorym a światem go otaczającym; pod wpływem tego li wzruszenia pęknąć może łańcuch fałszywych pomysłów, słabną przyzwyczajenia będące ich wynikiem i umysł skrępowany chorobą przebudza się z długiego uśpienia. Spodziewać się możemy tych następstw, oddziaływając na uwagę chorego, to pokazując mu nowe wcale nieznane przedmioty, to strasząc go, wreszcie niekiedy potrzeba dzielić jego zachcenia, chwalić pomysły obłędnicze. Przychylając się bowiem do jego życzeń, zdobywamy sobie zaufanie, co jest koniecznym warunkiem szczęśliwego rozwiązania choroby: niekiedy lekarz widzi się zmuszonym podbić chorego, zwyciężyć jego zachcenia, uprzedzenia, dumę, w innych znowu wypadkach obudzić życie, podtrzymać upadającą wolę. Przestrach jest namiętnością wyniszczającą, mocen on jest niekiedy spowodować śmierć nagłą. Czyż można więc spodziewać się uzdrowienia, nie usunąwszy przestrachu? Wielu chorych spędza noce bezsenne, zostając pod wpływem tego osłabiającego czynnika; wytłumaczcie biedakowi męczonemu podobną namiętnością, że powstała ona na tle fałszywego sądu o rzeczy, zostawcie mu światło na noc całą, dozorcę, który by jako przyjaciel spał obok niego, a skutek pomyślny łatwo wam osiągnąć będzie. Ważną jest bardzo rzeczą przeciwstawić namiętności wymarzonej – rzeczywistą; wyobraźmy sobie na przykład monomana, który sobie obmierzi wszystko otaczające, usuńcie go zupełnie, pozbawcie przyzwyczajeń, słowem skażcie go na rzeczywisty niedostatek, a wtedy przykrość wyrozumowana na zasadzie prawidłowej może być potężnym czynnikiem wyzdrowienia. Melancholik skarży się na samotność, na bliskich zapominających o nim, pozbawcie go tej przyjemności – a zaraz urośnie w nim tęsknota, zachcenie towarzystwa i oto w ślad za tym uzdrowienie już idzie. Żeby zwyciężyć miłość własną, próżność, starano się chorych stawić w zależności od ludzi według ich mniemania stojących daleko niżej; trzeba jednak wielkiej zręczności i przyzwyczajenia, by kierować namiętnością obłąkanego. W innych znowu wypadkach starano się je obudzić w umysłowo cierpiących. Melancholik jest na drodze zrozpaczenia, lekarz wytacza mu proces, chory podnosi głos w imię własnego interesu, staje we własnej obronie – i władze umysłowe do normalnego powracają stanu. Żołnierz ulega szaleństwu, po kilku miesiącach trwania choroby mówią mu, że wojna lada chwila ma się rozpocząć, chory prosi o uwolnienie z zakładu i udaje się na miejsce zupełnie przytomny.
16Powiedziałem wyżej, że chory jest to dziecko, że woli swojej na złe użyć może, jeżeli nad nim czuwać nie będzie staranna opieka; opieki więc obowiązkiem jest rozdawać nagrody, karcić, strofować, wreszcie karać za złe postępowanie. Kara tutaj w celu leczebnym stosowaną być winna. Chłosta, łańcuchy wypędzone już dawno z zakładów na europejską urządzonych stopę; u nas tylko na nieszczęście spotkać można kaftany skórzane na kłódki zamykane (w Kiryłowskim w Kijowie) i pętka przykuta do ziemi (w infirmerii kamienieckiej) stosowane w celu zatrzymania chorego na miejscu. A godzi się przecie wyrzucić te zabytki barbarzyńskie z przybytku tych biedaków, przecie słodycz, grzeczność i łagodne postępowanie z obłąkanymi od lat kilkunastu cechują zarząd zakładu w Kairze! Jakież to są środki stosowane w zakładach europejskich jako kara dla uspokojenia, albo wreszcie dla odwrócenia uwagi chorego od błędnych pomysłów (derivatio moralis)? Pokrótce o nich wspomnimy.
17Pokój odosobniony (chambre forcée). Wiemy, że obłąkany zajmuje w zakładzie pewien kąt, który jest jego własnością czasową, jego dziedzictwem; w tym to kącie winien się on zachować spokojnie ze względu na sąsiada, którego by rozdrażnić mógł krzykiem, ze względu na prawa przyzwoitości – każde więc wykroczenie podobne zasługuje na naganę, w końcu na karę; karą tą właśnie jest pokój odosobniony, usunięty od części zamieszkałej przez chorych i różniący się od innych brakiem mebli zupełnym, jedna tylko kanapka albo fotel, do którego chory przywiązany zostaje: okna i piec okolone barierą idącą od podłogi do sufitu, a składającą się z grubych okrągłych kijów; chory zostaje sam, dozorca czuwa pode drzwiami niewidzialny, a baczny na każdy gwałtowniejszy ruch pacjenta; zdarza się bowiem czasem, że obłąkany w napadzie szaleństwa niszczy kaftan, łamie fotel, bariery i aczkolwiek przez okno wypaść by nie mógł, bo to jest mocno zakratowane, zawsze jednak pokaleczyć się łatwo może. Odosobnienie takie ogromny wpływ na chorego wywiera, po półgodzinnym pobycie uspokaja się on, cichnie, często zasypia – a ze snem napad szaleństwa przemija. Z drugiej strony ważna to dźwignia moralna, obudza wstyd w więcej przytomnych, ambicję, by po raz drugi nie ulec tej karze, stąd też staranność większa, pamięć ciągła na zachowanie przepisów obowiązujących. „Pozwól mi pan wyjść na przechadzkę – mówił mi stary baron – potrafię się dobrze zachować, wszak już od roku nie byłem w odosobnionym pokoju”. Chorzy nieporządni, niszczący wszystko wkoło siebie, uparci, gwałtowni, prześladujący współtowarzyszy albo przychodniów, zawsze w takim odosobnionym pokoju mieszkają. W Anglii i niektórych zakładach Półwyspu Apenińskiego urządzają tego rodzaju mieszkanie inaczej: jest to pokój wymateracowany, pozbawiony światła zupełnie – wpuszczają doń chorego w chwili podniecenia, wolnego, bez kaftana i trzymają go tam do uspokojenia; wyżej już mieliśmy sposobność przekonać czytelnika (Rozdz. i) o złych skutkach takiego postępowania. Opisaliśmy tutaj najzwyczajniejszą formę odosobnionych pokojów, częstym jednak ulegają one modyfikacjom, tak w Leubus jest to zwyczajna duża izba, na pół oświecona, w której zamykają chorego w krześle o wysokich nogach i plecach wymateracowanych; chory nogami nie dostaje do podłogi, nie mając więc punktu opory, zerwać się z miejsca nie może, bardzo się więc prędko uspokaja i zasypia. W innych miejscach komórki dla szaleńców są oświecone z góry, podług systemu Autenrietha3, jak np. w Winnenthalu i Utrechcie, posadzka jest zbudowana po równi pochyłej, ze ściekiem zwróconym do głównego korytarza; w Neuchatel i w Helli okna wychodzą na górny korytarz, bywają one odemknięte w ciągu dnia, w nocy wsuwa się przez nie światło, dozorca przy tym znajdujący się na górnym korytarzu może widzieć w każdej chwili, co się z chorym robi – a to jest bardzo ważną rzeczą.
18Kaftan, mankiety. Jest to jeden z najważniejszych czynników w terapii, lekarze niemieccy nazywają go makowcem moralnym; częstokroć wstrzymując gwałtowne ruchy kończyn górnych, wpływa uspokajająco na chorego, dalej chroni go i okalających od niebezpieczeństwa, w końcu krępując wolę, oddziaływa na stronę umysłową, przebudza uwagę i zastanowienie. Stąd też takie powszechne jego użycie. Jedna tylko Anglia nie wierzy w kaftan, o czym także wspomnieliśmy już wyżej w psychiatrycznej statystyce; bracia Tuke’owie4 pierwsi powstali przeciw niemu, po nich liczba zwolenników nonrestraint powiększyła się znacznie; dzisiaj dowiadujemy się ze sprawozdania d‑rów Conolly i Webstera5, że nie używali oni wcale w Bethleem6 ani kaftana, ani krzesła zamkniętego, jako środka zanadto ciężkiego dla chorych, że tylko pokój odosobniony, czasem kąpiele natryskowe zimne, a przy tym ciągły dozór zastępował wyżej rzeczone środki. Pan Br. de Boismont7 obala bardzo słusznie te uprzedzenia angielskich zwolenników nonrestraint; na dowód przytacza wiele przykładów, a dość być kilka dni w zakładzie, by się przekonać o potrzebie kaftana; np. chory dotknięty przewrotnością smaku, zjadający wszystko, co napotka, w końcu własne odchody stolcowe, czyż mu to można wytłumaczyć, że źle robi, wreszcie ogłupiałemu jakkolwiek byście perswadowali, nie zrozumie was; choćby co chwila powtarzać – nie rób tego, zrobi skoro się odwróci odeń dozorujący. A z szaleńcem jak następować w napadzie obłędu, kiedy to siła olbrzymieje? – W zakładzie może być naraz 10–15–20 obłąkanych w okresie uniesienia szałem w jednej i tejże porze, pytam się: gdzie znaleźć tylu ludzi, jak to radzą angielscy lekarze, kiedy jeden z nich 12 zdrowym wyrobnikom oprzeć się może, jak to miałem zręczność niejednokrotnie widzieć na Sonenstejnie, a nawet i w mojej praktyce. Wielu znowu napotkać można monomanów pragnących sobie odebrać życie. Czyż wtedy można ich ustrzec? Dawniej przytoczyliśmy opowiadanie o Angliku, który się pod kołdrą udusił, choć go dwóch służących pilnowało – a wszystko wyżej powiedziane ostatecznie rozstrzyga kwestię na korzyść kaftana. Teraz jeszcze słówko o jego formie, ułatwiającej prędkie zastosowanie w danym razie. Kaftan krępujący (camisole), jest to spencer8 płócienny, zawiązany na piersi tasiemkami, bardzo podobny do flanelowych używanych powszechnie, tym się tylko różni, że ma dłuższe rękawy, na bocznej zaś zewnętrznej stronie mankieta przyszyta jest taśma długa na dwa łokcie, u podstawy szeroka, zwężająca się ku końcowi; otoż i cały przybór. Chory ulegający napadom szaleństwa czy podniecenia nosi zwykle taki kaftan na koszuli i w chwilach wolnych od napadu spod kamizelki zapiętej pod szyję i surduta nie widać go wcale, rękawy bowiem podsuwają się do góry, wkoło nich okręca się taśma, a wszystko to pokrywa rękaw surduta albo paltota; w danym razie jeden służący może wyciągnąć taśmę z rękawem, w którego fałdach ukrywa się ręka, tak że ruchy palców są ograniczone, taśma zaś skręcona jak sznurek uwiązuje się wkoło barkowej części przeciwnej odnogi górnej. Kaftany jednak takie mogą być stosowane w pewnych czasu odstępach, nie ciągle, nie zawsze; zbyt częste ich użycie sprawia natarcia na barku, przechodzące w dość znaczne nadżerki wskutek ciągłego szamotania się chorego. Zastąpić je wtedy można mankietami albo rękawami. We Włoszech szczególnie często stosowane są ostatnie, ciepłota bowiem i tak powiększona w czasie upałów letnich (najzwyczajniejsza doba podniecenia) wymaga lekkiego ubioru, kaftan zaś, by był trwałym, musi być grubym, z gęstej materii zrobionym; frenopaci9 włoscy utrzymują nadto, że utrudnia on sprawę oddychania. Rękawki zwykle bywają łosiowe, są to dwa woreczki podłużne, mające kształt rękawiczek, jakich używają włościanie ruscy zimą, dolny koniec odpowiadający palcom przymocowany jest na pasku okalającym stan chorego, górny otwarty szeroki, przez który wsuwają się ręce, zaciąga się na sprzączki; mankiety zapinają się na pięć calów wyżej jak rękawiczki, i bardzo są pożyteczne, szczególnie wtedy, kiedy jest wskazanie ciągłego ich stosowania.
19Krzesło zamknięte najprzeróżniejszą ma formę: jest to albo prosty fotel przenoszący się z miejsca na miejsce, albo bywa do podłogi przyszrubowany (w Leubus), albo wreszcie ma kształt konfesjonału, zamknięty zupełnie z przodu, wyłożony materacami tak, żeby chory w nim zostający nie był narażony na utłuczenie albo pokaleczenie; fotele takie mają niekiedy półkę, na której składają kawałki chleba, półka taka jest przed nosem prawie zamkniętego w fotelu; głównym warunkiem odzyskania swobody jest spożycie porcji jadła rozstawionego na półce; łatwo się domyśleć, że kara taka spotyka tylko dotkniętych jadłowstrętem.
20Kąpiele natryskowe, wanny siedzeniowe. Stosują się z celem leczniczym i moralnym – dla odwrócenia uwagi chorego z drogi błędnych pomysłów, jak w opętaniu, zadumie, monomanii. Bywa leczenie to postrachem dla obłąkanych. Oto jak dr Rech10 zaleca je używać:
21Albo chorego sadza w ciepłą wannę na godzinę, a pod koniec zimną wodą oblewa głowę, albo chcąc większe na ustrój zrobić wrażenie, sadza obłąkanego w wannę próżną, zamkniętą pod szyję tak, żeby ręce były pod blatem, kąpielą natryskową oblewa się głowę, woda zaś strumykami spływa po ciele.
22Pomijając działanie fizjologiczne takich kąpieli, opisanych już wielokrotnie przez hydropatów, powiemy tylko, że wanny takie sprawują wstrząśnienie w układzie nerwowym i zaduszanie często dochodzące do asfiksji11, kończącej się śmiercią, jeśli pewne ostrożności nie będą zachowane. W tym celu pan Rech zaczyna od mniej zimnej wody +11° (100 Term.), każdy natrysk trwa 2–3 minuty, potem przerwa, by chory mógł odetchnąć swobodniej, potem znowu 3 minuty natrysk i tak 10–15 minut najwięcej. Oto ogólne wnioski z rozprawy pana Rech:
23„Kąpiele natryskowe używane w zboczeniach umysłowych wywierają wpływ trojaki: oziębienie głowy, uderzenie (choc) na nią i trudność w oddychaniu – są to czynniki mogące spowodować zmiany w działalności mózgu.
24Kąpiel natryskowa wskutek bólu, a bardziej wskutek trudności w oddychaniu sprawionej, zastrasza chorego – więc działa nań moralnie.
25Jako środek moralny stosowaną bywa w chorobach umysłowych, jednak i o dynamicznym jej działaniu w wielu wypadkach powątpiewać nie można.
26Wpływ kąpieli natryskowej na obłąkanych nie da się wcale obrachować naprzód, straszne bowiem dla jednych, niczym są dla drugich.
27Kąpiele natryskowe są dość energicznym czynnikiem terapeutycznym: użycie ich przydługie i nieostrożne sprowadzało śmierć nieraz. Pod okiem zaś obeznanego lekarza były one nieraz środkiem bardzo szczęśliwego ukończenia choroby.
28Można powiedzieć, że kąpiele natryskowe działają pomyślnie we wszystkich zboczeniach umysłowych. Nieraz uspokajały one szaleńców i monomanów, pobudzały ponurych, rozpędzały postrach wywołany złudzeniami i omamami.
29Pierwsza kąpiel już może nam wróżyć, czego się mamy od podobnej kuracji spodziewać, a czego obawiać. Czasem jednak kilka razy powtórzyć ją potrzeba, by dopatrzeć ich wpływu.
30Szaleńcy, monomaniacy, dotknięci omamami i złudzeniami trudno znoszą natryskowe kąpiele; można je zalecać często, ale na bardzo krótko; długo bowiem trwające mogą wywołać ruchy przyspieszone albo krzyk, następstwem pierwszego może być mocne stłuczenie, drugiego – zaduszenie i asfiksja.
31Osoby temperamentu nerwowego, wrażliwe na wpływy zewnętrzne, także do tej kategorii zaliczone być mogą; tutaj należą także padaczka, zawrót głowy epileptyczny, maciennictwo12 prop. s. d. maciennictwo epileptyczne itd.
32„Melancholicy, dotknięci ogłupieniem, któremu towarzyszą omamy smutne i ciche, długo znosić mogą kąpiel natryskową. Jednak i tu zachować potrzeba pewne ostrożności, bo chorzy tacy gotowi są prędzej umrzeć, niźli się poskarżyć.
33W ogóle mówiąc – w szaleństwie i monomanii kąpiele natryskowe działają prędko – prawie nagle, w zadumie i ogłupieniu bardzo powolnie”.
34Co do siedzeniowych kąpieli, dobre są one w zadumie, przy nieprawidłowościach czyszczeń miesięcznych, na przykład przy ich zatrzymaniu; u osób słabych, według Erlenmajera13, trwać one powinny krótko, bo 3–5 minut, u silniejszych 15–20 minut, u starych i słabych zamieniamy je ciepłymi kąpielami siedzeniowymi mającymi od 27° do 29° R. W szaleństwie wskazane są kąpiele jak zimne, tak ciepłe, ostatnie u osób osłabionych (25–28° R.Br. de Boismont), pierwsze u silnych i zdrowych (13–14° R. Jacobi14); mogą być przedłużone, tj. trwać od 3 do 10 godzin dziennie – ciepłe, i od 1–2 godzin zimne; – przynajmniej we Francji zalecają je często. Pan Erlenmajer radzi pierwszych nie przedłużać więcej nad 3 godziny, drugich nad godzinę – i nie więcej takich kąpieli zaleca jak 8–10. W monomanii, w demonomanii – w ogóle w formach, gdzie umysł, a nie uczucie jest obrażone, kąpiele natryskowe, zatem wywołanie przestrachu (Leuret15), są wskazane; o stosowaniu ich mówiliśmy wyżej. W bezwładzie ogólnym tylko ciepłe kąpiele mają wskazanie, zimne męczą, natryskowe zaś są bezwarunkowo szkodliwe.
II. Praca
35Czynnik ten leczniczy bardzo niedawno wprowadzony w użycie jest prawie, rzec można, nabytkiem dzisiejszych czasów. Potrzeba pracy zyskała uznanie w całej Europie, jedni tylko naczelnicy zakładu w Dundee, w Wielkiej Brytanii, przeciw niej protestowali, utrzymując, „że dom obłąkanych nie jest domem poprawy ani fabryką żadną”; dziś jednak i tam stanowi ona podstawę terapii psychiatrycznej. Praca winna być zastosowana do zdolności umysłowych czy rzemieślniczych chorego, stosuje się też do płci. W Niemczech kobieta dźwiga na sobie ciężary niezbędne w gospodarskim zawodzie, toteż w zakładzie spotykamy ją z igłą w ręku, z nożem kucharskim, z żelazkiem, koło kuchennego komina; mężczyzna jest rzemieślnikiem, toteż oddaje się w zakładzie szewstwu, stolarstwu, jest kamieniarzem, maluje ściany, to jako wyrobnik rąbie drwa, znosi węgle, to znowu jako rolnik pracuje w polu. Praca w polu na świeżym powietrzu, przyzwyczajenie się do zmian jego uważają psychiatrycy za bardzo ważny czynnik leczniczy; mamy pod ręką rozprawę p. Mérier16, czytaną na posiedzeniu Akademii Lekarskiej w Paryżu (1854), w której dowodzi, że uprawianie roli jest jednym z najskuteczniejszych środków dotąd znanych w leczeniu zboczeń umysłowych. Na nieszczęście jednak nie wszystkie rządy przyszły do uznania tej prawdy. Anglia, Belgia, Holandia nie przypisują mu tak wielkiego znaczenia, we Francji ledwie kilka zakładów posiada glebę własną; w Niemczech zaś najwięcej pola posiada Senenstejn i Ilenau; pierwszy z nich najprzód zaczął tę myśl rozpowszechniać; zakład sonensteiński wysyła nawet pewniejszych chorych do sąsiednich fermerów jako najemników. Praca w ogóle ma podwójną korzyść: 1) zabiera obłąkanemu większą część czasu, spożytkowuje jego uwagę, poskramia obłędnicze zachcenia, utrudza, a następstwem utrudzenia jest sen, największa rozkosz dla obłąkanego; sen pokrzepia, wzmacnia – tym więc już samym bywa często bezpośrednio leczącym środkiem; 2) praca daje kapitał, ubogi więc chory darmo nie je chleba w zakładzie, kupuje sobie za nią pewne przyjemności: tytoń, papier, teatr, koncerta, tańcujące wieczory.
36Na Sonenstejnie ubożsi rekonwalescenci pracują w sąsiednich fermach, chorzy na polu własnym, majętniejsi w ogrodzie; powiedzieliśmy, że obłąkani są to rozpieszczone dzieci, przynaglani, nie zgodzą się na propozycję albo się biorą do niej z niechęcią; trzeba więc umieć przemówić do nich, wytłumaczyć potrzebę pracy, ruchu z wszelką delikatnością, zachowując raczej pozory prośby niźli żądania lub rozkazu. Rzemieślnicy mają odrębne pracownie, w których szanować potrzeba ich przyzwyczajenia, drobne nawet dzieciństwa; na Sonenstejnie kilku szewców obłąkanych zaopatruje łatami obuwie wszystkich swoich współtowarzyszy; malarze, wiecznie zajęci ozdobą ścian i wiele mają wprawy w rysunku, stolarze poprawują meble, robią stoły, trumny – niejeden nawet dla siebie; rąbią drwa i to wszystko z taką ochotą, że często chory prosi jak o łaskę, by mu pozwolono wziąć motykę albo siekierę do rąk. Dotknięci ogłupieniem w ostatnim stopniu (Apatischer Blödsinn), automatyzmem (stupidité) i paralitycy wyjęci są spod obowiązków pracy, chociaż ci ostatni niekiedy zajmują się przenoszeniem ciężarów, rąbaniem drew, szczególnie kiedy choroba jest na drodze polepszenia chwilowego albo wstrzymana w swoim rozwoju.
37Mówiliśmy dotąd o klasie najliczniej reprezentowanej w zakładach, a stanowiącej najniższą warstwę pod względem uprawy umysłowej, ludzie zaś wykształceni mają książki zastosowane do swego pojęcia, dzienniki, papier do pisania, lekcje języków, muzyki, tańców i gimnastyki, od której niewielu uchylić się może – ta bowiem ostatnia ma leczebne znaczenie i dorównywa zajęciom rolniczym. Już to frenopaci niemieccy starają się o ile możności zachęcić swoich chorych do pisania, w liście bowiem nakreślonym do przyjaciela, w prośbie do wysokiego urzędnika przebija się cała szczerość zboczonego umysłu, wszystkie odcienia najdrobniejsze błędnych zachceń, duma, obrażona miłość własna, nienawiść itd., itd. Toż samo i z rysunkiem, z czytaniem. Znałem malarza na Sonenstejnie, znakomitego niegdyś artystę, który po dwunastu latach choroby po mistrzowsku władał pędzlem, kreślił obrazy pełne prawdy, a czerpane z życia współtowarzyszów zakładu. W Leubus znowu spotykałem prawnika monomana z całą powagą oddającego się nauce, jedna z jego rozpraw, wypracowana już w zakładzie, wysoki zjednała szacunek dla autora; słyszałem wcale niezłego skrzypka, który się nauczył grać w czasie choroby... a co wcale zdolnych chórzystów, kopistów, którzy dawniej ledwie pióro trzymać umieli; baron K., pobratyniec Czech, a mój wielki przyjaciel, przybył do sonenstejnskiego zakładu tak wyniszczony, że się zaczęto o niego obawiać, groziło mu bowiem porażenie kończyn dolnych (peraple gia), namówiony wziął się do gimnastyki i dzisiaj przeszedł swego nauczyciela nie tylko w wykonaniu, ale i w zręczności nauczania współkolegów; to jednak nie wszystko, bo co jeszcze ważniejsza, stracone siły odzyskał i obecnie cieszy się najpomyślniejszym zdrowiem pod względem fizycznym, co się zaś tyczy obłędu, ten in statu quo pozostał. Czytanie ogranicza się nie tylko powieściami, owszem, co do tego rodzaju literatury robią bardzo surowy wybór, za to dzieła treści poważnej, opowiadane potocznie, podróże, pamiętniki, Plutarch, Cycero, Tacyt, Fenelon, poezje najprzeróżniejsze stanowią prawie wyłączną treść bibliotek spotykanych w zakładach; nie zbywa im wprawdzie i na specjalnych; obłąkani lubią bardzo słowniki i encyklopedie – szczególnie pedagogowie, za to książek nabożnych niewiele, teologicznych nic prawie, wszelkie bowiem obłąkania na tle religijnym powstałe są bardzo uparte. Bedlam (Betlehem) w Anglii posiada własną drukarnię, wydaje periodyczne pismo, w którym mieszczą się artykuły obłąkanych, lekarze zakładu zwykle występują z krytyką i prowadzą niekiedy długą polemikę z pacjentami, zawsze jednak mając na celu wyzdrowienie chorego; podobne nauki wypowiedziane publicznie, bo przez organ literacki, dostępny dla wszystkich zostających w zakładzie, wpływają niekiedy zbawiennie na stan zboczenia umysłowego.
38Kobiety głównie zajęte są gospodarstwem: przyrządzają potrawy, krają kartofle, marchew, buraki, piorą bieliznę na Sonenstejnie, w Leubus zaś dr Martini usunął je od tego zajęcia, utrzymuje bowiem, że wyziewy ciepłe nie arcyzbawiennie wpływają na ośrodek nerwowy, szczególnie jeśli kobieta znajdując się pod ich wpływem, jest ciągle nachylona (jak to ma miejsce przy praniu), tegoż zdania są dr Zetler i Roller. Najważniejszą jednak pracą są roboty ręczne: szydełkowe hafty, szycie bielizny, robienie pończoch, łatanie i prasowanie. Tak w Senawrze w Mediolanie przyniosły one w r. 1846 flor. aus. 10 000; na Sonenstejnie 120 kobiet rocznie wyrabia różnych drobnostek na 2 do 3000 talarów. W Petersburgu, jak się dowiadujemy ze sprawozdania dr. Herzoga, w zakładzie obłąkanych liczono w ciągu lat 10 (1830–1840) chorych obojga płci 1190. W przeciągu tego czasu obłąkani zatrudnieni w rozmaity sposób łączną pracą zrobili:
pudełek aptecznych………………. 97 810
kopert………………. 16 660
rozmaitych skrzynek………………. 289
wyhaftowano robót damskich………………. 591
pończoch i skarpetek………………. 4006
utkano knotów………………. 286 tuzinów
naskubano szarpii17………………. 6880 funtów
starto drzewa gwajakowego18……………….5240 funtów.
39W Warszawie, jak nas o tym naucza sprawozdanie ze Szpitala Dzieciątka Jezus (roku 1842), także nie zabaczono pracy; mówimy tu o oddziale kobiecym, liczba chorych wynosiła w nim 103 osoby. Oto są słowa sprawozdawcy: (Pam. Lekarski T. Xii, P. 1, r. 1844). „Nie spuszczaliśmy nigdy z uwagi zajmowania chorych różnego rodzaju robotami, stosownie do ich usposobienia i chęci, gdyż na tym najwięcej zależało przywrócenie ich do zdrowia. Siostra Miłosierdzia w oddziale tym dozorująca wielką pod tym względem położyła zasługę. Z zapisywanych i co miesiąc sporządzanych wykazów robót, przy dziele tym uskutecznianych, przekonaliśmy się, że:
Zrobiły sukien zimowych………………. 67
salopę watowaną………………. 1
kryspinkę………………. 1
kołdrę watowaną………………. 1
kamizelek………………. 2
kaftaników………………. 2
szlafmyc………………. 12
pończoch par………………. 63
skarpetek par………………. 28
Uszyły koszul męskich………………. 20
szlafroków………………. 40
fartuchów………………. 88
chustek………………. 66
kołnierzy………………. 4
płaszczyków dla dzieci………………. 12
powijaków………………. 167
nasypek………………. 100
firanek………………. 2
spódnic………………. 15
powłóczek………………. 106
prześcieradeł………………. 3
Obrzuciły pieluch………………. 70
obrusów………………. 4
serwet………………. 24
ścierek………………. 12
Naznaczyły różnej bielizny sztuk………………. 459
Zrobiły i obrzuciły bandaży
szpitalnych z 6 sztuk płótna………………. 183
Naprawiły koszul………………. 320
prześcieradeł………………. 108
pończoch………………. 33
powłoczek………………. 70
ręczników……………….
Uprzędły z przędzy, nici różnej grubości motków………………. 47
Uprzędły skubanki jedwabnej funtów ………………. 1½
Uskubały szarpii………………. 30
Udarły pierza………………. 10
40„Kobiety wiejskie używane były do różnych posług w gospodarstwie, w kuchni, pralni, ogrodzie, inne zajmowały się utrzymywaniem porządku na salach, zamiataniem ich, froterowaniem itp. posługą”.
41Zakończymy te uwagi nasze o znaczeniu pracy w psychiatrii słowami dr. le Bruna wyjętymi z jego podróży po Europie (Pam. Lek. 1844 r. T. Xi P. 1). Leczenie zboczeń umysłowych w zakładach niemieckich i francuskich zasadza się „na ciągłym zajęciu chorych stosownie do ich stanu, sił fizycznych, usposobienia, a nawet dobrej chęci, by przez to ile możności odwrócić ich myśl od chorobliwego kierunku i niejako nowym trybem edukacji rozwinąć ich władze umysłowe, uporządkować je i na zdrową drogę naprowadzić. W łagodnym i moralnym postępowaniu jak w domach wychowania, chorzy tam prowadzeni są jak bezrozumne dzieci. Rozpoznanie ich stanu zmysłu i usposobienia duszy jest wielkim zadaniem dla lekarza, a rozwiązanie takiego jedynie poprowadzi go w nadawaniu właściwego kierunku ich myślom, zajęciu, pracy, a nawet rozrywce i zabawie”.
III. Rozrywki
42Główną ich treścią są przechadzki po ogrodzie zakładu i w okolicy, przejażdżki, tańce, muzyka, śpiewy, teatr, gry przeróżnego rodzaju: bilard, szachy, warcaby, a niekiedy i karty.
43Już to wieczory tańcujące i koncerta wielki wpływ wywierają na obłąkanych: taniec rozprasza myśli skupione na jednym przedmiocie, rozwesela, odurza, utrudza, a tym samym sprawia sen posilający; chory wreszcie, patrząc na okalających, nałamuje się do pewnej przyzwoitości, nakłada hamulec zachceniom, panuje nad sobą – nowa więc korzyść, wola i zastanowienie choć w części odzyskują dawne prawa. Byłem na kilku tańcujących wieczorach na Sonenstejnie i raz mi się tylko zdarzyło widzieć parę nieproszoną, która z komicznymi wystąpiła pląsami, a inni chorzy tak mocno czuli niewłaściwość tego wystąpienia, że sami wynieśli prawie z salonu nieprzyzwoitych taneczników. Wreszcie jaka to przyjemność dla obłąkanych – ba! jak o nim dużo mówią przed jego rozpoczęciem, jak długo wspominają i jak przyjemnie wspominają... Ze względu więc tego tańce już powinny mieć miejsce w zakładzie, choćby nawet bezpośrednich leczebnych własności nie posiadały. Byłbym tylko za tym, żeby kobiety dotknięte erotomanią, a mężczyźni rozdrażnieniem nerwów w płciowej sferze usuwani byli z takich wieczorów, zbliżenie płci bowiem, gorąco, zmęczenie – roznamiętnia i podnieca żądze.
44Muzyka, szczególnie wrzaskliwa, także zbawiennie oddziaływać może. Włosi przypisują jej własność uzdrawiającą, każdy prawie zakład na półwyspie posiada kapelę. W niemieckich często miewają miejsce koncerta – a dość być na jednym z nich, by się przekonać o zbawiennym wpływie muzyki na zboczenia umysłowe. Kobiety szczególnie są skłonne do odczucia harmonii; pamiętam, a wspomnienie to wyniesione z Sonenstejnu także, jak widocznie ulegały one muzyce, jak owładła nimi zupełnie, jak pod wpływem rzewniejszych tonów i twarze przedtem ponure ubierały się w pogodę i rozczulenie... a wyszły z koncertu prawie wszystkie uspokojone. Esquirol tak się odzywa o muzyce: „Starożytni wierzyli bardzo w cudowne niejako następstwa muzyki. Herodot i Pauzaniusz utrzymują, że prawodawcy prawie wszyscy byli artystami, że posługiwali się muzyką w dziele kształcenia się ludzkości. Metoda frygijska posiadała własności podniecające, lydyjska obudzała uczucia smutne, eolska zachcenia miłośne. Każda namiętność posiadała rytm sobie właściwy, kiedy dzisiejsza muzyka wszystko poświęciła dla harmonii. Żydzi, Grecy, Rzymianie zarówno pojmowali wpływ muzyki. Wszyscy wiemy o wrażeniu, jakie wywołuje pieśń pasterska (ranz des vaches) na Szwajcarów. Otóż muzyka oddziaływa na ustrój, wywołując wstrząśnienia moralne, przyśpieszając obieg krwi, jak tego doświadczył Gritry na sobie samym; oddziaływa ona na moralną naszą stronę, obudzając uwagę przez te słodkie i przyjemne wrażenia, przez przypomnienie podnieca wyobraźnię, a nawet i namiętności. Jeżeli pragniemy wywrzeć wpływ na obłąkanego, winniśmy ułożyć orkiestrę z niewielu instrumentów, umieścić ją tak, by jej chory nie widział, i grać takie sztuki, które by mu przypominały jego dzieciństwo albo chwile upłynionego żywota pogodne, spokojne, szczęśliwe. Niejednokrotnie próbowałem tego środka, zawsze bez korzyści: muzyka uspokajała, nie leczyła jednak wcale. Z drugiej znowu strony wywierała ona niekiedy wpływ nawet ujemny: jeden chory uległ napadowi szaleństwa, zdawało mu się bowiem, że wszystkie tony fałszywe; inny dlatego, bo go obrażała zabawa wobec nieszczęścia, którego doświadczał. Reasumując, co się wyżej powiedziało, przypuścić należy, że starożytni zanadto przesadzali wpływ muzyki na zdrowie; tym bardziej że i dzisiaj mało posiadamy faktów, które by potwierdzały wpływy jej uzdrawiające; niemniej przeto ma ona wielkie znaczenie w rekonwalescencji, gdzie jej też zabaczać nie należy”. Co do nas, stawimy muzykę w rzędzie rozrywek, spychamy ją do kategorii czynników uprzyjemniających życie, własności zaś jej leczebne bardzo są podrzędne.
45Co do teatru, Esquirol złe raczej skutki w nim upatruje; na to się zgadzają i frenopaci niemieccy; przyznam się, żem tylko w Leubus spotykał salę, w której się odbywają przedstawienia, mają one miejsce dość rzadko, sztuki z wielką sumiennością są wybierane, widzowie zaś wyłącznie prawie wybierają się z klasy rekonwalescentów.
46Słówko tu o podróżach. Seneka nie wierzył w ich wpływ dobroczynny. Starożytni jednak wysyłali chorych na wędrówkę. Według Esquirola, długie peregrynacje połączone z niewygodami, pełne przeszkód, oddziaływają niekiedy pomyślnie; pobudzają one sprawę odżywienia, wywołują sen, łaknienie i prawidłowe wypróżnienia.
47Antoni Józef Rolle, Choroby umysłowe. Notatki z podróży odbytej w 1858 roku, cz. 2, W drukarni W. Rogalskiego i Spółki, Petersburg 1864, s. 143–161 (fragmenty).
Notes de bas de page
1 Ubyt – ubytek.
2 Niezabaczająca – niezapominająca.
3 Johann Heinrich Ferdinand von Autenrieth (1772–1835) – niemiecki lekarz.
4 Rodzina Tuke’ów był to sławny klan psychiatrów i filantropów. Opisowi Rollego odpowiada sylwetka Williama Tuke’a (1732–1822), który w 1791 roku założył prywatny szpital dla obłąkanych York Retreat i który bez wątpienia popierał ideę leczenia bez środków krępujących. Być może, pisząc o bracie, ma na myśli jego syna Henry’ego (1784–1857), który przejął rodzinny biznes, a może jego wnuka, Samuela (1784–1857), autora opisu rodzinnej placówki oraz jej historii.
5 John Conolly (1794–1866) – angielski psychiatra, który w 1839 roku wycofał z Middlesex County Asylum środki krępujące chorych, dając początek ruchowi nonrestraint. W 1856 roku wydał pracę The Treatment of the Insane without Mechanical Restraints, która zdobyła pewien rozgłos i znalazła naśladowców.
6 Bethleem – taka pisownia jest akurat nietypowa. Na pewno tu jednak chodzi o Bethlem Royal Hospital, słynny angielski zakład dla obłąkanych, znany również jako Bethlehem Hospital lub Bedlam i uchodzący za najstarszą w Europie placówkę tego typu. Gdy William Hogarth tworzył cykl Kariera rozpustnika (1733), którego ostatni epizod ma miejsce w Bedlamie, zakład ten mieścił się jeszcze na Moorfields, w budynku uważanym za pomnik miłosierdzia. Na początku XiX wieku jest on już mocno podniszczony i w 1815 r. szpital przenosi się do nowego budynku na St. George’s Fields.
7 Alexandre‑Jacques‑François Brierre de Boismont (1797–1881) – francuski psychiatra. Jego najbardziej znana praca to Des hallucinations ou histoire raisonnée des apparitions, des visions, des songes, de l’extase, du magnétisme, du somnambulisme z 1845 roku.
8 Spencer – kurtka do pasa z kołnierzem i mankietami, zapinana z przodu, odpowiednia na wieś i dla sportowców.
9 Frenopatia – choroba duszy; niespokojność, udręczenie duszy.
10 André‑Pamphile Hippolyte Rech (1793–1853) – psychiatra praktykujący w szpitalu w Montpellier. Rolle najprawdopodobniej cytuje jego pracę z 1846 roku De la Douche et des affusions d’eau froide sur la tête, dans le traitement des aliénations mentales.
11 Asfiksja – uduszenie.
12 Maciennictwo – histeria.
13 Adolf Albrecht Erlenmeyer (1822–1877) – niemiecki psychiatra, zwolennik metody somatycznej, autor – przetłumaczonej na polski w 1863 roku – rozprawy Jak leczyć choroby umysłowe w okresie ich powstawania.
14 Karl Wigand Maximilian Jacobi (1775–1858) – psychiatra, dyrektor szpitala Siegburg w Niemczech. W jego pracach często pojawia się termin „depresja”, używany w jego współczesnym sensie.
15 François Leuret (1797–1851) – francuski anatomista i psychiatra, uczeń Esquirola, naczelny lekarz w Bicêtre w Paryżu, redaktor naczelny czasopisma poświęconego medycynie sądowej „Annales d’hygiène publique et de médecine légale”.
16 Mérier (nie udało mi się ustalić imienia) – lekarz w szpitalu psychiatrycznym w Saint‑Dizier w północnej Francji.
17 Szarpa – szarfa.
18 Gwajak – gatunek drzewa rosnącego w tropikalnej części Ameryki, dostarcza bardzo twardego drewna cenionego w tokarstwie.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.