Uwagi praktyczne nad obłąkaniem umysłu
p. 93-103
Texte intégral
1Jak w chorobach zapalnych i gorączkowych przyrodzenie ma swoje pewne okresy, czyli prawa, w których choroba przesila się, niknie, przedłuża się, a niekiedy przechodzi w inną chorobę lub śmiercią się kończy, tak i w obłąkaniu umysłu natura nie zawsze jest w stanie zachować ten porządek, jaki się daje postrzegać statecznie w chorobach zapalnych lub gorączkowych; przeto i wyzdrowienie w obłąkaniu umysłu być może zupełne lub niezupełne, lub też kończy się śmiercią.
2I. – Wyzdrowieniem zupełnym nazwać można wówczas, gdy chorego opuszcza choroba, tak iż ten zdolnym jest zdrowo myśleć i sądzić o rzeczach, gdy powracają mu uprzednie nałogi, zwyczaje i skłonności, dawny sposób obejścia się z otaczającymi lub przyjaciółmi, gdy przypomnienie stanu chorobnego, w którym zostawał, nie sprawuje mu wyraźnie przykrego wrażenia oraz gdy obojętnie patrzy na to miejsce, gdzie był leczonym, na osoby uprzednio mu posługujące oraz gdy okazuje czułą wdzięczność lekarzowi, który go leczył (co jednak rzadko się zdarza), przy tym, gdy powracają niektóre mniej ważne cierpienia, np. kaszel nałogowy, chrząkanie, odchodzenie mniej lub więcej obfitej flegmy, które w czasie obłąkania umysłu najczęściej giną1. Nade wszystko sen mają spokojny, niezbyt krótki ani zbyt długi, apetyt mają zwyczajny, słowem, że człowiek staje się takim, jakim był przed chorobą.
3Wyzdrowienie niezupełne jest wtedy, gdy chory pod pewnym względem jest zupełnie spokojnym i zdaje się zupełnie być zdrowym, lecz przypatrzywszy się bliżej, człowiek ten nie ma tej woli i władzy umysłowej takiej, jaką miał przed obłąkaniem; wprawdzie nie bredzi i nie popełnia żadnych niedorzeczności, lecz nie dostaje mu zdrowego wyobrażenia i sądzenia o rzeczy i jej ważności, obojętnym jest na własne lub familijne interesa i niczym zająć się nie chce i nie może, gdy jednak przed chorobą czynnie się wszystkiem zajmował; człowiek po obłąkaniu będąc niezupełnie zdrowym, najczęściej bywa drażliwym i skłonnym do powrotu choroby, tak że najmniejsza okoliczność lub wypadek nic nieznaczący albo pozorne tylko oparcie się jego woli zdolne są wzbudzić na nowo chorobę w całej okazałości. W takim razie takiego człowieka usunąć potrzeba na czas znaczny z miejsca jego pobytu, wysłać w podróż do krajów zagranicznych lub krótką podróż morską, a gdy tego ze względu kosztów uczynić jest niepodobnym, należy go umieścić w gronie przychylnej mu familii lub przyjaciół, gdzie by od natłoku interesów i innych okoliczności mógł zostawać zupełnie swobodnym.
4Przejście obłąkania do stanu zupełnego lub niezupełnego wyzdrowienia i różnica między tymi dwoma stanami jest trudna do oznaczenia, czas tylko i okoliczności najlepiej to wyświecają.
5Niekiedy nadzwyczajne przypadki lub wstrząśnienia moralne przyczyniają się od razu do zupełnego wyzdrowienia, jak tego miałem przykłady na dwóch chorych: jeden przypadkiem wpadł do studni (lub, jak mówiono, że go inny obłąkany pchnął w onę), innego chorego bracia miłosierdzia w zimnej wannie wodą zaleli, obydwaj ci nieszczęśliwi zostawali w śmierci pozornej około 7 godzin, w obydwóch przypadkach byłem wzywany dla dania pomocy i po przywróceniu ich do życia nagle zupełnie wyzdrowieli. Jak zaś silnie wstrząśnienie moralne może wywrzeć niekiedy wpływ na zupełne wyleczenie obłąkania, przytaczam tu przykład sławnego Dra Gregory’ego2 z Edynburga: „Pewien człowiek w paroksyzmie obłąkania czyni postanowienie zabić się, wymyka się ze swego domu w Londynie, mając się rzucić z mostu Westminsterskiego do Tamizy; w chwili wykonania swego zamiaru napadnięty zostaje od zbrojnego złodzieja, który mu grozi nieuchronną śmiercią; naówczas przejmuje go chęć życia i zajmuje miejsce obłąkania, które w nim panowało chwilę przedtem. Uwolniony od niebezpieczeństwa, którego nie szukał, ten człowiek wrócił do swej rodziny z uczuciami zupełnie różnymi, a będąc przerażony brzydkością swojego zamiaru, uleczony został ze swych wewnętrznych niespokojności”. Są też zaobserwowane przykłady, gdzie wskutek przestrachu lub silnego gniewu podagra obłożna chwilowo uleczoną została, co doskonale odpowiada obserwacji zacytowanej przez Dra Gregory’ego.
6Zdarza się też, iż obłąkanie bywa uleczonym za niespodzianym widzeniem się ukochanych osób, i takie wyzdrowienie zwykło następować bez żadnych przesilenia znaków; lecz tu zwykły następować zmiany następujące: cera twarzy, która była czerwoną lub ciemno‑brunatną albo blado‑żółtawą, wyraża naturalne rysy twarzy ze zwyczajną spokojnością, wejrzenie łagodne, skłonność do snu, sen zaś zupełnie spokojny i pokrzepiający, skóra z suchej i szorstkiej staje się wilgotną i miękką, wyziew skórny wolny i niekiedy pot obfity na całym ciele, apetyt umiarkowany, znika obżarstwo, powraca rozwaga i sądzenie zdrowe o rzeczy.
7Bywają też przypadki, gdzie przesilenie choroby i zupełne wyzdrowienie poprzedzają znaki następujące:
8Sen. – Ze wszystkich znaków przesilenia tej choroby sen spokojny, posilny, trwający niekiedy od 9, 15, 21, 27 lub 30 godzin, zwykł kończyć chorobę do tego stopnia, że chorzy krzykliwi, burzliwi, w głębokim dumaniu pogrążeni a nieśpiący, po ciągłych bezsennościach lub śnie przerywanym i niespokojnym, po śnie dobroczynnym powstają jakby z letargu obudzeni, jeżeli nie zaraz, to w krótkim czasie po sobie następującym przychodzą do zupełnego, a niekiedy niezupełnego zdrowia. Miałem kilka przykładów w domu obłąkanych i w praktyce prywatnej, gdzie po kilkunastu dniach ciągłej bezsenności chorzy stopniami aż do szaleństwa przychodzili, gdy natura im odmawiała snu dobroczynnego; w takich zdarzeniach postępowałem następnie: po oczyszczeniu dostatecznym kanału kiszkowego za pomocą kalomelu3 lub truneczku wiedeńskiego4 (potio laxativa Viennensis) od 6 do 10 uncji zalecałem przystawiać pijawki do otworu stolcowego od 10 do 12 sztuk zwykle z rana, a na noc tegoż samego dnia daje się lewatywa ze czterech uncji zalania kwiatu rumiankowego z dwoma, trzema, a nawet czterema drachmami tynktury szafranowo‑opiowej, do głowy zaś fomentacje5 zimne bez przerwy przykładały się; tym sposobem chorzy wpadali w sen głęboki od 12–24 i więcej godzin trwający; po przebudzeniu się, chociaż często miewali źrenice rozszerzone, stawali się jednak zupełnie spokojnymi i niekiedy powracali do zupełnego zdrowia. U chorych smutnych i zamyślających się sposób ten leczenia bardzo rzadko udaje się. Miałem chorego od półtora roku cierpiącego tak silną melancholię, że go nawet głodem do wymówienia jednego wyrazu zmusić było niepodobna, i żadnych lekarstw nie chciał przyjmować; po oczyszczeniu przez lewatywy niższego żołądka i po pijawkach przystawionych do otworu stolcowego, po zadaniu lewatywy na noc z 3 drachm tynktury opiowo‑szafranowej chory wpadł w sen głęboki z silnym chrapaniem połączony, puls z powolnego stał się prędkim, pełnym, twardym i przestawającym, ciepło skóry znacznie się podwyższyło oraz podskakiwanie ścięgaczów objawiło się; nie przebudzając chorego, upuściłem krwi z nogi funt 1, do głowy przykładane były fomentacje zimne, chory spał godzin 15, po przebudzeniu się był bardzo niespokojny, krzyczał, biegał, miał apetyt nadzwyczajny, lekarstwa nie przyjmował, w takim stanie zostawał przez dni kilkanaście, przy czym towarzyszył mu ciągle kaszel z wyrzutami flegmistymi, w których się niekiedy znajdowały ciałka twardawe wielkości perłowych krup lub nieco większe; wkrótce chory został zupełnie spokojnym i zamyślającym się, kaszlał często ze krwią, niszczał w ciele i w krótkim czasie z suchot umarł.
9Wypróżnienie kanału kiszkowego. – Czym jest sen dla mózgu w obłąkaniu, tym jest wypróżnienie stolców dla całego ciała, przez to bowiem wyprowadza się z ciała zbyteczna żółć, zagnieżdżone nieczystości, gazy i płyny szkodliwe. Zdarzają się albowiem przykłady, że w czasie panującej epidemicznie diarii6 lub dysenterii7, gdy obłąkani zostaną dotknięci tą chorobą, z czasem zupełnie wyleczają się od obłąkania. Miałem także przykład w czasie panującej cholery: jeden chory obłąkany w zakładzie dostał wolności żołądka, która nie zdawała się zapowiadać cholery, przeto nie wstrzymywałem wolności, po kilku zaś godzinach nastąpiły wszystkie znaki silnej cholery, chory był nieco przytomniejszym, po wyleczeniu cholery przez dni kilkanaście przedłużała się jeszcze wolność, chory znacznie poczynał być przytomniejszym, na koniec zupełnie wyzdrowiał.
10Womit. – Przez womit organizm pozbywa się wielu nieczystości, zaszlamowań, złośliwych płynów i zagnieżdżonych od dawna humorów i niekiedy glistów, co zdarzało się widzieć na chorych obłąkanych, gdzie za wyrzuceniem górą i dołem robaków chorzy powracali do zdrowia.
11Wyziew skórny i pot. – Obłąkani bardzo rzadko potnieją, przeto i wyziew skórny zdaje się być u nich zupełnie zatrzymanym, czego jest dowodem ciągła suchość i szorstkość skóry; gdy skóra staje się wilgotną i miękką, gdy ciało chorego przy spokojnym śnie obfitym potem znajduje się zroszone, często tacy chorzy powracają do zupełnego zdrowia.
12Wrzody. – Gdy wrzody na ciele w znacznej ilości powstają i prędko przechodzą w ropienia obfite dobrego gatunku, przez co natura uwalnia się od szkodliwych płynów, stopniami chorzy uspokajają się i powracają do zdrowia. Przy leczeniu więc tej choroby częste użycie maści sprawujących wysypki, na ciele zawłoki8, fontykuły9 lub wezykatorie10 przenośne z miejsca na miejsce przez czas znaczny zapomniane być nie powinny.
13Gorączki i febry przepuszczające. – Choroby te z czasem przyczyniają się do przesilenia tej choroby, lecz bardzo rzadko. Miałem chorego z chaotycznym obłąkaniem, który pod żadnym warunkiem lekarstw nie przyjmował, na zapytania niestosownie i bez żadnego związku odpowiadał. Gdy tenże obłąkany zachorował w roku 1836 w maju na gorączkę natury reumatycznej, zupełnie został spokojnym, dokładnie opowiadał swoje cierpienia, chętnie przyjmował lekarstwa i zupełnie przytomnego był umysłu; po obfitych zaś potach i zupełnym przesileniu się gorączki na dniu 12, chory wnet powrócił do pierwszego stanu obłąkania, toż samo widziałem i po wyleczeniu długo trwającej febry.
14Otyłość i schudnienie. – Otyłość niekiedy przyczynia się do uleczenia obłąkania. Miałem obłąkanego niższego stanu, który miał wielką skłonność do podpalania i do kradzieży; chory ten wiele szkód wyrządzał w zakładzie, po upłynieniu jednego roku tak utył, że go własna żona nie poznała, i zupełnie wyzdrowiał. Nagłe schudnienie także często przyczynia się do uleczenia obłąkania.
15Płynienie krwi. – Płynienie krwi z nosa lub z otworu stolcowego, gdy to nie jest zbytecznym, często przyczynia się do uleczenia obłąkania, chociaż nierzadko zdarza się, że sprawuje wyniszczenie całego ciała i śmiercią się kończy.
16Miesięczne periody. – Miesięczne periody kobiet wywierają wielki wpływ na stan umysłowy kobiet obłąkanych; nagłe zatrzymanie miesięcznego czyszczenia często dostatecznym bywa do wzbudzenia obłąkania umysłu, przywrócenie zaś periodów miesięcznych często bywa wystarczającym do uleczenia tej choroby. U obłąkanych nawet kobiet, które miewają regularne miesięczne czyszczenie, w tym czasie gwałtowność obłąkania staje się często łagodniejszą. Są przykłady, że kobiety obłąkane odzyskiwały zupełne zdrowie wówczas, gdy dożyły lat 50, w którym to czasie zwyczajnie ustaje regularność.
17Ciąża. – Są niekiedy zdarzenia, że niektóre kobiety w pierwszych latach zamęścia, wskutek moralnych wstrząśnień wynikających z pożycia małżeńskiego lub innych okoliczności, wpadają w obłąkanie umysłu, które zwykło bywać niekiedy religijne, smutne a bardzo burzliwe. Gdy pomimo największego starania około ich zdrowia obłąkanie się przedłuża, w takim stanie, gdy zakroczy ciąża, nagle powracają do zupełnego zdrowia, po rozwiązaniu zaś brzemienności uczucia macierzyńskie i troskliwość około dziecięcia zdają się tu zastępować miejsce obłąkania. Lecz często się też zdarza, że kobiety obłąkanie cierpiące za każdym zajściem w ciążę odzyskują zupełne zdrowie, po rozwiązaniu się zaś taż choroba stopniami powraca do pierwiastkowego swojego stopnia, w niczym się nie odmieniając, a bardzo rzadko zamienia się w inny rodzaj obłąkania.
18Obłąkanie jednoprzedmiotowe. – Tego rodzaju obłąkanie bywać zwykło wiele gatunków, chorzy na jednym punkcie są obłąkani, chociaż niekiedy miewają i inne zboczenia; lecz rzecz jest szczególniejsza w tym, że tacy chorzy po wyzdrowieniu doskonale zachowują pamięć swoich niedorzeczności i zwykli nawet one powtarzać z zimną rozwagą, przywodząc na pamięć wszystkie okoliczności. Rodzaj tego obłąkania niekiedy łatwiejszym bywa do wyleczenia od innych gatunków, gdyż ten rodzaj w periodzie drugim, czyli w periodzie niedorzeczności, częściej wyleczać się daje niżeli w miesiącach następnych.
19W pierwszych miesiącach roku lub pod koniec onego więcej chorych powraca do zdrowia niżeli w latach dalszych.
20W roku drugim liczba powracających do zdrowia nierównie jest mniejszą jak w pierwszym, lecz zawsze jest większą niż w latach następnych.
21W ogóle z pewnej liczby obłąkanych, nie wyłączając i głupowatych, zaledwie trzecia część lub czwarta powraca do zdrowia; z powodu miejscowości klimatu, sposobu leczenia i innych okoliczności liczba wyzdrowiałych nierównie może być większa lub mniejsza; w krajach południowych liczba powracających do zdrowia jest większa niżeli w krajach północnych; w okolicach suchych i górzystych jest większa aniżeli niskich i wilgotnych. W ogólnym stosunku chorych powracających do zdrowia liczba mężczyzn jest mniejsza niż kobiet, to jest kobiet wyzdrowiewa 4, a mężczyzn zaledwie 1.
22II. – Przejście obłąkania w inne choroby. – Często się zdarza, że nie tylko obłąkanie władz umysłowych, lecz i sam rodzaj obłąkania przechodzi i zamienia się na zupełnie inny gatunek obłąkania, tak że chory, cierpiąc ogólne obłąkanie połączone ze wściekłością, staje się łagodnym i bredzi tylko na jednym punkcie, wesoły gaduła staje się smutnym i milczącym do tego stopnia, że w żaden sposób ani słowa od niego dopytać się nie można; takie przejście z jednej ostateczności w drugą nie może być uważanym za znak przesilenia choroby ani też za chorobę oddzielną.
23Hypochondria i hysteria. – Niekiedy, a nawet dosyć często zdarza się, że po wyleczeniu się od obłąkania umysłu chorzy wpadają w hypochondrię lub hysterię i wówczas noszą jakby odcienia przebytej choroby czas bardzo długi, a niekiedy i do śmierci w sposobie postępowania i w zmianie ich właściwego charakteru.
24Migrena. – Niekiedy nerwowy ból głowy zastępuje miejsce obłąkania i zwykł ciągnąć się bardzo długo, po nagłym zaś wyleczeniu tego rodzaju bólów głowy powraca obłąkanie i prawie zawsze pod tą samą postacią.
25Choroby wysypkowe skóry i liszaje. – Zdarza się, iż po wyczerpaniu wszystkich środków lekarskich dla uleczenia obłąkania choroba ta trwa rok lub więcej bez żadnej poprawy; tymczasem pojawiają się pryszcze na ciele lub liszaje, uprzednio nierozważnie leczone, chory nagle odzyskuje zupełną przytomność umysłu, a zwraca zwyczajnie tylko swoją uwagę na stan wysypek lub dokuczliwego liszaju. W wielu zdarzeniach używałem obfitych nacierań ciała maścią emetykalną dla wzbudzenia obfitych pryszczów, co chociaż się i udawało, choroba jednak trwała w całej swej mocy; przyrodzenie więc tutaj, jak i w wielu innych chorobach samo podaje sposobność pozbycia się choroby.
26Zapalenie mózgu i błon onego oraz panujące gorączki. – Bywają zdarzenia, że przy obłąkaniu, mianowicie ogólnym, razem, bez widocznej przyczyny, chorzy poczynają być bardziej niespokojnymi, puls u nich staje się nieregularnym, prędkim, błona rogowa oka zaczerwienia się, usta suche, język suchy i czerwony, następuje dreszcz, palenie, ciepło ciała podwyższone, głowa gorąca, oddech prędki, uryna mętna i czerwona, wzmaga się bredzenie, lecz z odmiennym charakterem, zupełnie odmiennej natury, tak dalece, że bredzenie to nie ma żadnego związku ani charakteru, chory traci siły, staje się leżącym w łóżku, niekiedy uskarża się na ból głowy lub zbolenie całego ciała, niemożność patrzenia na światło, niekiedy następuje womit. Z tych wszystkich znaków musimy sądzić, że do obłąkania przyłączyło się zapalenie mózgu lub błon onego albo też gorączka; zapalenie to z wolna zastępuje obłąkanie i stanowi oddzielną chorobę. Po odbytym właściwym biegu tych chorób chorzy przychodzą do zupełnego zdrowia; lecz to wówczas może mieć miejsce, gdy obłąkanie jest niezbyt dawnym; w przeciwnym zdarzeniu widziałem obłąkanych silną i długą gorączką dotkniętych, gdzie po uleczeniu gorączki obłąkanie powróciło do pierwszego swojego bytu.
27Suchoty płucne. – Niekiedy bez poprzednich znaków zapalenia rozwijają się u obłąkanych suchoty, i to najczęściej u melancholików; tacy zaczynają kaszlać i wyrzucają wiele materii ropiastej. Wówczas najczęściej ustaje obłąkanie zupełnie, tak iż żadnych śladów tej choroby wykryć nie można; chorzy przypominają swój stan, w jakim zostawali, nie zwracają zaś bynajmniej uwagi na stan obecnego niebezpieczeństwa i gdy to ma miejsce w wieku podeszłym, suchoty się przedłużają i zastępują miejsce obłąkania, gdy zaś w krótkim czasie bieg suchot wstrzymanym zostanie, wówczas obłąkanie zwykło powracać w całej swojej formie.
28III – Śmierć. – Jak we wszystkich nieuleczonych i długotrwałych chorobach, tak też i w obłąkaniu, jeżeli to jest niepodobnym do wyleczenia, śmierć jest największym darem przyrodzenia. Śmiertelność większa bywa w pierwszych dwóch latach choroby, w czasie zaś późniejszym chorzy obłąkani niekiedy w tym stanie żyją od lat 20 do 40 i więcej; obłąkanie w tym czasie zwykło przechodzić rozmaite postacie, czyli formy, lecz najczęściej kończy się zgłupowaceniem lub niekiedy odrętwieniem, czyli zupełnym sparaliżowaniem władzy umysłu i wszystkich pięciu zmysłów; tacy chorzy na wszystkie środki rażące zewnętrzne zupełnie są nieczuli.
29Że obłąkani niekiedy w tym stanie żyją bardzo długo, stąd powstało ogólne mniemanie, że obłąkani nie podlegają innym chorobom i te nie wywierają na nich swych skutków. Pochodzić to zdaje się stąd: obłąkani zwykle potrzebują trzy lub cztery razy większych doz najczynniejszych lekarstw dla sprawienia skutku (jak o tym w innym miejscu opisałem o użyciu do wewnątrz kamienia piekielnego11 i liścia naparstnika purpurowego); w późniejszym czasie widziałem, gdzie obłąkanemu zadawano od 15 do 30 pigułek Morissona12 drugiego numeru bez sprawienia żadnego skutku, gdy tymczasem taka ilość pigułek u innego chorego mogłaby sprawić śmierć najgwałtowniejszą.
30Chcąc przeto porównać śmiertelność w domach dla obłąkanych ze śmiertelnością w innych szpitalach, pokaże się, że w pierwszych śmiertelność w porównaniu z drugimi jest bardzo mała, co wyprowadzić można z następnych przyczyn: 1) obłąkani, będąc chorymi moralnie, nie cierpią fizycznie, przeto funkcje organów trawiących odbywają się u nich porządnie dla utrzymania życia; 2) obłąkani, gdy są pomieszczeni w zakładach, prowadzą życie regularne przy stosownej diecie oraz strzeżeni są, o ile to być może, i oddaleni od wszelkich złych wpływów; 3) w zakładach zagranicznych nowo urządzonych samo położenie miejsca przykłada się tak do leczenia, jako i dłuższego chorych życia, gdyż takie zakłady pospolicie są suche, za miastem, na otwartym i świeżym powietrzu, gdy tymczasem inne szpitale koniecznie się muszą znajdować w środku miasta, gdzie im najczęściej zbywa na wyżej wyliczonych warunkach.
31Z tym wszystkim, jeżeli epidemiczna choroba nawiedzi zakład obłąkanych, chociażby ten był pod wszelkimi warunkami dogodności urządzony, śmiertelność zawsze zwykła bywać większą, a stąd musi upaść fałszywe uprzedzenie, że obłąkani nie podlegają epidemicznym ani też zaraźliwym chorobom.
32Jeżeli tu zwrócimy uwagę na śmiertelność co do gatunku choroby, to ta okaże się następną:
W ogólnym obłąkaniu umiera 1 lub 2 na 25.
W obłąkaniu jednoprzedmiotowym 1 na 20.
W głupowatości 3 lub 4 na 10.
33W głupowatości od urodzenia umierają wszyscy, gdyż wiek ich rzadko rozciąga się do lat 30 lub 35.
34W obłąkaniu jednoprzedmiotowym smutnym, połączonym ze skłonnością do samobójstwa, śmiertelność bywa większa, niżeli w obłąkaniu jednoprzedmiotowym wesołym; pilne albowiem strzeżenie takich nieszczęśliwych, chociaż przyczynia się znacznie do zmniejszenia śmiertelności, lecz wyznać należy, że niekiedy największa baczność pozostaje bez skutku.
35Klemens Maleszewski, Uwagi praktyczne nad obłąkaniem umysłu (fragmenty), „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” 1851, t. XXVI, posz. 2, s. 23–37.
Notes de bas de page
1 W prywatnej praktyce miałem chorą, która od lat kilku miała na lewej ręce dziesięć brodawek, na prawej siedem. W czasie pięciomiesięcznej choroby obłąkania umysłu brodawki te przez się znikły. Gdy ta chora zupełnie wyzdrowiała, wraz na lewej ręce pokazało się trzy brodawek, a na prawej ręce tylko dwie, na tymże samym miejscu, gdzie były przed chorobą. [przyp. aut.]
2 James Gregory (1753–1821) – szkocki lekarz, wykładowca w Royal Infirmary i Edinburgh Medical School.
3 Kalomel – biały proszek, sztucznie otrzymywany z połączenia rtęci z chlorem; silna trucizna.
4 Truneczek wiedeński (inaczej senes) – znany roślinny środek przeczyszczający.
5 Fomentacja – naparzanie, zagrzewanie; niekiedy tylko zwilżanie, obmoczenie chorego miejsca zimnym lub ciepłym płynem.
6 Diaria – biegunka, zbyteczne rozwolnienie żołądka.
7 Dysenteria – zapalenie kiszek grubych, biegunka krwawa, czerwonka.
8 Zawłoka, zawłóka – zawleczona pod skórę tasiemka, sznurek, włos w celu odciągnięcia choroby.
9 Fontykuły – od franc. fonticule, inaczej cautère (pol. kauter) – przyrząd chirurgiczny do przyżegania chorobowo zmienionych tkanek.
10 Wezykatoria – plaster o właściwościach drażniących (wywołuje przekrwienie, pęcherze) przygotowany na bazie chrząszczy (pryszczel lekarski, majka lekarska, kantaryda, pot. hiszpańska mucha, łac. lytta vesicatoria) lub wydzielanej przez nie drażniącej substancji, kantarydyny. Surowce te stosowane są też jako afrodyzjaki powodujące przekrwienie m.in. narządów płciowych.
11 Kamień piekielny – azotan srebra używany w lecznictwie do celów dezynfekcyjnych.
12 Pigułka Morisona – środek leczniczy składający się z jalapy, malwy, gumiguty, niekiedy i kamienia winnego, używany jako środek przeczyszczający. Alexander Morison (1779–1866) – szkocki lekarz i psychiatra.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.