O metodzie psychicznej
p. 53-83
Texte intégral
1Stawając dzisiaj po raz pierwszy przed wami uczeni słuchacze! kiedy rozważam wielkość ciężaru, który na słabe moje barki przyjąłem, kiedy widzę, że mam mówić w miejscu tylą pamiątkami kolei losów Polski wsławionym, zewsząd otoczony wizerunkami mężów zamiłowaniem ojczyzny i nauk uświetnionych, jak nie mam zadrżeć z bojaźni, abym niewymownym głosem moim nie ubliżył w waszej obecności chwale i świetności tego miejsca, gdzie zdumiałemu i przejętemu czcią i poszanowaniem Polakowi wszystko święte zdaje się nakazywać milczenie. Tak jest, łaskawi Słuchacze! tyle samo to miejsce sercom naszym drogie wywiera na mnie wpływu, tyle się lękam losu Ikara, iż gdyby nie powinność wypłacenia się wam z długu chlubnym wezwaniem waszym do dzielenia wspólnych prac na mnie włożonego i przekonanie, że umiejąc ocenić trudność przedmiotu, nie na rzeczy zdziałane, ale raczej na chęć moją i uległość dla praw Towarzystwa zważać łaskawie raczycie, zapewne słuszna moja obawa, mimowolnie co chwila wzrastająca, odjęłaby mi wszelką odwagę do podniesienia dzisiaj głosu. Takimi to uczuciami powodowany ośmielam się zatrudniać was dzisiaj krótkim wyłożeniem sposobów, jakich używa sztuka lekarska w celu wyleczenia chorych na umyśle obłąkanych, w nadziei, że przedmiot ten sam z siebie ważny, a jeszcze w języku ojczystym nietknięty, jakąśkolwiek może przyjemność i korzyść sprawić wam zdoła.
2[...]
3Wzdryga się umysł ludzki na wspomnienie okropności, jaką się metoda leczenia w przeszłym jeszcze wieku odznaczała, a po części i dotąd jeszcze w niektórych miejscach widzieć się dają ślady tej samej dzikości i nieludzkiego obchodzenia się z nieszczęśliwymi, których rozmaite koleje losów ludzkich i nieszczęsne wypadki o utratę wolnego używania rozumu przyprowadziły. Traktowano ich jak zwierzęta dzikie i łotrów, przez co wpadając w rozmaite kacheksje1, szli wcześniej do grobu, aby tam zapomnieniem pokryć swoje lęki, niedole, wycierpiane nieszczęścia i hańbę niemiłosiernych współbraci. Dzięki tobie składam w imieniu ludzkości wielki Pinelu!2 bo kiedy sąsiedzi Niemcy poprzestawali na samym przekonywaniu o potrzebie zmiany sposobu leczenia takich chorych i wyjaśnianiu szczegółowym prawideł do tego celu służyć mających, licznymi zapewne przeszkodami od sprawdzenia w praktyce swoich przepisów wstrzymywani, ty uczuciami tkliwego serca wiedziony, wznosząc się nad wkorzenione zwyczaje czasu, pierwszy ośmieliłeś się pozrywać kajdany, które tak niesłusznie krępowały członki występkami i zbrodniami niesplamionych ludzi, ty, poprawiając i niszcząc nadużycia, których się powszechnie bezkarnie dopuszczano, stałeś się gwiazdą zwiastującą tym nieszczęśliwym przybycie złotego dla nich wieku. Ty to sprawiłeś, że cała Europa wstydem zapłonęła na widok odsłonionych okrucieństw i barbarzyńskiego obchodzenia się z chorymi obłąkanymi, a tym sposobem stałeś się wybawcą nie tylko tych, którzy twojej ojcowskiej opiece poruczonymi byli, ale nawet tych wszystkich, którzy aż po twe czasy w więzach jęcząc, na próżno błagali i wyglądali poprawy niedoli swojej. Odtąd też olbrzymim prawie krokiem postępowało po wszystkich krajach doskonalenie tej nauki i coraz więcej pokazuje się światła w tej ciemnej nocy, której tak długo z krzywdą ludzkości najmniejszy prawie promyk nie przyświecał.
4[...]
5Nie jest tu miejsce zastanawiania się w szczegółach nad naturą zboczeń umysłu ludzkiego, rozbiór tej trudnej materii wymagałby poprzedniego rozwiązania wielu antropologicznych i psychologicznych wiadomości, bez których roztrząśnienia zrozumienie dokładne i jasne rzeczy wystawienie staje się niepodobnym; to tylko powiem, że ani samej wyłącznie duszy, ani też samego ciała za jedyne chorób umysłowych siedlisko słusznie uważać nie można, jak sprzeczni w tym względzie autorowie utrzymywać i dowodzić chcieli.
6[...]
7Przypuściwszy i uznawszy powstawanie chorób umysłowych z wzajemnego działania na siebie duszy i ciała, zaprzeczyć także nie możemy, że i leczenie tychże chorób dwojaką również drogą uskutecznionym być musi, a doświadczenie najwidoczniej przekonywa, że tylko połączonym działaniem środków lekarskich na duszę zarazem i na ciało skutkujących najczęściej celu naszego dosięgnąć jesteśmy w stanie; stąd też już Asklepiades3, ów ojciec psychicznej medycyny, najmocniej o tej prawdzie przekonany, podzieliwszy całą metodę leczenia chorych na umyśle obłąkanych na somatyczną i psychiczną, nie po wyłącznym jednej zastosowaniu, ale po trafnym połączeniu obydwóch pomyślnego skutku spodziewać się nauczał, z której drogi przez niego wskazanej zbaczając nieraz lekarze i wyłącznie jednej tylko metody używając, widzieli najczęściej wszystkie swoje zabiegi i starania, ze szkodą widoczną dla chorych, zupełnie zniweczonymi. Rzućmy bowiem tylko okiem na brakłe nasze wiadomości o siedlisku, naturze i przyczynach chorób umysłowych i na ich źródło częstokroć w ciele ukryte, a przekonamy się, że samymi rozumowaniami najtrafniejszymi i logicznymi objaśnieniami i wnioskowaniami wyleczenie nastąpić by nie mogło. Jakże nawet można by się spodziewać, aby u furiatów czyli maniaków, głupowatych (fatui), całkowicie w sobie zatopionych, u których dusza jest w prawdziwie kataleptycznym stanie, czyli w niejakim odrętwieniu i nieczułości, aby, mówię, tam środki psychiczne jaki skutek zrządziły, kiedy na nich, jakby na nieczułe i życia pozbawione ciała, najmocniejsze nawet bodźce żadnego nie robią wrażenia. Tu używać środków psychicznych byłoby tak równie śmiesznym przedsięwzięciem, jak u obłąkanego wyrzutami sumienia dręczonego chcieć oczekiwać wyleczenia od środków na ciało działających, po których użyciu jeżeli kiedy chorzy odzyskiwali zdrowie, to bez wątpienia nie im, ale raczej czasowi wszelkie troski łagodzącemu lub wpływowi innych rzeczy otaczających przypisać należy [...].
8Somatycznej metody, czyli farmaceutyczno‑chirurgicznej, wykładem was uczeni słuchacze! nie chcę zatrudniać, drugą zaś wybrałem sobie za przedmiot dzisiejszego posiedzenia, i czego mnie w tej mierze różnych autorów czytanie i własne w szpitalach tutejszych doświadczenie nauczyło, w krótkości wam udzielić zamyślam [...].
9[...]
10Wielkim jest zaiste i zbyt trudnym, a częstokroć prawie niepodobnym dla lekarza dziełem uzbrojenie się i zaopatrzenie w potrzebne przymioty do skutecznego chorych obłąkanych prowadzenia, a to tym bardziej, że samo indywidualne rozpoznanie natury jego choroby przechodzi często bardzo granice wiadomości i bystrego rozumu lekarza. Słusznie więc mówi Steffens4: lekarz traktujący chorobę ciała widzieć może jasno stan zdrowy, czyli normalny, ciała ludzkiego, pojąć może w samym zaraz prawie początku każde jego zboczenie i sposób zboczenia z mniejszą lub większą oznaczyć pewnością. Do szczęśliwego zaś leczenia psychicznego nie dość jest być lekarzem choćby najbieglejszym teoretykiem, potrzeba prócz tego szczególnego usposobienia i przywiązania do tego zawodu, wrodzonych lub nabyłych tu najwidoczniej czuć się daje; dlatego też każdy lekarz, który z korzyścią dla chorych poświęcić się pragnie tej gałęzi sztuki leczenia, powinien być w całej rozciągłości dobrym psychologiem, powinien mieć wykształcenie umysłu gruntowne i umiejętne, obok psychologii i medycyny w zupełności powinien posiadać wielką znajomość ludzi, ich skłonności, ich namiętności; charakter jego ma być w niczym nieskażony; nieustraszoność i przytomność umysłu, bystrość, przenikliwość i szybkość w pochwytywaniu przedmiotów, roztropność w wyborze decyzji, odwaga w jej wykonaniu ani na jedną chwilę odstępować go nie powinny: miłość bliźniego, serce szlachetne, czułe na drugich nieszczęścia i zdolne do wspólnego, że tak rzekę, z chorym cierpienia, uczucie wzniosłe obowiązków, które na siebie przyjmuje, powinny całą jego duszę, co mówię, całą jego istotę zajmować, powinny go widocznie znamionować i nad drugich wynosić. Jeśli lękać się nie powinien żadnych trudów, jeśli żadna ofiara nie powinna być mu wielką, aby tylko mógł pozyskać zaufanie, miłość i rzetelny szacunek swoich chorych, tedy nierównie więcej jeszcze posiadać powinien cierpliwości i wytrwałości, aby w razie, kiedy nie natychmiast staranie jego i metodę leczenia pomyślny uwieńcza skutek, nie dał się odprowadzić od drogi raz przedsięwziętej i gruntownie rozważonej, zdolnym był do szczęśliwego pochwycenia momentu, w którym zbawienne usiłowania natury lub skuteczne działanie środków użytych częstokroć późno dopiero jawiące się wesprzeć będzie można, i póty starań swoich nie porzucał pierwszym usiłowaniem zrażony, dopóki jeszcze jakikolwiek promyk nadziei możności polepszenia okazuje się; tym bowiem tylko częstokroć sposobem będzie w stanie odpowiedzieć prawdziwie i godnie celowi swego przeznaczenia i istnienia.
11Jakkolwiek zaś bezwzględnego posłuszeństwa i nieograniczonej ufności chorego pozyskanie głównym być powinno zabiegów i usiłowań lekarza celem, słusznie bowiem radzi Reil5 zaniechać kuracji chorego, którego ufności pozyskać nie możemy, łagodne zaś postępowanie, najskuteczniej otwierając drogę do serca, dowolne też na chorego działanie nieskończenie ułatwia, tak z drugiej strony niezaprzeczoną jest prawdą, że nie masz nic łatwiejszego nad rozpieszczenie chorego, ale zarazem nic szkodliwszego, bo przez to on, stawszy się nieraz panem niejako swojego lekarza, nigdy już może karku nie zechce poddać pod jarzmo, z którego mu się raz wyłamać udało; z łagodnością więc kobiecą potrzeba umieć łączyć powagę i rozsądną surowość męską i obracając mowę do posługacza, czynić go w oczach chorego odpowiedzialnym za niedopełnienie swoich poleceń. W użyciu jednak surowości lekarz nigdy granic przestępować nie powinien, pamiętając dobrze, że bojaźni, z nieludzkiego obchodzenia się wypływającej, towarzyszy prawie zawsze pogarda; tu zaś bojaźń skutkiem być powinna rzetelnego szacunku i prawdziwego przywiązania, podobna do bojaźni, jaką przychylność i czułość ojcowska wpajać zwykła w kochające go dzieci.
12Pozyskanie zaufania chorych wymaga czasem nadzwyczajnych poświęceń i wytrwałości, jest więc najtrudniejszym do osiągnienia i dopełnienia obowiązkiem. Doświadczenie codzienne pokazuje, jak wiele czasu i przezornej ostrożności potrzeba, aby do tego doprowadzić, iżby się bez niebezpieczeństwa zbliżyć można do chorego, a o wieleż jeszcze więcej potrzeba, aby można pozyskać zaufanie tego, który nieprzyjaciółmi samymi i zabójcami sądzi się być otoczonym, który w każdym poruszeniu lekarza upatruje krok na życie jego godzący, który mniema, że co chwila z rąk lub z ust jego koniecznej oczekiwać musi śmierci, który w każdym pokarmie i napoju lęka się znaleźć truciznę! Tu zręcznym tylko niejako podchwytywaniem i wyborem sposobności najlepszej dostąpić częstokroć do chorego można i tym sposobem dojść do zamierzonego celu; małe podarunki, zezwolenie na niektóre nieszkodliwe żądania lub na małą wolność, lepszy pokarm lub napój, a czasem nakaz odkrępowania chorego natychmiast w swoich oczach lub nawet własnych do tego rąk użycie nieraz prędzej pozyskać zdołały zaufanie niż wyrazy pociechy w rozmowach z chorym najwymowniej i najstaranniej dobierane. W ogólności sprawdza się to codziennie, że łagodne i przyjacielskie postępowanie w nowszych zaprowadzone czasach więcej nierównie skutkuje i dalej poprowadzić jest w stanie niż postrach i kary dawniejszych lekarzy, nad których wynalezieniem i powiększaniem liczby różnych gatunków i narzędzi, do ukarania służących, tyle trwoniono i czasu, i kosztów. Jeżeli zaś kiedy konieczną by się okazywała potrzeba użycia kary, tedy ta równie jak w wychowaniu dzieci powinna być przedsiębraną z jak największą łagodnością; okazywać niejako należy żal nasz, że do tego kroku koniecznie znagla nas krnąbrne i uporczywe postępowanie chorego, że tego środka z największym tylko przymusem używać nam przychodzi, strzegąc się jak najtroskliwiej użycia do tego rąk własnych; obok tego jednakże nie należy zarazem spuszczać z oka potrzebnej stałości i przytomności umysłu; tym sposobem ukarany chory nie straci bynajmniej zaufania, szacunku i przychylności do swego lekarza, nauczy się czcić w nim prawdziwie i rozsądnie kochającego ojca, a to także posłużyć może skutecznie do poprawienia innych również chorych.
13[...]
14Już sama postać lekarza zęwnętrzna powinna wpajać w chorych szacunek i poważanie, najczystsze zasady moralności6 i przywiązania do ludzi powinny go nieodstępnie prowadzić; rysów nawet twarzy tak powinien nauczyć się być panem, że chociaż łagodność i ludzkość na jego zdają się mieszkać twarzy, umieją w momencie jednakże zmieniać podług okoliczności i potrzeby, mowy jego być powinny krótkie, jasne i poważne, ton jego głosu dobitny, surowy i energiczny, na jakich przymiotów szczęśliwe połączenie szczególniej natura wysilić się miała w Willisie; przy pierwszym zwłaszcza odwiedzaniu chorego jego ojcowskiej pieczy poruczonego powinien wzrokiem przenikającym wedrzeć się silnie do jego serca, otwierać najskrytsze jego tajniki, a przez to umieć go natychmiast zmusić do powzięcia największego szacunku, przywiązania, poszanowania i nieograniczonej ufności. Lekarz taki musi posiadać w wysokim stopniu talent przybierania każdej roli z łatwością na siebie, podług rozmaitości chorych swoich częstokroć musi zmieniać twarz i mowę, być często ślepym niejako i głuchym; wtedy gdy z jednym chorym jak z dzieckiem się obchodzi, wymaga drugi najpoważniejszej i najsurowszej mowy, ten groźnego rozkazu, ów rozmowy, w której by się widocznie malowała na twarzy lekarza gotowość dzielenia z chorym jego cierpień, dolegliwości i jego urojonego nieszczęścia; przy tylu zaś i tak długo trwających komiczno‑tragicznych scenach zachować jednakową zawsze stałość umysłu, postępować do celu drogą raz założoną, przezwyciężać ze spokojnością wszelkie trudności, na jakie, dla pozyskania ufności chorego, a przez to tym skuteczniejszego z korzyścią działania, koniecznie napotykać wypadnie, jakiego tu wytrwania, jakiej niezmordowanej potrzeba cierpliwości, zwłaszcza że po nieszczęśliwym skutku swoich zabiegów lekarz za tyle ofiar poniesionych częstokroć obelgi tylko i niewdzięczności spodziewać się może, znosić to wszystko z obojętnością, cieszyć się przekonaniem jedynie wewnętrznym, żeśmy święcie naszych dopełnili obowiązków i w sumieniu własnym prawdziwej szukać nagrody, niepotrzebaż na to być wyższym i wznioślej myślącym?
15[...]
16Chory na umyśle obłąkany jakkolwiek ślepy w dostrzeżeniu, w sądzeniu o własnych zboczeniach, aż nadto wszelako łatwo umie odkrywać wady swojego lekarza, a stracony raz u niego szacunek i poważanie już się częstokroć nigdy więcej odzyskać nie dadzą, niwecząc wszelkie usiłowania w celu wyleczenia jego podjęte; a jeśli u chorych dolegliwością ciała dręczonych zachowanie nienaruszonej w niczym i nieograniczonej ufności bardzo często dla lekarza trudnym jest, choć przez to niemniej potrzebnym obowiązkiem, o ileż trudniejszem być to musi do osiągnienia u obłąkanych, w których wszelako leczeniu siła moralna lekarza i przewaga nad nimi pozyskana najgłówniejszym jest warunkiem i najpotrzebniejszym.
17[...]
18Lecz na cóż by się zdały wszelkie zabiegi i trudy lekarza, gdyby dzieło jego niezmordowanych usiłowań niweczyć miał jeden krok nieroztropny, jedno spojrzenie, jeden czyn nieodpowiedni jego podwładnych? Stąd to naturalna wypływa potrzeba dobrych posługaczów, których więc wybór do niego tylko samego należeć powinien; on tylko sam może i ma prawo sądzić o ich wadach i zdolnościach i nieograniczoną nad nimi koniecznie mieć musi władzę.
19Głównym posługaczów obowiązkiem oprócz pielęgnowania chorych, najbliższego nad nimi dozoru, zachowania ochędostwa, jest zdawanie lekarzowi rzetelnej sprawy o wszelkich czynnościach chorego i zastosowanie się w swoim całym postępowaniu do planu kuracji ułożonego przez lekarza; tym więc sposobem równie łatwe zniweczenie wszelkich lekarza usiłowań, jak i łatwa tychże poprawa w onych jest mocy; dlatego oprócz zdrowia i siły fizycznej potrzeba do tego ludzi okrzesanych, wykształconych, zwinnych, nieustraszonych, mających dobrą chęć i prawdziwe przywiązanie do swych obowiązków i umiejących się okazywać choremu gotowymi do dzielenia jego dolegliwości; posługa ich jest więc bardzo trudną, połączoną z licznymi nieprzyjemnościami, a często nawet z widocznym niebezpieczeństwem. Widok furiata (maniacus) odejmuje częstokroć zwłaszcza w pierwszej podobnej przygodzie i najodważniejszym, nieustraszonym ludziom przytomność, a cóż dopiero gdy on przy nagle wybuchającej furii [...] z całym zapasem swoich często podwyższonych sił na posługacza uderza7. Wtedy trzeba zapewne odwagi, siły, przytomności umysłu i litości, aby takiemu za swe czyny nieodpowiedzialnemu choremu nie szkodzić, siebie bez uszkodzenia wydobyć, wyjść z bitwy nierównej z chlubą a bez szwanku i nie unieść się namiętnością zemsty za gwałt sobie przez chorego zadany. Oprócz więc powierzchownego marsowego wejrzenia, oprócz siły i odwagi potrzeba jeszcze czułości, cierpliwości, spokojności i obojętności na wyrządzone sobie krzywdy, co niestety w ludziach tej klasy rzadko się zdarzy złączone!8 A tak nieszczęśliwy chory oddany ciągłemu prawie nielitosnego posługacza dozorowi, za najmniejsze uchybienie lub nieochędostwo zmuszające posługacza leniwego do pracy, za oskarżenie np. o odjęcie pokarmu lub złe traktowanie, lub uderzenie może w napadzie szaleństwa pewnym być może, że go nie ominie zemsta, a jak niestety smutne nieraz doświadczenie przekonało (i dlaczego Horn9 w przeciągu lat 12 przeszło 60 posługaczów oddalić był zmuszonym), krępowano chorego i kneblowano10 lub łańcuchami okuwszy, porządnie ćwiczono, do czego jeśli nie wystarczała jednego siła, pomagali mu drudzy, pewni wzajemnej jego w podobnym razie pomocy; stąd poznać i pojąć możemy, jakich tu potrzeba ludzi, jak ciągłego dozoru lekarza i skutecznego przykładu!
20[...]
21Ponieważ zaś obłąkani zupełnie w czynnościach swoich i w utracie wolnego sobą zarządzania i możności własnej praw swoich obrony podobnymi są do dzieci małoletnich, od obowiązku więc rozciągnienia nad nimi opieki i ojcowskiego starania dla ich i publicznego bezpieczeństwa Rząd dobroczynny wyłamywać się nie może, inaczej bowiem oddani na pastwę złego traktowania, złości i intrygi, niezasłonieni częstokroć od pokrzywdzenia ani rodziców, ani krewnych, ani przyjaciół przywiązaniem, najnieszczęśliwsi ci kraju obywatele nędznie zaginąć by musieli. Lecz niestety! [...] W szpitalach nawet teraźniejszych (lubo nie wszystkich, co przecież na pociechę ludzkości powiedzieć można) uboczny cel staje się czasem głównym, zdają się one nie być miejscem przeznaczonym na wyleczenie chorych i zwrócenie ich związkowi społecznemu, ale raczej miejscem schronienia i ukrycia dla bezpieczeństwa drugich, gdzie obłąkany jakby część inwentarza dla liczby schowany lub jako rzadki zwierz zamknięty, możności szkodzenia pozbawiony, bardziej w tym celu osadzonym się być wydaje, aby nie kosztując tyle szczęścia i przyjemności, ile stan jego choroby dozwala, prędzej powszechnej naszej matce oddany, przestał być naszych kosztów i zabiegów przedmiotem; najprzód więc dobrze urządzić szpitale, a potem starannie i gorliwie nad nimi czuwać należy. Rząd jako najpotężniejszy wszelkich pupilów obrońca jest przez to samo naturalnym także obłąkanych chorych obrońcą; wszelkie więc instytuta leczeniu chorób psychicznych poświęcone być powinny publicznymi i pod szczególnym opiekuńczego Rządu dozorem, w prywatnych bowiem, jak słusznie mówi Reil, oszukaństwo, barbarzyństwo i przewrotna intryga znaleźć by mogły obszerne dla siebie pole ze szkodą widoczną chorych i całego społeczeństwa; częstokroć potrzeba, widoki rozmaite, niechęci między prywatnymi powstałe i zdrowym by tam miejsce wskazywały schronienia i ukrycia, co w publicznych szpitalach nigdy lub przynajmniej bardzo rzadko i z nieprzezwyciężoną zapewne trudnością wydarzyć by się mogło; w prywatnym bowiem instytucie, nie potrzebując dla szczegółowych chorych żądać zawsze osobnego upoważnienia zwierzchności, przyjmując tylko wprost za prywatną umową, dyrektor instytutu, którego charakter jedyną tylko tu by stanowił rękojmię, nie miałby potrzeby lękać się wykrycia swojej czynności i mniej by się może obawiał odpowiedzialności. Jakże tam łatwo za umówioną nagrodą występny człowiek mógłby wsadzić rodziców, krewnych, żonę, dzieci i częstokroć dla podłych zysków i dziedzictwa oddać ich dobrowolnie w dożywotnie więzienie; gdzie w miejscu dla policji niezupełnie może dostępnym, pozbawiony wszelkiej nadziei wydobycia się z rąk barbarzyńskich krewnych, wyglądałby chory na próżno chwili swojego wybawienia; zdarzały się bowiem, jak wspomina Pargeter11, przykłady, że przy zwiedzaniu rządowym usuwano zdrowych lub, na wspomnienie czego wzdryga się umysł człowieka, lekarstwami odurzającymi pozbawiono ich możności wolnego użycia władz umysłowych, aby nie byli w stanie zdać sprawy o swym nieszczęśliwym położeniu: dlatego zdaniem moim zamiast cierpienia prywatnych instytutów lepiej by może było i dogodniej utrzymywać wszelkich chorych w publicznych zakładach przyzwoicie ku temu celowi urządzonych, za osobnym wynagrodzeniem ułatwiającym lepsze wygody i ściślejsze dopełnienie potrzebnych warunków i za dozwoleniem nawet przybrania osobnego lekarza, w którym by więcej może niekiedy niż w dyrektorze instytutu pokładano zaufania.
22[...]
23Jakkolwiek zaś starania i poświęcenia lekarza i cały sposób obchodzenia się z chorymi dla pozyskania tym większej ufności do samego zakładu mniej lub więcej publiczności znanymi być by powinny, co zaś naocznym tylko przyglądaniem się nabytym być może, jakkolwiek czasem odwiedzanie krewnych, przyjaciół, znajomych wiele do prędszego wyleczenia przyczynić się jest w stanie, tak jednakże z drugiej strony dopuszczanie wielu świadków zrządzić może wielkie i niczym nienagrodzone szkody, co niestety przy fałszywym profanów o tym przedmiocie wyobrażeniu aż nadto często wydarzać się zwykło; odwiedzanie bowiem takich instytutów mniej często z potrzeby istotnej, ale raczej z chęci spędzenia chwil wolnych lub dogodzenia ciekawości przedsiębranym bywa. Osoby nie dosyć z ważnością przedmiotu obeznane mogą czasem bądź napomknieniem stosunków domowych, bądź podobieństwem rysów twarzy lub samym nawet ubiorem przypominać choremu rzeczy styczność z jego chorobą mające lub przyczynę teraźniejszego jego nieszczęścia stanowiące, a to nie mogłożby w rekonwalescentach zwłaszcza widocznie powiększać bojaźni powrotu choroby, ledwo co usunionej? Zważywszy nadto, że nieraz smutne nauczyło doświadczenie, iż osoby niektóre, w których litość i poszanowanie dla cierpiącego współbrata tak dalece wygasły, że ledwie jeszcze sama postać zewnętrzna człowieka znamionowała, bądź nagradzaniem posługacza nieroztropnego, bądź też nawet same z siebie uważając takowy instytut za miejsce raczej zabawy lub menażerii, usiłowały rozmaitymi sposobami znaglać chorego do okazania im przez wybuchnienie napadu furii dowodów swojego nieszczęśliwego stanu albo naruszały częstokroć struny mgłą tajemnicy pokrytymi być winne lub nawet wyśmiewały chorych, w których już czucie przeszłego ich stanu i wstyd niewczesny stąd pochodzący silnie się obudziły!
24[...]
25Najkonieczniejszym i najskuteczniejszym środkiem metody psychicznej jest bez wątpienia zatrudnienie; każdy więc chory, wyjąwszy do pracy niezdolnych bądź dla zupełnego braku sił fizycznych lub umysłowych, bądź dla paroksyzmu furii w wysokim stopniu jawiącego się, całą uwagę lekarza w tym względzie zwracać na siebie koniecznie powinien. Sama bowiem tylko praca zdolną jest zmusić chorego jakby w czarodziejskim świecie błąkającego się do rozważania siebie samego i przedmiotów go otaczających, przywiązuje go do rzeczywistości, niszczy chęć próżniactwa, szkodzenia sobie lub innym, niszczenia rzeczy, wstrzymać może najskuteczniej chęć do samobójstwa, wprawić go do posłuszeństwa, uległości i porządku, do przekonania go o koniecznej potrzebie zostawania pod cudzem zarządzeniem; a im więcej ta praca zajmuje jego fizyczne siły, o tyle także więcej chory do świata się przywiązuje i rzeczy go otaczające pilniej rozważa. Zatrudnienie to u maniaków, szczególniej podwyższenie sił widoczne okazujących, powinno siły fizyczne dostatecznie wyczerpywać, sama bowiem fatyga poprawia sen, tak bardzo tego rodzaju chorym potrzebny. Aby zaś chory chętnie pracował, powinien wyraźnie swego zatrudnienia widzieć potrzebę i konieczność, najlepszą więc jest praca, gdzie on sam i jego potrzeb zaspokojenie głównym tejże jest przedmiotem12, przez to zarazem zmniejszają się wydatki na utrzymanie zakładu szpitalnego potrzebne, największa przy tym jest rozmaitość, częsta zmiana roboty i najłatwiejsze znalezienie zatrudnienia dla najsłabszych nawet chorych. [...] Praca do sił chorego zastosowana powinna być ile możności ciągłą, bez najmniejszej prawie przerwy, aby choremu ani na jedną chwilę nie dając zupełnego wypoczynku, dopóki tylko siły fizyczne starczą, nie dać mu przez to czasu do ubiegania się za swymi przywidzeniami. Jeśli chory na dowody rozumowe okazuje się nieczułym i do pracy nimi nakłonić się nie daje, wtedy łagodność ustąpić musi przymusowi; środki zaś zmuszające do pracy zmniejszać potrzeba w miarę, jak się chory łagodniejszym, powolnym na dowody, uleglejszym i chętniejszym do pracy okazuje i za dobre również dopełnienie dziennej wyznaczonej roboty łagodniejszym postępowaniem lub nagrodą zachęcać chorego należy do wytrwania w tym posłuszeństwie stawania się dla drugich skutecznym przykładem. W zachęty jednakże tej i nagrody użyciu jak najmocniej przestrzegać należy, aby obietnice te nie miały żadnej choćby najmniejszej styczności z jego przywidzeniami ani też ich były zasiłkiem i żywiołem, ani w przyrzeczeniach możności ich wypełnienia lekarz z uwagi spuszczać nie powinien; niedotrzymanie bowiem słowa stało się nieraz powodem największego uniesienia się chorych: wprawienie nadto chorych do zachowania czystości i karności domowej i zatrudnień w tym względzie zwyczajnych pracy tej również być powinno celem.
26[...]
27Ważną także w leczeniu psychicznym niech będzie dla lekarza nauką, że obłąkani podobnymi będąc dzieciom na wychowanie oddanym, tychże samych także w prowadzeniu wymagają przepisów; jak w dzieciach pozyskanym zaufaniem, przywiązaniem i przewagą wszystkiego prawie dokazać można, tak również i w chorych na umyśle obłąkanych łagodność z surowością łączyć należy, nigdy jednakże najmniejszej ani względem nich, ani w ich oczach nie popełniając niesprawiedliwości, strzegąc się także próżnych obietnic lub pogróżek, owszem wojskową prawie w tym względzie zachowując punktualność, żadnego choćby najmniejszego uchybienia równie jak u dzieci bezkarnie, a przynajmniej bez surowego napomnienia puszczać mimo nie należy: trzeba koniecznie dać poznać i uczuć choremu, że jest zupełnie zależnym od samego tylko lekarza, że od niego tylko wszystkiego dobrego, ale też i wszystkiego złego spodziewać się jedynie może, powinien lekarz nie okazywać mu przy tym żadnej bojaźni, ale owszem we wszystkich czynach i mowach zuchwałą niejako śmiałość, inaczej chory, poznawszy tę słabość lekarza, łatwo nad nim powoli przewagę zyskać i panować potrafi; dla wzbudzenia jednakże bojaźni nie używać zbytniej surowości, a tym bardziej kajdan lub kary cielesnej, która tylko chyba w ludziach zupełnie nieokrzesanych czasem, i to bardzo rzadko i z największą oszczędnością i rozwagą dozwoloną być by mogła: wiedzieć bowiem potrzeba, że chory obłąkany dobrze całe z nim obejście się pamiętając, boleść swoją z przekonania wewnętrznego, że na karę zbrodniom tylko właściwą nie zasłużył, wynikającą, przy uzdrowieniu bardzo często dotkliwymi lekarzowi objawia wyrzutami: takiej zaś mocy charakteru, aby z obojętnością hańbiące a niezasłużone kary znosić, trudno zapewne żądać po zdrowym, a cóż dopiero po chorym nieszczęśliwym; stąd koniecznie wypływa nienawiść do lekarza, wstyd przypomnieniu towarzyszący zagraża częstokroć powrotem dopiero co zwalczonej choroby, a samo kary użycie nie zawsze bez szkody fizycznego zdrowia wykonać będzie można. Surowe, bez celu i niesprawiedliwe kary powiększają częstokroć furię tych nieszczęśliwych, odejmują wszelką czasem nadzieję możności wyleczenia lub wtrącają w opłakany stan zupełnej głupowatości (fatuitas). Zawsze więc, gdzie kara cielesna nie ma moralnego celu poprawy chorego i idzie o odjęcie tylko możności szkodzenia sobie lub innym, środki wolność osobistą tamujące miejsce onej dokładnie zastąpić potrafią. Wszelka także kara ustać oczywiście powinna, skoro cel jej użycia zniknął. Jakże zresztą karać można chorego za uchybienia skutkiem choroby, nie zaś złej woli będące? Głównym więc prawidłem w naznaczaniu jakiejkolwiek kary być powinno dla lekarza przekonanie, że chory jest zdolnym do poznania swoich uchybień i uznania potrzeby wymierzyć się mającej kary, inaczej kara oczywiście byłaby raczej barbarzyństwem, przy tym też także nie trzeba zapominać, że chorzy obłąkani, pamiętając równie złe, jak i dobre, równie więc po ozdrowieniu nienawidzą niesprawiedliwego a surowego lekarza, jak wdzięcznymi są dla łagodnego i sprawiedliwego; najsprawiedliwiej zaś wymierzona kara, skoro tylko chory będzie zdolnym do uznania jej potrzeby i swojego uchybienia, nie zmniejszy w nim bynajmniej ufności, szacunku i przywiązania do lekarza, ale – owszem – tym mocniej zachęci go do poprawy i skutecznym stać się może dla niego i dla drugich przykładem, użycie także kary dla tym większego wrażenia w chorych bezstronnej sprawiedliwości i przykładu bojaźń w drugich wzniecić mogącego być powinno w obecności chorych, lubo nie wszystkich. Szczęśliwym zwać się może lekarz, którego wszyscy chorzy i posługacze poważają, boją się, a szczerze zarazem kochają.
28[...]
29Dopóki [...] chory jest nieszkodliwym, zostawić mu trzeba i można wolność osobistą, odbierając tylko wolność szkodzenia sobie lub innym; przeszkody jednakże do tego celu użyte powinny wydawać się choremu niby przypadkowymi. – Odjęcie wolności wskazane być powinno, ciągle i z dostateczną energią wykonywane, aby przeważną i przemagającą siłę znowu do przyzwoitych sprowadzić szranków i występujących z porządku chorych do pilniejszego czynności swoich rozważania i porządku przyzwyczajać. Lecz w pofolgowaniu więzów bądź bardzo ostrożnym, tak się bowiem niektórzy dobrze ułożyć umieją, oczekując tylko dobrej sposobności zemszczenia się, że najbieglejszy czasem lekarz z całego ich postępowania najmniejszego częstokroć nie może powziąć podejrzenia i zresztą o zupełnym ozdrowieniu chorego nikt z apodyktyczną nie zaręczy pewnością; w ogólności jednakże ponurość, nieukontentowanie jakieś i niespokojność wewnętrzna lub niezwyczajna żywość, także zupełnie zmieniony humor i charakter przedchorobnemu zupełnie przeciwny i niepodobny w czasie rekonwalescencji okazywane dowodzą dostatecznie, że dyspozycja do chorób umysłowych nie jest jeszcze zupełnie wytępioną. Stopniami więc wracaj choremu wolność, lecz potajemnie wprzódy go wyśledzaj, co przy pomocy wprawnych do podobnych obserwacji posługaczów najlepszą będzie dla ciebie wskazówką; dlatego też Horn radzi dozwalać krótkich urlopów ostrożnie stopniami przedłużanych i nie uwalniać rekonwalescentów od bacznego, choć i czasem potajemnego dozoru aż chyba po kilku latach, gdzie o dobrym mieniu się chorego z coraz większym do prawdy podobieństwem sądzić będzie można, zwłaszcza że w początku uzyskanej wolności pamięć poniekąd na swoją zależność od lekarza równie skutecznie na dalsze chorego postępowanie wpływać może.
30Jeśliby kiedy konieczną okazała się potrzeba użycia jakiejkolwiek kary, tedy prócz odjęcia wolności ujęcie pokarmu lub ulubionej rzeczy, cięższa praca, wystawienie z tablicą przyczynę kary oznaczającą w miejscu najwięcej odwiedzanym (Hirsch13), odjęcie upragnionej tabaki, tytoniu, nagrodzenie drugich w jego obecności skuteczne podadzą ci środki; kary jednakże te oznaczać zawsze sam jedynie lekarz powinien, nie dozwalać ich wyboru nikomu, ściśle dopełniać i obiecać surowsze powtórzenie. Jeśli chory pokazuje jeszcze jakieś uczucie honoru, wtedy gorsze jego niż drugich traktowanie lub wzbudzenie wstydu może najskuteczniejszą być dla niego karą14. W miarę jak się chory czulszym staje na dowody moralne, staramy się jego obłąkaniu kłaść wewnętrzną tamę, wskazujemy mu chlubne jego życia chwile, zwracamy uwagę na interesujące przedmioty otaczające go, obudzamy w nim uczucie honoru i ambicji, wpajamy poważanie dla zdania drugich, wprowadzamy w towarzystwa ludzi chwalących jego dobre czyny, a pogardzających niedorzecznymi i poprawiającego się chorego utrzymujemy stopniowo coraz dłużej w takowym towarzystwie pod tajemnym jednak zawsze dozorem.
31Lecz jako w wychowaniu dzieci obok niepodobnej częstokroć do uniknienia kary skutecznym takie nagrody być mogą pedagogicznym środkiem, również to samo postrzegać się daje i w psychicznym chorych obłąkanych leczeniu. Jeśli się więc chory dobrym postępowaniem widocznie przed innymi odznacza, wtedy dla jego zachęty i tym lepszego dla drugich przykładu nagroda również ominąć go nigdy nie powinna. Pochwal go więc głośno przed drugimi za pilność, punktualność, porządek, posłuszeństwo, pozwól mu często samemu wolnej używać przechadzki, daj mu lepszy pokarm, pokrzepiaj obietnicą wyjścia prędzej z samotnej celi do weselszego miejsca, wlewaj odwagę i wytrwałość nadzieją rychlejszego powrotu na łono rodziny, przyjaciół i ulubionych zabaw lub zatrudnień, a przez to olbrzymim częstokroć krokiem z radością dojdziesz do zamierzonego celu.
32Nikomu zapewne nie tajno, ile namiętności i gwałtowne poruszenia duszy do powstawania rozmaitych chorób, szczególniej zaś umysłowych, przyczynić się mogą; w rozmaitych więc usposobieniach umysłu człowieka zajęcie mocne uwagi, wzbudzenie gwałtownej radości, przestrachu, smutku, uczucia honoru, wstydliwości, gniewu, nadziei itp. bez wątpienia mocnym wrażeniem w duszy chorego wznieconym skutecznymi także stać się nieraz mogą lekarstwami. Znać by nam tylko potrzeba i mieć zupełnie w naszej mocy wzniecenie ich podług upodobania i zastosowanie do egzystującego cierpienia. [...]
33Rozpaczający chory, niespodziewaną radością, nową przyjemnością i rozkoszą nieznaną wlaniem zgubionej odwagi, zajęty żywo ujmującym przedmiotem i niejako zachwycony, nie napełniż się radością, tym najmocniejszym życia naszego balsamem? Nie przywracałaż nieraz już na rusztowaniu śmierci oczekującemu sama wiadomość o darowaniu zasłużonej kary nowe prawie życie i noweż nie rozlewała po wszystkich członkach jego siły? Nagłej jednakże zbytniej radości szkodliwych skutków nigdy z uwagi lekarz spuszczać nie powinien15.
34Jeśli zaś chory dla wszelakiej naszej pociechy przystęp zamknął do swego serca, jeśli w każdej rzeczy umarłą dla siebie znajduje przyjemność, przestrach nagły skutecznego ci nieraz użyczy lekarstwa; wzbudzenie jednak onego wielkiej również wymaga ostrożności, pozostawia bowiem często zbyt długo dotkliwe ślady nieszczęsnego wpływu swojego16.
35Dumny, wyniosły, równymi sobie pogardzający, nie znajdzież dostatecznego upokorzenia w postępowaniu lekarza, który żadnej między nim a drugimi chorymi nie kładzie różnicy?17
36Obudzenie wstydliwości nie możeż silną w kobietach szczególniej obudzić chęć do zachowania przepisanego porządku i mocniej nad lekarza wskazywać potrzebę zaniechania przeciwnych onej wykroczeń?
37[...]
38Zaopatrzony w rozebrane dopiero w szczególności środki metody psychicznej lekarz zwracać jeszcze powinien w ich zastosowaniu całą swoją uwagę na stan wykształcenia chorego, jego urojone wyobrażenia, gatunek obłąkania i tym podobne okoliczności, inaczej bowiem wypadnie postępować z chorym maniakiem, inaczej z melancholikiem, również z takim, który powziętych i fałszywych swoich wyobrażeń uporczywie się trzymając, do nich niejako zdaje się być ślepo przywiązanym i – że tak rzekę – przykutym, koncentrując całe swoje władze umysłowe do takowych przywidzeń, a na inne rzeczy otaczające go zupełnie obojętny, czyli jednym słowem fiksacjom (idaea fixa, der fixe Wahn) całkiem oddany.
39Na ważną najsamprzód natrafiamy w tym względzie przeszkodę i trudność, która wynika z potrzeby rozwiązania następującego pytania: czy takiemu choremu w jego urojonych wyobrażeniach lepiej jest i korzystniej sprzeciwiać się, to jest zbijać zupełnie jego fiksacje, czy też potakiwać mu i żadnego nie dawać odporu. Ważne to pytanie w ogólności wprawdzie zupełnie rozstrzygnąć się nie da, tyle jednakże możemy powiedzieć z doświadczenia, że jak w wielu innych rzeczach, tak i w tym przedmiocie środkowej drogi wybór będzie w największej liczbie szczegółowych przypadków bez wątpienia najstosowniejszym, tu najsłuszniej rzec możemy: me dium tenuere beati!18 Najważniejszą zapewne jest w tym względzie rzeczą sprawić choremu zapomnienie tych jego przywidzeń; wiemy zaś, że każde przypomnienie jest tym słabsze, im rzadziej i im powierzchowniej rzecz przedmiotem przypomnienia, a naszej uwagi będąca nas dotyka i przedstawianą nam zostaje, jeśli już ona koniecznie, choć przypadkowo tylko napomkniętą być musi; z tego więc pokazuje się widocznie, że nie wspominając choremu nigdy jego przywidzenia, i owszem unikając jak najstaranniej wszystkiego, co by tylko choćby najmniejszą z tym wyobrażeniem mieć mogło styczność, nie zostawiając nigdy chorego samotnie ani go wolnemu nawykłych myśli działaniu oddając, zapełniając raczej umysł jego zupełnie nowymi myślami żywo go zajmującymi, najskuteczniej wzniecić w nim możemy niejako nałóg myślenia zupełnie o innych rzeczach. Najlepszą więc zdaje się być rada, aby lekarz udawał, że na jego urojenie bynajmniej nie uważa i ani potakując mu, ani sprzeciwiając się, mówić należy o jego stanie tak zupełnie jak o wszelkich innych chorobach ciała z chorymi rozmawiać się zwykło; a gdyby nawet chory na tę ulubioną myśl powrócił, żadnej na to jego przejście nie zwracając uwagi, prowadzić potrzeba dalej swoją poprzednią rozmowę lub zręcznie zwrócić ją do nowego zupełnie przedmiotu, tak jednakże, aby chory tej przemiany ani dostrzec, ani nawet domyśleć się nie mógł, że rozmowa nowa zamiarem była i głównym celem lekarza; wszelkie bowiem dowodzenia z podobnymi chorymi i zbijanie ich twierdzeń na nic się nie przydadzą i żadnego nie mogą przynieść skutku; tym sposobem postępując, powoli zapomina chory o swoich przywidzeniach, przy pracy zaś i zabawach sam się z czasem przekonywa i zdrowie umysłowe odzyskuje; dlatego też za dobry zawsze znak uważać należy, kiedy chory o swoim przywidzeniu coraz mniej, z mniejszym coraz uporem i z mniejszą żywością i upodobaniem rozmawia i kiedy coraz mniejszą do nich przywięzuje wartość. Tu jednakże stosować się potrzeba do okoliczności i do indywidualnego stanu chorych i choroby; na samym bowiem początku sprzeciwiając się choremu, odstręczysz go od siebie, będzie cię starannie unikać; a nawet byłoby to może jedno, co dać mu poznać, że jest obłąkanym na umyśle, czego jednak zawsze jak najtroskliwiej chronić się należy; takie obejście się odejmowałoby nawet lekarzowi nadzieję pozyskania tyle ufności i przystępu, aby chory zwierzał się mu dobrowolnie ze swoich cierpień, zwłaszcza że upór chorych obłąkanych i ich przywiązanie do dziwacznych swoich przywidzeń jest częstokroć nadzwyczajnym i ledwie podobnym do uwierzenia; obłąkani zdają się żyć w świecie odsobnionym, a dla nas zupełnie niedostępnym i prawie niepojętym; wszystkie ich działania poparte rozmaitymi dowodami, które w oczach naszych są śmiesznymi i zupełnie rozsądkowi zdrowemu przeciwnymi, wydają się im najlepszymi19 [...].
40Jednak i w tym potakiwaniu granic przestępować nie należy, ale owszem wypada czasem po zupełnym zwłaszcza ufności chorego pozyskaniu zbijać jakby z niechcenia zdania jego przeciwne twojemu planowi kuracji, postępując już łagodnie, już surowo; najmniejsze bowiem sprzeciwianie się po poprzednim ciągłym potakiwaniu jeszcze by więcej rozjątrzało chorego i całe usiłowanie twoje zniweczyć by mogło. Jak samymi dowodzeniami nie usuniesz przywidzenia, tak też i za prędkim znowu i wcześnie przedsiębranym sprzeciwianiem się ufność chorego ledwie co pozyskaną zupełnie utracić można; za długim znowu potakiwaniem chory okłąkany zwykle bardzo dobrze uważający i szperający wady przełożonych swoich, uważając cię za człowieka bez konsekwencji myślącego, tym więcej przywięzywałby zapewne wartości do swoich przywidzeń; stąd pokazuje się widocznie, że leczenie fiksatów jest rzeczą bardzo trudną i przykrą, tych zaś, którzy przywidzenia często zmieniają i mniej upornie20 onych bronią, leczenie też zwykle z mniejszym połączone bywa trudem. Pamiętać tu również trzeba, że właśnie w tym jest cała istota choroby, iż chory jest niezdolnym do przyjmowania i zgłębiania rozsądnego dowodów przeciwko jego przywidzeniom walczących, nie masz więc nic śmieszniejszego, jak chcieć takowe urojone wyobrażenia wymazać z duszy chorego samymi dowodzeniami, choćby najtrafniejszymi i najlogiczniejszymi, przez to bowiem pobudzamy go raczej do bronienia takowych, naucza się chory uważać je za ważniejsze, niż są w samej istocie i niż je sam wprzódy uważał, staje się w ich utrzymywaniu i bronieniu tym uporniejszym i choroba jego moralna tym głębsze przez to zapuszczać może korzenie; świadectwo bowiem nawet zmysłów zwykle przeciwko takim przywidzeniom żadnego w chorych na umyśle obłąkanych nie sprawia wrażenia ani lekarzowi jakąśkolwiek przynieść może pomoc, gdyż chory przedstawianych dowodów pod zmysły podpadających, nawet najwidoczniej gruntownych, albo pojąć nie jest w stanie, albo przynajmniej one długo w pamięci zatrzymać21, inaczej albowiem chorym na umyśle być by naturalnie przestał; dlatego dobrze również skutkuje czasem zatrudnienie go tak licznymi i tak rozmaicie z sobą sprzecznymi rzeczami, iż nie mogąc się z nich wywikłać, wstydzić się zaczyna słabych swoich dowodzeń i żałować obrony uporczywej swoich przywidzeń, to zaś uczucie wstydu bez pomyślnego częstokroć nie pozostanie skutku22. Lecz choćby się nam nawet i szczęśliwie powiodło wyjść z pewnym tryumfem z rozpoczętej z chorym walki i tym sposobem zabronić choremu wynurzać swoje mniemania; walki wszelako tej za zupełnie ukończoną uważać by w żaden sposób nie było można, gdyż może tym głębiej i tym troskliwiej chowałby je w sercu swoim i skrycie nimi całą swoją zatrudniał duszę; z postępowaniem więc takowym biernym łączyć koniecznie potrzeba i czynne, które na tym zależy, iżby choremu poddać pewną liczbę zupełnie nowych wyobrażeń i nimi tak ciągle starać go się zatrudnić23, aby ani jednej chwili wolnego nie miał czasu, którą by przywidzeniom swoim mógł poświęcić. Do tego zaś najpierwszym będzie warunkiem dla lekarza wyrwać go całkowicie z jego zwykłego położenia, osadzić go w nowych stosunkach, otworzyć mu nowy niejako świat, nowe życie, zmienić wszystkie otaczające go przedmioty24, takowa zaś zmiana tym prędsze i tym zbawienniejsze przyniesie korzyści, im więcej jego dotychczasowemu położeniu jest przeciwną; wszelkie bowiem powody, których skutkiem jest ulubione jego przywidzenie, podobna zmiana sama częstokroć niszczy, nowe zaś rzeczy otaczające chorego, inaczej go zajmując i nowe zupełnie wzbudzając w nim wrażenia i uczucia, całą niekiedy jego, że tak rzekę, przekształcają istotę. Stąd samo już niekiedy usunienie z łona rodziny, a wejście do szpitala staje się jednym z najskuteczniejszych lekarstw; i chorzy, którzy by we własnym domu, szczególniej jeśli w nim w całym znaczeniu są panami, nigdy nie mogli ozdrowieć, cudownym prawie niekiedy sposobem w nadzwyczajnie krótkim czasie zupełne odzyskują zdrowie, zwłaszcza przy zachowaniu koniecznie w tym przypadku potrzebnej ostrożności, aby w pierwszym miesiącu, niekiedy zaś nawet i dłużej, wszystkim obcym osobom, a tym bardziej krewnym i przyjaciołom chorego wstęp do jego mieszkania jak najsurowiej był wzbronionym. Prócz tego ledwie nie najważniejszą jest rzeczą w szpitalu zatrudnić chorego pracą; tam on wszędzie wokoło siebie ujrzeć powinien obraz porządku i pilności, przykład bowiem ten może bardzo skutecznie sam nawet już wzbudzić w nim chęć do uczestnictwa roboty lub zabawy. Zatrudnienie jednakże takowe powinno ich zajmować, a więc być przynajmniej dla chorych powinno nowym, różniącym się wiele od zwyczajnych robót i dostatecznie siły ciała wyczerpywać, jak o tym już mówiłem wyżej: przez to bowiem chory staje się użytecznym, o przywidzeniach nieznacznie i stopniami zupełnie zapomina i powoli wraca do umysłowego zdrowia. Czy zaś lepiej jest zatrudnić wesołych rzeczami smutnymi i nawzajem smutnych przedmiotami wesołymi; tego pytania rozwiązanie ogólne jest prawie niepodobnym; tu bowiem najwięcej stosować się musi lekarz do przypadków indywidualnych, a szczególniej do poprzedniego przed chorobą życia, przyczyn choroby i wykształcenia umysłowego; zdaje się jednakże, że ciągła ile być może praca, a dostatecznie siły fizyczne wyczerpująca i z przywidzeniem chorego najmniejszej niemająca styczności25, w wielu bardzo przypadkach sama jedna wystarczy do doprowadzenia nas do zamierzonego celu.
41[...]
42Wyłożywszy w krótkości zasady psychicznego chorych na umyśle obłąkanych leczenia, pozostaje mi jeszcze nadmienić cokolwiek o sposobach, których używać należy w celu zapobieżenia wywiązywaniu się chorób umysłowych i uniknienia ich recydywy; przyprowadzony bowiem do periodu rekonwalescencji chory podobnym jest do okrętu, którego samo nawet zawinienie do portu jeszcze nie zawsze dostatecznie zabezpiecza zupełnie od nieszczęścia i powstającemu z psychicznej choroby równie jak rekonwalescentowi z innych chorób ciała bez należytego wzmocnienia i zachowania się stosownego recydywa niemniej także zagraża.
43Jeśli więc idzie o zapobiegnienie wywiązaniu się choroby umysłowej, do której chory dziedziczną ma dyspozycję lub której zaród w sobie nosi, wtedy cała prophylaxis26 w rozwiązaniu tylko istotnej wychowania zagadki wyszukiwaną być może. Przez takie jednakże wychowanie nie rozumiem ja tu zdobienie pamięci, nauczanie mnóstwa wiadomości, nauk, rzemiosł lub grzeczności światowych, łechtanie swoich częstokroć zbytecznych nadziei, dogadzanie swoim namiętnościom, zręczne wad i słabości swoich lub celów przed drugimi ukrywanie itp., lecz jedynie tylko nawyknienie do pokonywania skłonności i namiętności mocą rozumu; trzeba żeby człowiekowi niejako nałogiem się stało to zawsze czynić, czego po nim obowiązki jego stanu wymagają; powinien przyzwyczajać się do doznania oporu drugich i do przytłumienia w sobie żądzy dopięcia szczęśliwie wszelkich bez wyjątku rzeczy. Wpajamy zatem w chorego rzetelne pojęcia o wartości rzeczy, o honorze i bogactwach, zalecamy unikać zbytecznych natężeń umysłu, gwałtownego wybuchu namiętności, wczesnej a ciągłej nauki, szczególniej głębokiego zamyślania się o odrębnych (abstracte) przedmiotach i od ciągłej nauki do jednego zawsze tylko wyłącznie przedmiotu skierowanej. Gdzie nie na takich zasadach wychowanie młodych osób prowadzonym było, gdzie człowiek od dzieciństwa nawykł puszczać wolno cugle swoim namiętnościom, a w dogodzeniu życzeniom swoim innej nad własną wolę nie znajdywał zawady, tam przy działaniu przyczyny chociaż mniej gwałtownej choroby wywiązanie się będzie nieuchronnym, zwłaszcza że i najlepsze prowadzenie młodego nie zawsze dostateczną przeciw pociskom nieszczęść być może tarczą; jakże trudno częstokroć zapobiec chorobie, do której np. obraza honoru, utrata majątku lub ukochanej osoby, niewierność w miłości itp. były powodem?
44Tych samych prawideł trzymamy się w prowadzeniu rekonwalescentów; skłonność bowiem do recydywy i przeciwnaturalnie podwyższona czułość są tu symptomatami charakterystycznymi; nagłe więc i niespodziewanie działające poruszenia duszy, np. radość, gniew, bojaźń, za prędkie przejście ze stanu przymusu i samotności do stanu wolności bez granic, niepodległości i niezależności mogą natychmiast wielkiej szkody stać się przyczyną równie jak za prędki powrót na łono przyjaciół i rodziny, zwłaszcza fałszywe wyobrażenie o zasadach prowadzenia rekonwalescentów mającej. Nie należy im przypominać smutnych epok ich choroby, przez co się napełniają wstydem, wzdrygnieniem i bojaźnią powrotu, lecz starać się owszem wystawiać ją w jak najprzyjemniejszym obrazie i powoli pamięć onejże z ich duszy wymazać; pocieszać ich nadzieją rychłego powrotu do krewnych, przyjaciół i ukochanych osób; pozwalać im ulubionych dawniej zabaw, unikać hałasu i spotykania się zwłaszcza z furiatami, w osobnych trzymać stancjach, aby im nic nie przypominało miejsca ich poprzedniego pobytu, które mimowolnym przejmuje ich wstydem, zdaje im się bowiem, jak gdyby przez swoją chorobę stracili wszelki honor i publiczny szacunek u ludzi; nikt więc od nich stronić nie powinien, owszem chętnie każdy wchodzić raczej ma we wspólne z nimi towarzystwa i czynić ich swoich zabaw uczestnikami i w niczym nie dać im poznać ich prawdziwego stanu, ale owszem udawać można zupełną o ich poprzednim pobycie niewiadomość, twierdząc np., że wracają z podróży itp.27 To bowiem jest główną przyczyną, dlaczego rekonwalescenci unikają ludzi i zbliżają się do nich nie bez wielkiej bojaźni, wstydu i nieufności; pocieszać ich więc należy, uprzedzać ich życzenia, wystawiać im można, że majaczenie gorączkowe (delirium febrile), którego w ciągu gorączki np. nerwowej doświadczali, bynajmniej ich wstydem przejmować nie powinno, najlepiej zaś będzie unikać ile możności wszelkiej rozmowy i najmniejszej wzmianki o ich poprzednim cierpieniu, starać ich się zatrudniać przyjemnymi pracami i zabawami, zachowując jednakże wielką ostrożność w zatrudnieniach ich stanu i w dopełnianiu obowiązków właściwego jeszcze przed chorobą powołania, także w puszczaniu ich wczesnym do stosunków familijnych. Widzimy więc, że dobre prowadzenie rekonwalescencji więcej czasem od krewnych zależy niż od lekarza i że zabawy i podróże głównym by powinny być takich chorych zatrudnieniem, także żadnej nie należy robić różnicy między rekonwalescentem psychicznym a innymi chorymi wracającymi do zdrowia, przez to chory powoli zapomina o smutnym swoim dawnym położeniu i nawyka do kosztowania uciech życia towarzyskiego. Stąd też nieraz przekonało doświadczenie, że niemogący w szpitalu zupełnego odzyskać zdrowia na łonie dopiero rozsądnej rodziny, jakby ze snu długiego obudzony i jakby nowym obdarzony życiem, nabył zupełnej mocy umysłu.
45W wypuszczaniu również rekonwalescentów z opieki lekarskiej nie mniejszej potrzeba ostrożności i nie zbytnio się pospieszać, aż drażliwość zwyczajna w tym periodzie cokolwiek się umniejszy i ujrzysz chorych zdolnymi do robienia, choć nie zupełnego, oporu na wrażenia częstokroć mniej przyjemne, a na jakie czasem z powodu poprzedniej dopiero ledwie co usunionej choroby napotkać mogą pomimo najtroskliwszych w tym względzie naszych zabiegów28.
46Na tym kończę krótki rys metody leczenia psychicznej, zostawując dalszemu czasowi i dłuższemu doświadczeniu wypracowanie obszernego dzieła obejmującego uwagi lekarskie nad naturą chorób umysłowych, ich symptomatami, ich przyczynami i rozbiór rozmaitych sposobów leczenia, do której pracy z samego powołania mego już od dawna zbieram zasiłki.
47Józef Jakubowski, O metodzie leczenia psychicznej. Rozprawa czytana na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, dnia 18 października 1830, „Rozmaitości Naukowe” 1831, nr III, s. 82–83, 87–101, 104–105, 111–118, 120–122, 127–128, 130–133, 137–140.
Notes de bas de page
1 Kacheksja (z grec.) – „chorobliwy stan ciała skutkiem skażenia w nim płynów, objawiający się chudnięciem, bladością twarzy, zwątlałością członków itd.” (Słownik języka polskiego..., Wilno 1861, red. A. Zdanowicz i in., https://eswil.ijp.pan.pl). Dziś: charłactwo, ogólne wyczerpanie organizmu.
2 Philippe Pinel (1745–1826) – francuski psychiatra, naczelny lekarz paryskich szpitali psychiatrycznych Bicêtre (od 1793) i Salpêtrière (od 1795), w którym – zgodnie z legendą – miał rozkuć z łańcuchów pacjentki. Gest ten uwiecznił malarz Tony Robert‑Fleury na obrazie z 1876 roku (zob. we wstępie rozdziały Lekarz, dozorca i jego żona oraz Występna wolność).
3 Asklepiades z Bitynii (124–40 p.n.e.) – grecki lekarz i filozof; reformator medycyny starożytnej, nawiązujący do teorii atomizmu Demokryta. Stosował naturalne środki lecznicze, takie jak dieta, ruch, świeże powietrze, kąpiele, masaż, kuracje napotne, i zalecał indywidualne traktowanie każdego chorego. Jakubowski powołuje się na jego naukę w – pominiętych tutaj – początkowych partiach swego wystąpienia, w których kreśli historyczny zarys sztuki leczenia obłąkanych.
4 Henrik Steffens (1773–1845) – filozof, naukowiec, poeta, żarliwy zwolennik filozofii natury Schellinga. Od 1811 do 1832 roku profesor fizyki we Wrocławiu.
5 Johann Christian Reil (1759–1813) – lekarz i anatom, profesor na uniwersytetach w Halle i Berlinie, założyciel czasopisma „Archiv für die Physiologie” i „Magazin für psychische Heilkunde”. W 1806 roku wprowadził termin „psychiatria”. W leczeniu obłąkanych proponował wiele kontrowersyjnych metod, które uwzględniały zarówno dostarczanie choremu przyjemności, jak i wywoływanie w nim uczucia niechęci, a niekiedy regularne tortury. Pacjentom zalecano z jednej strony ruch na świeżym powietrzu, zdrowe i smaczne pożywienie, masaż, z drugiej sięgano po takie środki, jak głód, pragnienie, plastry wywołujące pęcherze, rozpalone do czerwoności żelazo, kapiący na dłoń gorący wosk.
6 Jakubowski jest zwolennikiem popularnej wówczas terapii moralnej. Pojęcie to w literaturze naukowej pojawiło się pod koniec XVIII wieku. Posługiwali się nim m.in. Vincenzo Chiarugi i Philippe Pinel. Terapia moralna opierała się na przekonaniu, że umysłowość człowieka stanowi zespół cech nabytych, nie wrodzonych, dlatego jej podstawowym środkiem było – poprzedzone wnikliwą obserwacją psychologiczną – wywieranie wpływu na pacjentów/pacjentki, dla których lekarz miał być moralnym przykładem.
7 Bojaźń z mylnego o nadzwyczajnej chorego obłąkanego sile fizycznej wyobrażenia pochodząca najwięcej zapewne do tak okrutnego obchodzenia się bywa posługaczom powodem; obeznać ich więc wypada z tą z doświadczeń licznych wyczerpaną prawdą, że furiaci (maniaci) raz zwyciężeni stają się bardzo łatwo uległymi i powolnymi na wszelkie rozkazy i że chcąc bez użycia gwałtu wstrzymywać ich skutecznie od użycia przeciw komukolwiek swojej siły flzycznej, należy śmiałość zawsze z przytomnością umysłu umieć połączać: szczególniej okazuje się tego potrzeba w nagłym np. i niespodziewanym napadzie furii, uwolnieniu się chorego z więzów lub dostaniu jakiego szkodliwego narzędzia, posługacze więc znać powinni dobrze swoich chorych, być na wszystko determinowanymi i przygotowanymi na każdy wypadek niespodziewany; w takim razie, korzystając z małej zwykle uwagi chorego i łatwo na jeden przedmiot skierowaną być mogącej, wchodzi kilku posługaczów razem do stancji chorego, jeden z nich idzie śmiało bezbronny prosto do niego, mówiąc tonem groźnym i starając się go odwieźć od uważania obok niego odbywających się przygotowań przez skoncentrowanie całej chorego uwagi na siebie; a za danym znakiem drudzy posługacze otaczają chorego i rozbrajają. Równie skutecznie użyć tu można dowcipnych podstępów; np. Pinel przytacza o żonie Pussina, dyrektora Instytutu Obłąkanych w Bicêtre, która natrafiła na żwawą utarczkę trzech chorych mających się za Ludwika XVi i walczących z sobą o prerogatywy królewskie. Wziąwszy więc każdego z osobna na bok, poważnym tonem ganiła tego sprzeczkę z dwoma obłąkanymi, twierdząc, że nikomu nie tajno i żadnej nie podpada wątpliwości pochodzenie jego i prawo do korony. Pochlebstwo to, wzniecając w nim pogardę dla dwóch drugich, walkę, która tak łatwo bardzo niebezpieczną stać się mogła, bez użycia siły szczęśliwie ukończyło. Młody człowiek w mocnym napadzie szaleństwa dopadł noża kuchennego, którym groził odebrać życie każdemu, ktokolwiek miałby dosyć odwagi zbliżenia się ku niemu. Żona Pussina, zapobiegając grożącemu nieszczęściu, złajała mocno posługaczów chcących go gwałtem rozbroić, twierdząc, że on w robotach kucharskich nożem tym pomagać jej miał zamiar; obracając zaś mowę do niego, prosiła o odstąpienie tego noża na chwilę, aby mu sposób użycia onego wskazać mogła, i tym sposobem z największą łatwością dopięła celu rozbrojenia chorego. [przyp. aut.]
8 Reil z tego powodu odradza użycie żołnierzy wysłużonych do posługi chorych obłąkanych, twierdząc, że ciągłe w zawodzie poprzednim w czasie szczególniej wojny postrzegane nieszczęścia stępiły już prawie zupełnie ich czucie na nędzę ludzką: toż samo stosować można i do innych ludzi częstymi smutnymi widokami zobojętnionych. [przyp. aut.]
9 Anton Ludwig Ernst Horn (1774–1848) – niemiecki lekarz, uważany za pierwszego praktykującego psychiatrę w berlińskiej klinice Charité.
10 Nie wspomniałbym tak gorszącego względem ludzi wyrazu, gdyby mi nie był wiadomym istotnie w jednym mieście wielkim zdarzony wypadek, gdzie choremu furiatowi mocno krzyczącemu knebel w usta włożono i nazajutrz nieżywego znaleziono! Tak to daleko posunąć się może zaciętość i nieroztropność bez dostatecznego dozoru! Dla przestrogi więc tylko i uniknienia podobnych przykładów przytaczam ten nieszczęśliwy i haniebny postępek. [przyp. aut.]
11 William Pargeter (1760–1810) – angielski lekarz, autor pracy Observations on Maniacal Disorders (1792).
12 Jak korzystnymi dla chorych są podobne zatrudnienia, dowodzi urządzenie szpitalów chorób umysłowych po różnych krajach, a szczególniej szpitala w Saragossie, z pięknym bardzo i stosownym napisem Urbis et orbis, o którym Pinel w dziele wzmiankowanym tak chlubnie wspomina, a w którym zatrudnienia uprawy ziemi w rozmaitym sposobie przedsiębrane główny stanowią przedmiot kuracji. [przyp. aut.]
13 Jakubowski nie daje w tym miejscu żadnego przypisu. Niemiecki słownik biograficzny wymienia dwóch lekarzy o nazwisku Hirsch, którzy praktykowali w pierwszych dekadach XIX wieku. To Georg Hirsch (1799–1885), uczeń Christopha Wilhelma Hufelanda, lekarz w szpitalu Königsbergu, i Karl Hirsch (1778–1839).
14 W pewnym szpitalu, jak cytuje Erhard in Wagners Beiträgen st. I. p. 137, nieochędożnych chorych stawiano u słupa, którego publicznego zawstydzenia inni chorzy, bojąc się, najściślejsze zachowywać starali się ochędostwo. [przyp. aut.]
15 [...] Nagłe doniesienie o dostaniu lub odkryciu wielkich skarbów, drogiej osoby itd. niejednemu śmierci stało się przyczyną. Wiadomo nam o Sofoklesie, który w późnej starości napisawszy tragedię, umarł z radości po dobrym onej przez lud słuchający przyjęciu. Oprócz skutków gwałtownego i nagłego działania radości na duszę nie należy także pominąć i jej szkodliwego wpływu na ciało, szczególniej w niektórych chorobach jego organicznych; np. wydarzyć by się mogły pęknienia naczyń krwionośnych w anewryzmatach, również szkodziłaby zbytnia radość w drażliwych bardzo kobietach ciężarnych, polipach serca lub naczyń większych, skłonności do krwiotoków, apopleksji itd. [przyp. aut.]
16 Filip V, król hiszpański, umarł nagle na odebraną wiadomość o pobiciu Hiszpanów przy Placencji. Karol V cesarz chciał widzieć za życia swojego pogrzebu uroczystość; widząc ją jednakże, z mocnego przestrachu zachorował i w kilka dni ciekawość swoją życiem przypłacił. Spinello odmalował diabła tak strasznym, że potem całe życie zdawał mu się stać przed oczami. Perfect przytacza o chłopcu, który po mocnym przestrachu wpadł w głupowatość (fatuitas, Blödsinn), a którego rysy twarzy w ośm lat po przypadku tym nieszczęśliwym jeszcze wyraz tego gwałtownego wzruszenia objawiały. Dr Ruer wspomina o jednym głupowatym w szpitalu w Marsberg zmarłym, na którym w miejscu poprzedniego pobytu swego surowo traktowanym tak wyraźnie wypiętnowały się skutki przestrachu, że najłagodniejsze postępowanie i obejście się z nim zniszczyć ich nie mogło; za najmniejszym szelestem śmiertelna bladość okrywała zaraz jego lica, nareszcie wpadł w gorączkę trawiącą i życie zakończył. [przyp. aut.]
17 Pewien młody człowiek, który miał fiksację, że jest królewiczem szwedzkim, w innych zaś mowach i czynnościach swoich najmniejszego nie okazywał uchybienia, oddanym został na kurację jednej kobiecie z leczenia podobnych chorych wsławionej. Ta pierwszego zaraz dnia posadziła go obok siebie przy stole; długo zaś i rozsądnie prowadzącemu rozmowę, a nagle do urojonego wyobrażenia przechodzącemu mocny dała policzek. To obejście się z nim, którego się on najmniej spodziewał od kobiety, i to jeszcze w pierwszym zaraz dniu swego przyjęcia wbrew prawom gościnności, tak mocne na nim zrobiło wrażenie, że od tej chwili nigdy już swojej urojonej nie wspomniał godności. [przyp. aut.]
18 Medium tenuere beati (łac.) – Błogosławieni, którzy trzymają się środka.
19 Nieraz słyszałem chorych obłąkanych dziwiących się, jakim sposobem my tak wyraźnie cechę rozsądku i zdrowej logiki na sobie mających dowodów pojąć nie możemy i takowe raczej za błahe uważamy, i że z tego względu prawdziwie widzą nas politowania godnymi. Czyliż więc w takim przypadku sprzeciwianie się ich dowodzeniom w obronie właściwych im urojeń nie więcej szkody niż pożytku przynieść i zupełnie pozyskanej u chorych ufności nas pozbawić nie może? [przyp. aut.]
20 Upornie – uporczywie.
21 Pewna obłąkana twierdziła, że własnego syna, którego mocno kochała, sama życia pozbawiła; widzenie nawet nie potrafiło ją o mylności tego jej twierdzenia przekonać. Nareszcie Langermann, oddaliwszy od niej syna, powiedział jej, że z przestrachu względem jej nieprzyzwoitego sprawowania się śmiertelnie się rozchorował. Wiadomość ta tak szczęśliwe na niej uczyniła wrażenie, że odzyskawszy przytomność umysłu, wypytywała się o wielkość niebezpieczeństwa, prosiła o pomoc dla niego i przyrzekła nigdy mu nie dać powodu do podobnego przestrachu (Haindorf, Versuch einer Pathologie und Therapie der Geistesund Gemüths Krankheiten, Heidelberg 1811, p. 362). Pewien malarz skarżył się swemu lekarzowi, że ma kości miękkie jakby z wosku. Lekarz rzekł mu, że taka choroba nie tylko jest dostatecznie znaną w medycynie, ale że nawet wyleczoną być może, i przyrzekł mu wyleczyć go w sześciu dniach pod warunkiem ścisłego dopełnienia wszelkich przepisów. Z początku tedy kazał mu leżeć, trzeciego dnia zrobić pierwsze usiłowanie do wstania, a na koniec szóstego dopiero dnia zacząć chodzić, skoro spójność kości przywróconą zostanie. Plan ten, roztropnie i dowcipnie ułożony, wpoił w chorego mniemanie i przekonanie, że lekarz opowiadaniu jego zupełną daje wiarę, był więc pewnym wyleczenia po sześciu dniach oznaczonych przez lekarza, a sama ta myśl wystarczyła do przywrócenia mu zdrowia. [przyp. aut.]
22 [...] Pewien chory, wpadłszy w głęboką religijną melancholię, chciał ogłodzeniem się dobrowolnym uwolnić się od zgryzoty sumienia ciężarem licznych mniemanych występków i grzechów obciążonego. Zapobiegając grożącemu nieszczęściu, Pussin, dozorca Szpitala w Bicêtre, wszedł jednego wieczora do jego stancji w towarzystwie kilku posługaczów kajdanami brzęczących, a podstawiając mu pokarm i napój, rzekł do niego głosem piorunującym, że teraz ma wolność zrobienia wyboru: albo spożycia przedstawionego posiłku, albo poddania się następnego dnia najokropniejszym męczarniom. Groźba ta tak mocne na umyśle chorego zrobiła wrażenie, że chwycił się pokarmu i odtąd posłuszniejszy, powoli przyszedł do zdrowia. Mający się chory za umarłego żadnych przyjmować nie chciał pokarmów; postawiono więc kryjomo koło niego trumnę, w której leżący człowiek umarłego udający, w obecności chorego wstawszy, jeść począł, co widząc, zdziwiony chory zapytał się go, czy umarli także jadają, a odebrawszy twierdzącą odpowiedź, wspólnie z nim jedząc, zapomniał o poprzednim swoim urojeniu. Liczne podobne przykłady znajdzie ciekawy czytelnik w dziełach o chorobach umysłowych. W zastosowaniu jednakże tym podobnego sprzeciwiania się ile możności chronić się potrzeba gwałtu i przymuszania chorych do czynności, przed którymi wskutek swojego przywidzenia mocną okazują obawę; i tak przytacza Donatus przykład chorego, który twierdził, że ze stancji dla nadzwyczajnej objętości swojego ciała wyjść nie może; lekarz chcący go o mylności tego twierdzenia przekonać rozkazał go gwałtem przepchnąć przez drzwi, przy czym chory przelękły krzyknął, że mu zupełnie członki pogruchotano, a przestrach ten tak mocne na nim uczynił wrażenie, że w kilka dni umarł. [przyp. aut.]
23 Wiele także w tym względzie pomaga zmuszanie chorych do rannego wstania i natychmiast zatrudnienie ich; gnuśnego bowiem leżenia, któremu zwykle zatapianie się w ulubionych przedmiotów i wyobrażeń rozmyślaniu koniecznie musi towarzyszyć, jak najtroskliwiej unikać potrzeba. [przyp. aut.]
24 Willis, rozpoczynając leczenie chorej na umyśle królowej portugalskiej, gdy jej w żaden sposób z pałacu wyprowadzić nie mógł, kazał wszelkie sprzęty, służących itp. z jej pokojów wynieść, wstawiając zupełnie inne przedmioty nowe i nowych przydając służących, w czym tak ściśle zastosować się musiano, że nawet sama częsta obecność jej zwyczajnego spowiednika pomyślnemu skutkowi rozpoczętej kuracji stawała na przeszkodzie. [przyp. aut.]
25 Jeżeli np. chorego przywidzenie jest politycznym, wtedy czytanie gazet oczywistą przyniesie mu szkodę itp. [przyp. aut.]
26 prophylaxis (łac.) – profilaktyka.
27 Najtrudniejszą jest do zachowania ta przestroga z chorymi wracającymi do rodziny z niższej klasy ludu złożonej, brak bowiem wykształcenia umysłowego nie dozwala krewnym zastosowywać się w swoim postępowaniu do potrzeb rekonwalescenta, a źle zrozumiana przychylność i nieroztropny sposób okazywania radości w świątyni Bachusa w towarzystwie z chorym do wspólnego z nimi pożycia wracającym najczęściej recydywy nierównie od poprzedniej choroby do wyleczenia trudniejszej stają się przyczyną; czy by więc w takim razie oddanie rekonwalescenta pod opiekę i szczególny dozór władzy miejscowej, np. wójtów lepiej w tym przedmiocie i z większą łatwością obznajmionymi być mogących, nie potrafiło dostatecznie grożącemu zapobiec nieszczęściu? [przyp.aut.]
28 Do licznych przeszkód przy uwalnianiu chorych rekonwalescentów ze szpitala przedstawiających się należy także bardzo często niedostatek funduszu na pierwsze potrzeby życia dla powracającego do domu; chory bowiem wtedy ogołoconym będąc ze wszystkiego, a jeszcze słabym na umyśle, niewątpliwie recydywie ulegnie; czy by więc w takim przypadku nie najlepszą było radą przeprowadzenie rekonwalescenta ze szpitala do domu roboczego, gdzie sami zdrowi się znajdują, gdzie gotowy chory dla siebie widzi przedmiot zarobku i gdzie najstosowniejszy podług mego zdania znalazłby przechód środkowy między szpitalem a przyszłym miejscem swego towarzyskiego nadal pożycia? Zresztą miejsce takie zostawiałoby chorego przez niejaki czas może w pewnym obłędzie i omamieniu, widziałby się albowiem niby w szpitalu, niby w towarzyskim zawodzie i długo może przez to samo najskuteczniej dałoby się przed nim ukryć prawdziwe miejsce jego poprzedniego pobytu, pamiętając jednakże dobrze o tej przestrodze, aby żadnej widocznej między nim a drugimi zarobkującymi nie czynić różnicy i jak najtroskliwiej ukrywać odbytą dopiero chorobę; i takież samo postępowanie zalecić współpracującym do ścisłego zachowania. [przyp. aut.]
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.