O chorobach umysłowych
p. 84-92
Texte intégral
OBŁĄKANIE
1[...]
2Systemata filozoficzne i teorie lekarskie, tak często zmieniające się, wpływały zawsze na pojmowanie samej choroby umysłowej i na oznaczenie jej siedliska; wszystkie jednak można sprowadzić do następnych stanowisk:
Siedlisko chorób umysłowych jest w pewnej okolicy organizmu wewnętrznego, a szczególniej w głowie, czyli mózgu.
Dusza jest ogniskiem chorób umysłowych i od niej początek biorą wszystkie zamieszania w organizmie.
Obłąkania raz bywają wypadkiem cierpień duszy, drugi raz ciała i ta teoria opiera się na zjawiskach psychologicznych i patologicznych. Nie wdając się w uwagi nad tymi ogólnikami, przystąpimy do rozgatunkowania samej choroby, a najprzód, jak ją przed Pinelem i po nim uważano.
3Mania. Obłąkanie, melancholia czarna, myśl Alienatio mentis. Pomieszanie umysłu Furor. Szaleństwo Delirium, majaczenie; wyrazy używane przez starożytnych dowodzą, że już wtedy znano i rozróżniano postaci chorób umysłowych.
4Culleu, przyjąwszy ogólny wyraz Vesania (Głupota), oznacza nim wszystkie gatunki nieporządku umysłowego, dzieląc go jeszcze na samo obłąkanie Mania i czarną myśl (melancholia).
5Pinel1 za ogólny wyraz przyjął Alienatio (pomieszanie) pod ten podciągnął pięć innych form, jakimi są;
61. Melancholie czarna myśl, czyli majaczenie o jednym wyłącznie przedmiocie; 2. Manie sans delire. Obłąkanie bez majaczenia; 3. Manie avec delire. Obłąkanie z majaczeniem; Demence. Otępiałość umysłu, czyli zniszczenie samej władzy myślenia; 5. Idiotie. Niedołęstwo, czyli przytłumienie władz umysłowych lub moralnych.
7Fodéré2 Delirium majaczenie wybrał za wyraz ogólny i podzielił na gorączkowe i chroniczne. W ostatnim przyjął cztery poddziały. Melancholie czarna myśl z kilkoma odmianami, a to stosownie do przyczyn ją zrządzających. Manie obłąkanie z dwoma poddziałami, z majaczeniem lub bez niego. Demence. Otępiałość, z poddziałami na cząstkową i zupełną. Idiotie. Niedołęstwo, gdzie władze tak umysłowe, jak moralne nie rozwinęły się; odrzuca złudzenia i przywidzenia.
8Esquirol3 używa za ogólnik wyrazu Folie, głupota, i oznacza nim wszystkie choroby umysłowe, które pod pięciu następnymi postaciami przedstawia: 1. Lypemanie – ponurowatość, czyli majaczenie o jednym lub wielu przedmiotach, z przewagą uczuć smutnych. Monomanie – obłąkanie, w którym majaczenie zwrócone bywa do jednego przedmiotu lub do małej liczby przedmiotów, z wesołością i uczuciami radosnymi. Manie – obłąkanie, czyli majaczenie ogólne, z pewnym gatunkiem drażnienia. Demence – otępiałość, czyli osłabienie organów myślenia. Idiotie i imbecilite – niedołęstwo i głupowatość, gdzie narzędzia myślenia nie dość były rozwinięte i możność rozumowania wstrzymaną została. Przyjął on do tego wyrazy hallucinations – przywidzenia i illusions – złudzenia, i oznacza nimi różne zamieszania odnoszące się do różnych uczuć i wrażeń, które mają istnieć same przez się lub z majaczeniem.
9Rush4, profesor Uniwersytetu Pensylwańskiego, dzieli choroby umysłowe na cząstkowe i ogólne. Pierwsze oznacza wyrazem tristimania, czyli obłąkanie smutne, i amenomania obłąkanie wesołe. Drugie dzieli na 1. Manie – obłąkanie, czyli majaczenie ogólne z popędem do gwałtowności; 2. Manicula – podobny stan do poprzedniego, ale łagodny i długotrwały; 3. Manalgia, czyli odrętwienie ciała i umysłu.
10Foville alienation mentale, pomieszanie umysłowe jest wyrazem ogółowym, pod ten podciąga wiele pojedynczych postaci, których zjawiskami są: zamieszanie w czynnościach władz umysłowych, moralnych i uczuciowych, ze zmianami lub bez zmiany wrażeń, pojęć i ruchów dowolnych. W działaniu systematu nerwowego trzy rzędy zjawisk zdarzają się. Wrażenia, połączenia pojęciowe i ruch. Tym trzem zjawiskom odpowiadają podobne oddziaływania. Ponieważ zamieszania pojęciowe są najwidoczniejsze, szczególne zatem przypadki, w których się odosobnione przedstawiają, składają pierwszy oddział postaci chorobnych, a tymi są:
11Idiotie – niedołęstwo, Demence – otępienie umysłu, Manie – obłąkanie ogólne, Monomanie – obłąkanie szczególne. Drugi oddział stanowią te same postaci zamieszania pojęciowego, połączone z cierpieniami czucia i wrażeń. Do trzeciego oddziału odsyła te same choroby z nadwerężeniem dowolnego ruchu, znanym pod nazwą paraliżu. Guislain5, lekarz obłąkanych w Gandawie, uważał, że głównym zjawiskiem u obłąkanych bywa podniesienie uczucia, i twierdzi, że wszystkie wrażenia u obłąkanych muszą być bolesnymi, z tego powodu zamiast wyrazu Manie (obłąkanie) używa swego Phrenopathie (cierpienie rozumu).
12Ferrus6 mówi, że ponieważ wyraz Folie (głupota) używa się w pospolitym życiu na oznaczenie czynów nacechowanych roztrzepaniem, dziwactwem i oryginalnością, przeto lepiej jest cierpienia umysłu nazwać Alienatio (pomieszanie). Choroby pod tą nazwę podciągnięte dzieli na dwa szeregi. W pierwszym mieści takie, w których władze umysłowe moralne i instyktowe są przytłumione albo osłabione jak w niedołęstwie (Idiotie), otępiałości umysłowej (Demence), głupowatości (Stupidite). W drugim pod nazwą majaczenie obłąkalne (Delire maniaque) wszystkie rozprężenia zamieszania, przewrotności i zboczenia rozsądku ogólne i częściowe, wesołe czy smutne, istniejące same przez się lub połączone z nieporządkiem w czynnościach funkcji zwierzęcych i odżywnych, a oznaczone nazwaniami Manie i Monomanie. Tutaj pomieszcza przywidzenia Hallucinations, złudzenia lllusions, obłąkania miłosne, religijne, ponure, samobójcze, zabójcze i z popędem do podpalania itp.
13Gdyby nauka anatomii patologicznej w chorobach umysłowych mogła dostarczyć pewnych i niezaprzeczonych wypadków, podział różnych postaci chorobnych mógłby być na nich ugruntowany; lecz gdy w teraźniejszym stanie umiejętności tego jeszcze uczynić nie można, najlepiej zatem robią ci, którzy używają wyrazów już przyjętych, od wszystkich zrozumiałych i takich, które zarazem dają wyobrażenie o stopniu cierpienia władz umysłowych, nieporządkach zaszłych w uczuciach i funkcjach zachowawczych. Gdy w naszym języku nie masz jeszcze ustalonych i w dziełach przyjętych, przeto pozwalam sobie wprowadzić takie z mowy pospolitej, które najbardziej zbliżają się znaczeniem do wyrazów łacińskich i francuskich.
14[...]
OBŁĄKANIE MIŁOSNE
15(Erotomanie)
16Obłąkanie miłosne cechuje się przesadzonym uczuciem miłosnym czysto platonicznym ku osobie znanej lub wyobrażonej i tym różni się od szaleństwa płciowego, Satyrryasis i Nymphomania, gdzie bywa zbytnia drażliwość części płciowych i niepowściągnięta chęć obcowania. Obłąkany z miłości zawsze jest zajęty drogim sobie przedmiotem, znajduje w nim niezwykłe przedmioty we wszystkim, mówi o nim i dopuszcza się w tym względzie śmieszności, a przecież zajęty na chwilę o czym innym, dobrze o rzeczach sądzi. Jeżeli rozmiłowany nie jest udzielającym się, ukrywa swą miłość, wpada w cichą ponurowatość, odmawia pokarmów, niszczeje, umiera na tak zwaną przez Lorry gorączkę miłosną. Choroba ta objawia się w każdym wieku, i widziano ją u 80‑letniego starca, ale najczęściej w wieku młodzieńczym, u osób temperamentu nerwowego, wyobraźni żywej i podniecanej czytaniem dzieł fantastycznych, a mianowicie romansów.
17Ponieważ obłąkanie z miłości prowadzi do samobójstwa, należy przeto spieszyć się z leczeniem. Nieraz nie ma innego środka, jak zezwolenie na małżeństwo, gdy okoliczności są po temu. Jeżeli przedmiot miłości jest wymyślonym, należy od niego myśl chorego odrywać, zajmując go ćwiczeniami ciała, zwróceniem uwagi na inne rzeczy, wzbudzeniem przeciwnych namiętności.
18[...]
PRZYCZYNY
19Przy opisach pojedynczych chorób umysłowych już się o ich przyczynach wspominało. Tu w ogóle powie się, że obłąkania tym są widoczniejsze i częstsze, im ludy są oświeceńsze, im ich potrzeby sztuczniejsze i namiętności polityczne burzliwsze. Z tej to przyczyny w rządach reprezentacyjnych i republikanckich, gdzie jest otwarte pole do wyniesienia się w znaczeniu, majątku i wpływie między współobywatelami, łatwo chęć odznaczenia się może przejść granicę rozumu i poprowadzić do pomieszania zmysłów, zwłaszcza u osób słabego rozsądku i niezdolnych znosić nadzwyczajnych uniesień radości i smutku. Wiary religijne, stosownie do ich rodzaju i usposobień moralnych osób cierpiących, nadają także cechę majaczeniom obłąkalnym. Wreszcie, każda epoka czasu odbija się w postaciach chorób umysłowych i te niejako są pod panowaniem ogólnej myśli wieku.
20Dziedzictwo jest jedną z głównych przyczyn usposabiających do chorób umysłowych. Upowszechniają się one przez związki małżeńskie, między bliskimi tego rodzaju pokrewnymi, i uważano, że to dziedzictwo więcej trzyma się płci żeńskiej niż męskiej. Strefy ziemi umiarkowane więcej im sprzyjają niż inne. Z namiętności miłość, duma i zazdrość najczęściej wywołują obłąkania. Mężczyźni, mówi Zimmerman7, tracą rozum z dumy; niewiasty z zazdrości; panny z miłości. Namiętności niepowściągnięte w klasach wyższych, rozpusta i nędza w niższych prowadzą do utraty rozumu. Należy zawczasu zwracać baczną uwagę na młodzież, w której wszystkie uczucia i skłonności są jeszcze w zarodku, i tak kierować jej wychowaniem, pod względem moralnym i religijnym, aby zbawienny nadać kierunek niespokojnej czynności i zawczasu oświecić o niebezpieczeństwach i przeciwnościach, jakie ją w przyszłości spotkać mogą. W ogóle złe daje się dzieciom wyobrażenie o świecie i sposobie prowadzenia się na nim. Napojony młodzieniec przesadzonymi obrazami o niepodległości i szczęściu, gdy urzeczywistnienia swych wymarzonych myśli nie znajduje, wpada w obłąkanie.
21Temperament wpływa bardzo na gatunek i postać obłąkań. Osoby temperamentu krwistego i żółciowego ulegają obłąkaniom ogólnym, flegmisto‑żółciowego – majaczeniom ponurym, samobójstwu itp. Wyobraźnia żywa i bujna ulega takowym i częstsze one są między literatami i artystami niż między uczonymi, którzy się zajmują dokładnymi naukami. Osoby zajęte spekulacjami pieniężnymi w razie uchybień losowych przenieść przeciwności nie umieją i wpadają w pomieszanie. Rękodzielnicy pracujący na słońcu w atmosferach metalicznych przy wyziewie gazu kwasu węglowego skłonni są do tej choroby. Ci z nich, co mają mało ruchu i oddają się pijaństwu i lubieżności, są także częstymi mieszkańcami domów obłąkanych. Wzruszenia nieprzewidziane i gwałtowne, tak przyjemne, jak bolesne u osób bardzo czułych i żywej wyobraźni, u kobiet w czasie regularności, odchodu połogowego, w wieku krytycznym, prowadzą do chorób umysłu. To samo widziano po przerzuceniu się na mózg cierpień podagrycznych i zniknieniu niektórych chorób wyrzutowych skóry. Ferrus i Esquirol twierdzą, że we Włoszech pełno bywa pomieszanych po nagłym zniknięciu tak zwanej pellagry8.
SIEDLISKO
22Znając przyczyny chorób umysłowych, ważną by było rzeczą poznać ich siedlisko, ale właśnie w tym względzie nic pewnego wyrzec nie można. Twierdzą bowiem jedni, że obłąkanie jest chorobą niematerialną i nie ma w nim obrażeń organicznych mózgu lub jeżeli są, to niczym się nie różnią od podobnych znalezionych po innych chorobach. Ci, którzy przypuszczają zmiany organiczne mózgu jako właściwe chorobom umysłowym, w tym się jeszcze między sobą różnią, że je jedni mają za przyczyny, drudzy za następstwa choroby. I tak Pinel nie widział w mózgach obłąkanych takich materialnych obrażeń, które by do pewnych tylko postaci pomieszań zmysłów należały lub żeby się i w innych chorobach nie napotykały. Cabanis przypuszcza w systemie nerwowym kilka ognisk czułości, z sobą i ze środkowym będących w związku, i rozumiał, że każde z tych ognisk daje początek pewnemu szeregowi obłąkań. Ogniska te umieścił w głowie, okolicy podżebrowej i organie płciowym. Gall9, Spurzheim10 usiłują przekonać, że siedliskiem obłąkań jest powierzchnia mózgu, czego frenologia przykładami dowieść może. Broussais11 wszystkie majaczenia odnosi do drażnienia mózgu samego lub przez współuczucie, już to w stopniu zapalenia, już niższym. Georget12 mówi, że mózg jest niezaprzeczenie siedliskiem obłąkań, ale ich przyczyna dotąd nieodgadniona. Esquirol utrzymuje, że widoczne obrażenia mózgu i powłok mózgowych uważano tylko u obłąkanych sparaliżowanych i ulegających wielkiej chorobie. Foville13 twierdzi, że wszystkie zamieszania w umysłowości pochodzą ze zmiany zaszłej w masie szarej, czyli korowej (corticale), a zmiany ruchu z obrażenia masy białej. Lelut, opierając się na swych licznych poszukiwaniach, idzie wbrew zdaniu Foville’a, powiada, że widziane dotąd obrażenia w obłąkaniach nie są stałe ani do tej choroby wyłącznie należące. Bellhomme14 mniema, że u wariatów mózg jest współobjawiaczem zjawisk obłąkania, ale że siedliskiem takowych mogą być obrażenia innych organów. Parchappe15, zastanowiwszy się nad rozlicznymi obrażeniami w obłąkaniach, wnosi, że nie ma takich uszkodzeń, które by można uważać za bezwarunkowo wywołujące obłąkanie. Między organem uszkodzonym a jego działaniem taka sama napotyka się niewiadoma, jak między organem całym a działaniem jego w stanie normalnym. Wszelkie zatem chorobne przemiany, jakie zachodzić mogą w błonach mózgowych i mózgu, można tylko uważać za ślad i odbicie organiczne tej słabości, ale nie za istotną jej przyczynę. Różne te opinie w tym się zgadzają, że obłąkanie połączone bywa w bardzo wielu przypadkach z przemianami chorobnymi mózgu, chociaż i bez nich być może. Same majaczenia obłąkanych rzadko kiedy kończą się śmiercią, chyba przypadkowo lub przez przyłączenie się innej choroby, która może wpływać na zmianę w miąszości16 mózgu, nie miał zatem nikt sposobności robić dochodzeń po krótkim i czystym pomieszaniu. Gdy jednak obłąkanie trwa pod wpływem przedłużonego drażnienia, mogą nastąpić przeistoczenia w mózgu i jego błonach. Błona pajęczynowata od zaciemnienia może się stać zupełnie przezroczystą i pozrastać się z samą masą mózgu, już wtenczas w własnościach swoich zmienionego. Można w ogóle powiedzieć, nie będąc zupełnym materialistą, że chociaż duch nie jest władzą cielesną, ale działanie jego objawia się za pomocą narzędzi cielesnych i skoro te przez jakie bądź przyczyny zrujnowane zostaną, objawienie się ducha nie może by zupełnym i widziemy go w pomieszaniu.
23Bartłomiej Frydrych, O chorobach umysłowych (fragmenty), nakładem autora, Warszawa 1845, s. 1–53.
Notes de bas de page
1 Pinel – zob. przypis 2 w poprzednim tekście antologii.
2 François Emmanuel Fodéré (1764–1835) – francuski lekarz sądowy, autor sześciotomowego dzieła Traité de médecine légale et d’hygiène publique ou de police de santé (1813).
3 Jean‑Étienne‑Dominique Esquirol (1772–1840) – francuski psychiatra, uczeń Pinela. Wprowadził do psychiatrii m.in. termin halucynacji. Jego rozprawa Des maladies mentales, considérées sous les rapports médical, hygiénique, et médico‑légal (1838) uchodzi za pierwszą nowoczesną pracę w dziedzinie psychiatrii klinicznej.
4 Benjamin Rush (1746–1813) – nazywany ojcem amerykańskiej psychiatrii. Jego książka z 1812 roku Medical Inquiries and Observations upon Diseases of the Mind uznawana jest za pierwszy psychiatryczny tekst napisany przez Amerykanina urodzonego w Stanach.
5 Joseph Guislain (1797–1860) – profesor psychiatrii na Uniwersytecie w Ghent. Dowodził, że istnieje jedna podstawowa forma choroby umysłowej – frenopatia, która może przybierać różne postacie, takie jak mania czy melancholia.
6 Guillaume‑Marie‑André Ferrus (1784–1861) – psychiatra, uczeń Pinela, związany z paryskim Bicêtre, założył Farmę św. Anny, w której terapia obejmowała przede wszystkim pracę na roli.
7 Johann Georg Ritter von Zimmermann (1728–1795) – lekarz, filozof, publicysta. Frydyrych powołuje się tu zapewne na jego pracę Vom Nationalstolz z 1758 roku.
8 Pellagra – podagra w stawie.
9 Franz Joseph Gall (1758–1828) – austriacki neurolog i psycholog. Twórca frenologii, teorii, zgodnie z którą wyniosłości i zagłębienia czaszki odpowiadają ośrodkom na powierzchni mózgu, te zaś stanowią fizykalną podstawę zjawisk psychicznych.
10 Johann Gaspar Spurzheim (1776–1832) – niemiecki lekarz, propagator frenologii.
11 François‑Joseph‑Victor Broussais (1772–1838) – francuski lekarz, profesor patologii ogólnej, twórca teorii „podrażnienia” (brusseizmu), która za zasadniczy czynnik chorobotwórczy uznawała zapalenie układu żołądkowo‑jelitowego, skąd przenosiło się ono do kolejnych narządów drogą układu nerwowego.
12 Étienne‑Jean Georget (1795–1828) – psychiatra, zajmował się monomanią, jako pierwszy poruszał temat zwolnienia od odpowiedzialności karnej w przypadku niepoczytalności oskarżonej/oskarżonego. Autor Discussion médicolégale sur la folie ou aliénation mentale, suivie de l’examen du procès criminel d’Henriette Cornier, et de plusieurs autres procès dans lesquels cette maladie a été alléguée comme moyen de défense.
13 Achille Louis François Foville (1799–1878) – francuski lekarz neurolog, neuroanatom, psychiatra.
14 Jacques‑Étienne Belhomme (1800–1880) – psychiatra, syn stolarza Jacques’a Belhomme’a. Kierował domem zdrowia (Pension Belhomme) dla obłąkanych przy ulicy Charonne w Paryżu. Zakład ten odziedziczył po śmierci ojca w 1824 roku.
15 Jean‑Baptiste‑Maximien Parchappe de Vinay (1800–1866) – psychiatra, od 1848 roku inspektor generalny zakładów dla więziennych sanitariatów.
16 Miąższość – grubość, objętość, masa, wielkość.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.