5. Występna wolność
p. 31-37
Texte intégral
1„Rewolucję psychiatryczną” często omawia się w związku z rewolucją francuską. To zestawienie wydaje się uzasadnione. Republika i instytucjonalna psychiatria powstają w tej samej dekadzie. Ich dodatkowym spoiwem staje się sylwetka Pinela, którego republikanizm stanowi istotną część jego legendy. W dekretach znoszących internowanie pobrzmiewa echo Deklaracji Praw Człowieka, a widok obłąkanych zrzucających kajdany przywodzi na myśl więźniów Bastylii. Na płaszczyźnie fantazmatycznej między tymi dwoma procesami – szpitalnych reform i zmiany ustroju – zachodzi coś więcej niż prosta analogia. Wydaje się, jakby w pewnej mierze to scenom z Bicêtre i Salpêtrière zawdzięczało swoją siłę oddziaływania rewolucyjne imaginarium. I ostatecznie to właśnie osadza się na powierzchni kotłujących się zdarzeń: obraz oszalałego tłumu, który mówi rzeczy niezrozumiałe i chce niemożliwego. Tak przedstawiano z reguły rewolucjonistki – jako megiery, dzikie bestie. Historycy, usiłując zamaskować swoje przerażenie, patologizowali ich ciała, nazywali wysuwane przez nie postulaty gorączkowym majaczeniem, społeczny przewrót traktowali w kategoriach choroby. Wkrótce z pomocą przyszli lekarze. I tak buntowniczki zaczęły trafiać do zielnika, ich sylwetki stawały się opisami przypadku, Wolność wiodąca lud na barykady przemieniała się w ilustrację medyczną.
2W 1800 roku do szpitala Salpêtrière, niedługo po tym, jak Pinel objął w nim kierownictwo, trafia słynna rewolucjonistka, Anne‑Josèphe Théroigne de Méricourt. W 1816 uczeń Pinela Jean‑Étienne‑Dominique Esquirol (1772–1840) każe sporządzić jej portret, który następnie zamieszcza w swojej książce z 1838 roku Des maladies mentales: considérées sous les rapports médical, hygiéni que et médicolégal revolution. Podpisany Lypémaniaque (Melancholiczka) portret Méricourt stanowi jedną z dwudziestu siedmiu plansz w książce. Każda z nich odpowiada określonej jednostce chorobowej i towarzyszy opisowi przypadku, w którym Esquirol kreśli sylwetkę chorego/chorej, opisuje przebieg „choroby”1 oraz kolejne stadia pobytu w szpitalu. Ilustracja i tekst mają się tu nawzajem uzupełniać; widzialne symptomy – zyskiwać wyjaśnienie w zrelacjonowanych wypadkach. Zarazem chodzi o wykroczenie poza jednostkowe biografie i uchwycenie pewnej typowości. Wyniki obserwacji należy przedstawić w rozpoznawalnej konwencji, dlatego inna melancholiczka Esquirola przybiera pozę, jaką nakazuje tradycja ikonograficzna – z ukrytymi rękoma symbolizującymi bezproduktywność2. „Pacjenta postrzega się tu jako pewien okaz gatunku” – pisze Sander L. Gilman. Tym, co u Esquirola łączy opis i ilustrację, jest wyjęcie chorego/chorej z kontekstu. „Surowy portret w grawiurze, brak jakiegokolwiek tła, detale pozycji i [...] sposobów leczenia tworzą obraz obłąkanego jako przedmiotu badań prowadzonych w duchu Linneusza, dającego się zaklasyfikować po wyglądzie”3.
3Przyjemność, jakiej dostarcza katalogowanie szaleńców, nie jest dana wyłącznie naukowcom. W XIX wieku staje się ona udziałem coraz większej liczby laików. Wydaje się, że jej wyrazem są – przywołane już wcześniej – teksty relacjonujące wizytę w szpitalu dla obłąkanych. Jak już pisałam, wyznaczają one pewien moment przejścia, z jednej strony przepełnione współczuciem dla chorych i podziwem dla ich opiekunów, z drugiej – pełne bezinteresownych szczegółów – zaspokajają ciekawość widza uczęszczającego na pokazy dziwolągów. I tak jak w wiktoriańskich freak shows kolejne atrakcje programu zapowiadał i omawiał człowiek podający się za lekarza bądź uczonego, tak i tu sylwetki chorych napotkanych podczas wizyty w szpitalu mają w sobie coś z opisu przypadku, podobnie jak do nauki może aspirować klasyfikacja chorych, dążąca – jak atlas Esquirola – do pewnych uogólnień. Ta grupa tekstów obejmuje nie tylko teksty prasowe traktujące o lokalnych zakładach dla obłąkanych. Należeć tu też będzie między innymi – poświęcony Bedlamowi – rozdział z książki Szyrmy, który realizuje ten sam schemat wędrówki „od wariata do wariata”. Wreszcie na tym samym pomyśle zbudowane są dwie powieści Ludwika Sztyrmera, w całości toczące się w warszawskim szpitalu bonifratrów4.
4A zatem: wariat cierpiący na manię wielkości, zakochany wariat, zbrodniarz cierpiący katusze sumienia, hazardzista, fanatyk religijny... Pośród pisarzy i publicystów – czy to piszą o warszawskich bonifratrach, czy o londyńskim Bedlamie – nie ma większych sporów na gruncie nozologii. Gdy autor zahacza o oddział kobiecy, zwykle trafia na umierającą z miłości czytelniczkę romansów, wariatkę‑filozofkę i dzieciobójczynię. Jakkolwiek różnorodne byłyby przywołane tu teksty, wszystkie one ilustrują świetnie, jak opis przypadku, gatunek zrodzony na gruncie medycyny, pozwalający scalić doświadczenie kliniczne, znajduje inne zastosowanie; jak nagi szkielet urzędowych rubryk obrasta fabułą. A może to psychiatria zrodziła się z potrzeby fabularnego ujęcia zjawisk fizjologicznych? W powieści Sztyrmera jeden z pacjentów szpitala dla obłąkanych, a zarazem przewodnik po jego zakamarkach, do żądnego opowieści o pacjentach narratora mówi:
[N]ie ja zrobiłem ciebie łakomym na historie cudzych cierpień, urodziłeś się już z tą żądzą, a XIX wiek, romantyczna literatura i dzisiejsze towarzystwo zrobiły z niej niezbędną potrzebę. C’est piquant, nieprawda? Słyszeć, jakim sposobem biedny człowiek doszedł do kompletnej wariacji? Albo co sobie porabiał, nim się zastrzelił? Albo za jakie ekscesa powieszono go za sam środek gardła? He? N’estce pas piquant?5
5Psychiatria byłaby tu niechcianym dzieckiem literatury romantycznej. Opis przypadku – najwyższym ideałem sztuki. A jednak zmodyfikowany literacko opis przypadku (który sporządza przewodnik po bonifratrach u Sztyrmera) nie jest piquant. Nie przyprawia o dreszcz. O czym Sztyrmer, który przecież własnych powieści nie nazwałby nigdy romantycznymi, musi dobrze wiedzieć. Podobnie nie są piquant sprawozdania z wizyty u bonifratrów zamieszczane w prasie. Górę biorą tu litość i troska. I nawet opisy agresywnych furiatów służą jedynie podkreśleniu nieskończonej dobroci zakonników, ich nieludzkiego poświęcenia i bezinteresowności.
6To zwycięstwo troski nad trwogą nie byłoby jednak możliwe, gdyby szaleństwo wpisywało się w logikę fatum, gdyby jego nadejście nie dało się do końca wyjaśnić i oswoić. Tymczasem historie zamkniętych „nieszczęśliwców” zwykle zaczynają się w tym samym punkcie. „Choroby szalonych [...] pochodzą najczęściej ze zbytecznego rozwolnienia jakich złych namiętności”6. Złych znaczy tu tyle co nadmiernych. Przyczyną obłędu jest brak umiaru. Szaleńcy to „smutne niewstrzemięźliwości własnej ofiary”7. Powściągliwość, opanowanie, dyscyplina – oto najlepsza ochrona przed obłędem. Nie przekraczać wyznaczonych granic:
Są pewne odwieczne prawa dla człowieka, których mu przestąpić nie wolno, jeśli nie chce, żeby się od niego ręka Opatrzności usunęła. Zbytek rozumu prowadzi go do sofizmatów, zbytek imaginacji do urojeń: wszędzie, gdzie nadmiar, zuchwałość ludzka wikła się we własne swoje sidła i gotuje sobie upadek.8
7Mogłoby się wydawać, że Szyrma ze swoim apelem o datki na szpitale dla obłąkanych będzie ostatnią osobą, która o szaleństwie będzie mówić w kategoriach upadku. I że idea dobroczynności nierozerwalnie wiąże się z wizją szaleńca jako niewinnej ofiary. A jednak pojęcia upadku, występku, winy są dla dziewiętnastowiecznych przedstawień chorych umysłowo dość typowe. A ta ocena z punktu widzenia moralności nie jest niczym innym niż produktem samej psychologii, która przejawy obłędu lokalizuje w sferze namiętności i afektów. „W pierwszej połowie XIX wieku terapia fizyczna rozwija się w kierunku leczenia niezawinionego determinizmu, natomiast zabiegi moralne mają zniweczyć występną wolność. Psychologia jako środek leczniczy organizuje sie odtąd wokół kary”9.
8Występną wolność szaleńców ukraca się na wiele sposobów – między innymi stałym rozkładem dnia i przymusowymi zatrudnieniami, uznawanymi za najlepsze lekarstwo dla rozstrojonego umysłu. Zasadnicze jednak jest to, by w szpitalu chory czuł się cały czas poddawany ocenie. U źródeł sformułowanej przez Pinela koncepcji lekarza jako moralnego autorytetu leżała bowiem nie tylko mrzonka, że chory obdarzy go zaufaniem i szacunkiem na tyle dużym, że zacznie brać z niego przykład. Lekarz miał za zadanie nie tyle wywierać dobroczynny wpływ na pacjentów, co być dla nich przede wszystkim oskarżycielem i sędzią w jednej osobie. Zadaniem lekarza było dostarczenie obłąkanemu dowodów na jego szaleństwo, które miały go zawstydzić i wywołać w nim poczucie winy. Uwolnienie obłąkanych więc, jak pisze Foucault, przybiera tu znaczenie paradoksalne. „Od tej pory, bardziej zamknięty niż w lochu i łańcuchach, więzień wyłącznie siebie samego, chory zostaje uwikłany w stosunek do swojej własnej osoby, który należy do kategorii winy, oraz w zniweczenie stosunku do innych ludzi, który należy do kategorii wstydu”10. W ten sposób medycyna zostaje przekształcona w wymiar sprawiedliwości, a terapia – w pokutę.
9„Psychiatria romantyczna” zdradza te same tendencje, by zaburzenia umysłowe traktować w kategoriach moralnych. Wskazywała już na to formuła „patologia duszy”, której używał Reil. Ideę tę rozwinął inny przedstawiciel „szkoły romantycznej”, Johann Christian August Heinroth. W swoim najważniejszym dziele Lehrbuch der Störungen des Seelenlebens (1818) pisał:
Jeśli bowiem wstępnie założymy, że ciało jest zmaterializowaną duszą, która znalazła się w mroku cielesności, to łatwiej nam będzie wyjaśnić wzajemne oddziaływania między ciałem a duszą: ponieważ ciało zrodziło się z duszy, a zatem jest jej częścią, dusza może oddziaływać na ciało, a ciało, które jest tego samego pochodzenia, może reagować na duszę.11
10To u Heinrotha po raz pierwszy pojawia się pojęcie „psychosomatyczny”. Heinroth jednak rozumie je w duchu pietystycznego mistycyzmu. W jego perspektywie choroba psychiczna jawi się jako wybór duchowy. Zrównanie jej z grzechem zaś stanowi wystarczające uzasadnienie surowych kar w terapii obłąkanych.
11Wizerunki obłąkanych pomieszczone w atlasie opowiadają historię upadku, ale również stanowią przestrogę. Wydaje się bardzo wymowne to, że u Esquirola na liście przyczyn zaburzeń psychicznych, którą otwiera co prawda dziedziczność, ale kontynuują m.in. nadużywanie wina, libertyński styl życia, masturbacja, znajduje się także (uwaga!) „łamanie reguł” (suppression des règles)12. O jakie reguły mogło tu chodzić, nietrudno się domyślić, czytając zamieszczoną w Des maladies mentales... sylwetkę Mericourt. Esquirol, który w przeciwieństwie do swego nauczyciela wyznawał poglądy rojalistyczne, był przekonany o bezpośrednim związku między rewolucją a szaleństwem: „Polityczne wstrząsy, powodując wzmożoną aktywność wszystkich zdolności intelektualnych, wzbudzając smutne i nienawistne namiętności, podsycając ambicję, zemstę, naruszając ład publiczny i jednostkowy, zmieniając sytuację wszystkich ludzi, rodzą liczne szaleństwa”13. Jeśli łamanie reguł płynie ze wzmożonej aktywności władz intelektualnych, pobudzonych namiętności, to umiar okaże się nie tylko najlepszą ochroną przed szaleństwem, ale również najsilniejszym gwarantem panującego porządku.
12Szyrma opisujący Bedlam na końcu wylicza korzyści, jakie przynoszą rozmowy z obłąkanymi: „Na takie miejsca nie zawadziłoby prowadzić giętkie umysły młodzieży; poznawszy ich dzieje, niejeden pilniej by czuwał nad sobą, niełatwo by pozwalał zakorzeniać się zgubnym wyobrażeniom (idées fixes), lepiej by pojmował swoje przeznaczenie”14. Pojąć swoje przeznaczenie to tyle, co pogodzić się ze swoją płciową/klasową rolą. Ówczesna medycyna podobnie definiowała zdrowie psychiczne. Była nim gotowość do podporządkowania się społecznym normom. Wolność prowadząca obłąkanych na barykady okazywała się występna.
Notes de bas de page
1 Nie ma tu miejsca na dokładne omówienie biografii Mericourt i szczegółów jej hospitalizacji, która miała wymiar mocno polityczny. Pisze o tym m.in. Maria Janion w szkicu Dlaczego rewolucja jest kobietą w książce Kobiety i duch inności, Warszawa 1995.
2 Do malarskiej tradycji przedstawiania szaleństwa odwoływać się będzie również fotografia medyczna. Hugh W. Diamond, który przekonywał o naukowej wartości zdjęć obłąkanych, jedną z pacjentek Surrey County Lunatic Asylum ustroił w liście i kwiaty, tak by przypominała Ofelię. Fotografia tej młodej dziewczyny funkcjonowała poza obiegiem medycznym, dostarczając podobnej przyjemności co wizerunki malarskie.
3 S. L. Gilman, Seeing the Insane, s. 81.
4 To Frenofagiusz i Frenolesty (1843) i stanowiąca jej swoisty ciąg dalszy, wydana szesnaście lat później trzytomowa Noc bezsenna. Zob. L. Sztyrmer, Frenofagiusz i Frenolesty, w: tegoż, Powieści nieboszczyka Pantofla, wyb., oprac. i szkic o życiu i twórczości: L. Sokół, Warszawa 1978; L. Sztyrmer, Noc bezsenna. Rozmyślania i powiastki nieboszczyka Pantofla z papierów po nim pozostałych ogłoszone przez Eleonorę Sztyrmer, t. 2, Warszawa 1859.
5 L. Sztyrmer, Frenofagiusz i Frenolesty, s. 139.
6 Pustelnik z Krakowskiego Przedmieścia, Bonifratry, „Gazeta Warszawska” 1820, nr 68, s. 1292.
7 [Anonim], O szpitalu obłąkanych w Warszawie (tak zwanym Bonifraterskim). Wyjątek z listu pisanego z Warszawy na wieś, „Gazeta Korrespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” 1829, nr 220–222, s. 2989.
8 K. Lach‑Szyrma, Anglia i Szkocja, s. 323.
9 M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, s. 301.
10 Tamże, s. 447.
11 J. Ch. A. Heinroth, Textbook of Disturbances of Mental Life (or the Disturbances of the Soul and Their Treatment), introduction by G. Mora, trans. by J. Schmorak, Baltimore 1975.
12 J. É. D. Esquirol, Des maladies mentales: considérées sous les rapports médical, hygiénique et médicolégal revolution, Paris 1838, t. 1, s. 215.
13 13 J.‑É.‑D. Esquirol, Des maladies mentales, t. 1, s. 27. Innym dziełem na ten sam temat jest Jacques’a Étienne’a Belhomme’a (1800–1880) Influence des événements et des commotions politiques sur le développement de la folie, Paris 1849. Zob. też Adolf Rothe, O wpływie wypadków w latach 1870 i 1871 na stan umysłowy mieszkańców Paryża i jego okolic jak również i na zakłady rządowe i prywatne dla obłąkanych, Warszawa 1873.
14 K. Lach‑Szyrma, Anglia i Szkocja, s. 323–324.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.