4. Czy choroba psychiczna to mit?
p. 24-30
Texte intégral
1Legenda Pinela jako dobroczyńcy ludzkości, „gwiazdy zwiastującej tym nieszczęśliwym [obłąkanym] przybycie złotego dla nich wieku”, jak to określa Jakubowski, była długo przyjmowana bez zastrzeżeń, zgodnie zresztą z dominującym nurtem historiografii, w której uprzywilejowane miejsce zajmują opowieści o „cywilizacyjnym postępie”. Mit ten z całą ostrością zaatakowano w latach 60. XX wieku wraz z narodzinami ruchu antypsychiatrycznego. Jego najbardziej nieprzejednany przedstawiciel, Thomas Stephen Szasz uważał, że źródła psychiatrycznej profesji były radykalnie różne od tych, z których wywodzi się medycyna: „Początek medycyny wiąże się z chorymi ludźmi, którzy chcieli ulżyć swojemu cierpieniu. Psychiatria narodziła się wraz z poszukiwaniem sposobu, by ulżyć cierpieniu spowodowanemu złym zachowaniem kłopotliwych krewnych”1. Licznych dowodów na tę tezę dostarcza rzecz jasna Szaszowi przypadek Wielkiej Brytanii i zjawisko handlu obłędem. Ale psychiatrię oskarżano nie tylko o czerpanie finansowych korzyści z rodzinnych nieporozumień. Jawiła się ona przede wszystkim jako narzędzie społecznej kontroli i zamaskowana forma przemocy wobec niewygodnych czy uciążliwych jednostek. Szasz w swojej najsłynniejszej rozprawie Mit choroby psychicznej hospitalizację psychiatryczną porównywał do dawnego prześladowania czarownic i przekonywał, że „to, co ludzie nazywają chorobą psychiczną, głównie polega na komunikatach wyrażających niemożliwe do zaakceptowania idee, często ujęte w niespotykane formy słowne”2. David Laing z kolei, inny znany przedstawiciel antypsychiatrii, dowodził, że schizofrenia stanowi mechanizm obronny, i traktował jej symptomy jako reakcję jednostki na sytuacje, które wydają się nie do zniesienia.
2W tej perspektywie zupełnie inaczej jawiły się dziewiętnastowieczne przemiany, które doprowadziły do medykalizacji obłędu. Pierwsza rewolucja psychiatryczna (ale tyczy się to w ogóle zmian w traktowaniu obłąkanych), bynajmniej nie odzwierciedla – zdaniem Szasza czy Lainga – ani kolejnych zwycięstw nauki, ani procesów łagodzenia obyczajów. W tego rodzaju zmianach należy raczej widzieć manifestację władzy, która przybierając postać „obiektywnej” wiedzy, może kontrolować różne obszary życia społecznego dużo skuteczniej niż tradycyjne zwierzchnictwo. Konstrukt władzy/ wiedzy to już oczywiście koncepcja Michela Foucaulta, filozofa, którego wpływ na historię psychiatrii pozostaje wciąż niedoceniony.
3Opublikowana w 1961 roku Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu to dzieje różnych postaw wobec obłąkanych od średniowiecza aż do połowy wieku XIX, które Foucault umieszcza nie na tle odkryć naukowych, ale w szeregu przemian ustroju społeczno‑ekonomicznego. Powstające na początku XIX wieku szpitale psychiatryczne nie są w jego ujęciu świadectwem cywilizacyjnego postępu, zdjęciem demonicznego piętna z choroby umysłowej, lecz stanowią swoistą kontynuację tzw. szpitali ogólnych, czyli zakładów internowania doby klasycyzmu, w których podczas absolutystycznych rządów Ludwika XIV zaczyna się przetrzymywać nie tylko ludzi dotkniętych obłędem, ale również włóczęgów, żebraków, kaleki i starców. Należące do szpitali ogólnych Bicêtre i Salpêtrière zaczynają wówczas pękać w szwach. „Wszyscy wiedzą, że wielkie zakłady odosobnienia powstały w XVII wieku, ale mało kto wie, że w kilka miesięcy zamknięto przynajmniej co setnego mieszkańca Paryża”3. Szaleńcy, którym w średniowieczu i renesansie przypisywano kontakty z nadprzyrodzonymi mocami i pozostawiano względną swobodę, zostają uznani za jednostki aspołeczne. O ile funkcjonowanie obłędu w średniowieczu i renesansie Foucault opisuje poprzez figurę statku głupców (znanego m.in. z obrazu Hieronima Boscha), o tyle klasycystyczne doświadczenie obłędu przedstawia następująco:
Wielka groźba wschodząca nad horyzontem XV wieku łagodnieje, złowieszcze moce zaludniające malarstwo Boscha tracą wigor. Przetrwały formy, już zrozumiałe i posłuszne, tworząc nieunikniony orszak. Obłęd przestał być figurą eschatologiczną z pogranicza świata, człowieka i śmierci; rozproszyła się noc, w jakiej były utkwione jego oczy i w której poczynały się kształty niemożliwego. W niepamięć odchodzi świat przeorany swobodną niewolą jego Okrętu: już nigdy nie popłynie jego osobliwym kursem z tego do tamtego świata; już nigdy nie będzie absolutnym i zanikającym kresem. Oto zakotwiczyła się łódź, zakotwiczyła solidnie, wśród rzeczy i ludzi. Powstrzymana i zatrzymana. Już nie łódź, już szpital.4
4Zamykając w swoich murach nie tylko obłąkanych, ale także klasę osób uchylających się od pracy albo do niej niezdolnych, szpital ogólny nie jest jednak placówką leczniczą – stanowi on raczej dom poprawy. To znak nowego stosunku do ubóstwa, ogołoconego wraz z renesansem z „pozytywnej treści mistycznej”5, w efekcie czego nędza „z doświadczenia religijnego, które ją uświęcało, zsuwa się w pojęcie moralne, które ją potępia”6. Dlatego zakłady internowania to często zakłady pracy przymusowej. Próżniacy zatrzymywani przez – powołaną na mocy tego samego dekretu, co domy odosobnienia – policję państwową mają odtąd (zgodnie z burżuazyjną etyką pracy) zarabiać na własne utrzymanie. Jednak, jak pisze Foucault:
Szpital ogólny nie funkcjonuje po prostu jako schronisko dla osób, którym starość, kalectwo czy choroba nie pozwalają pracować; nie jest też wyłącznie warsztatem pracy przymusowej, lecz raczej instytucją moralną, mającą karać i poprawiać pewną moralną „ułomność”, nie podpadającą co prawda pod osąd ludzkiego trybunału, niemniej uleczalną tylko przez surową pokutę. Szpital ogólny ma status etyczny.7
5Zmierzch tej instytucji przypada na przełom XVIII i XIX wieku. Między 12 a 16 marca 1790 roku uchwalone zostają dekrety nakazujące w terminie sześciu tygodni wypuścić „na wolność z zamków, domów zakonnych, domów przymusowego pobytu, zakładów policyjnych i jakichkolwiek innych więzień wszystkie osoby zatrzymane na mocy tajnych rozporządzeń”8. Polecenie to wykonuje między innymi Pinel, który nie tylko rozkuwa obłąkane kobiety, ale też wypuszcza na wolność całą rzeszę osób uwięzionych w Salpêtrière z innych powodów. W wykładni Foucaulta jednak przejście pomiędzy systemem internowania a systemem hospitalizacji nie ma charakteru gwałtownego cięcia. „Pierwszą rewolucję psychiatryczną” wpisuje on w ciąg przemian społeczno‑ekonomicznych. Kiedy na przełomie XVIII i XIX wieku kapitalizm wchodzi w fazę przemysłową, właściciele fabryk, dążąc do maksymalnego obniżenia kosztów produkcji, zaczynają inaczej patrzeć na bezrobotnych:
Internowanie nie ma sensu. Przeciwnie, należy biednym pozostawić w przestrzeni społecznej pełną swobodę. Ulegną samorzutnemu wessaniu, przekształcając się w tanią siłę roboczą: punkty przeludnienia i nędzy staną się wówczas miejscami najszybszego rozwoju handlu i przemysłu.9
6O ile domy odosobnienia miały walczyć z próżniaczym stylem życia, osoby niezatrudnione przymuszając do pracy, o tyle system hospitalizacji nie tylko nie stawia sobie za cel likwidacji bezrobocia, ale wręcz łączy się z przekonaniem, że pewien stały odsetek ludzi biednych i pozbawionych pracy sprzyja wzrostowi gospodarczemu. Celem hospitalizacji jest podtrzymywanie bezrobocia poprzez włączanie w obieg pracy jednostek dotychczas uznawanych za niezdolne do pracy. Dawni internowani, których Pinel wypuszcza na wolność, są w ujęciu Foucaulta niczym innym niż „rezerwową armią kapitalizmu”.
7Wprowadzenie różnicy między szaleństwem a innymi postaciami braku rozumu (różnicy zniesionej w systemie internowania) oznacza powstanie instytucji szpitala dla obłąkanych. Nie jest to już przestrzeń wygnania, pisze Foucault, lecz miejsce, w którym szaleństwo „osiąga własną prawdę”10. Kryją się za tym dwie rzeczy. Obłęd nie tylko zdobywa prawo do autoekspresji. Zostaje on zarazem poddany oglądowi absolutnego podmiotu, który nadaje mu status przedmiotu. Ten podwójny ruch określający narodziny psychiatrii nie jest, zdaniem Foucaulta, wewnętrznie sprzeczny. Owo otwarcie i zamknięcie, wyzwolenie i uwięzienie „utożsamiają się w zwartej jedności aktu, który czyni obłęd dostępnym poznaniu w strukturze od początku alienującej”11. Narodzinom psychiatrii Foucault odmawia statusu naukowego odkrycia:
Chętnie wierzymy, iż w rozpoznaniu przedmiotowości jako cechy choroby psychicznej nic naszej wiedzy nie krępowało, że je zdobyła jako wreszcie odkrytą prawdę. W rzeczywistości przedmiotowość ta ukazuje się jedynie komuś, kto się przed nią uchronił. Poznanie obłędu zakłada, że osoba, która je posiadła, zawczasu się ustrzegła, oderwała się od jego niebezpieczeństw i uroków, zdobyła jakiś sposób niebycia obłąkaną. Z historycznego punktu widzenia nadejście pozytywistycznej psychiatrii w sposób jedynie wtórny wiąże się z promocją poznania; biorąc rzecz źródłowo, było to utrwalenie szczególnego trybu pozostawania poza obłędem: pewna świadomość nieobłędu staje się dla podmiotu wiedzy konkretną sytuacją, solidną bazą wyjściową dla poznania szaleństwa.12
8Foucault, wskazując na warunki, jakie umożliwiły powstanie dyskursu psychiatrii, kwestionuje zarazem dominującą wykładnię, zgodnie z którą naukowy opis zastąpił wówczas ocenę moralną. Wiek XIX nie kładzie kresu myśleniu o obłędzie jako występku. Kategoria choroby umysłowej nie wyrugowuje ze słownika pojęć winy i kary. Przeciwnie, te dwa porządki zostają ze sobą zestrojone. W swych wczesnych latach psychiatria wydaje owoc w postaci „terapii moralnej”13.
Notes de bas de page
1 T. Szasz, Cruel Compassion. Psychiatric Control of Society’s Unwanted, New York 1994, s. 103.
2 T. Szasz, Mit choroby psychicznej, przeł. K. Jankowski, w: Przełom w psychologii, wyb. i wstęp K. Jankowski, przeł.: K. Jankowski, A. Kołyszko, P.Kołyszko, Warszawa 1978, s. 234.
3 M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, s. 55.
4 Tamże, s. 51.
5 Tamże, s. 62.
6 Tamże, s. 64.
7 Tamże, s. 77–78.
8 Tamże, s. 383.
9 M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, s. 374.
10 Tamże, s. 415.
11 Tamże, s. 415.
12 Tamże, s. 416.
13 Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu doczekała się rozlicznych głosów polemicznych. Wymienię tu kilka zaledwie, najciekawszych moich zdaniem, pozycji: Reassesing Foucault. Power, medicine and the body, ed. by C. Jones, R. Porter, London–New York 1994; Feminist interpretations of Michel Foucault, ed. by S. Hekman, University Park, pa 1996; E. R. Wallace, Philosophy and Methodology of History, with Special Emphasis on Medicine and Psychiatry; and an Appendix on „Historiography” as the History of History w: History of Psychiatry and Medical Psychology, s. 41–47. Oczywiście najczęściej krytyce podlegały nieuzasadnione twierdzenia dotyczące całej Europy, projektowanie historii Francji na historię całego kontynentu. W tej grupie polemistów znalazł się między innymi słynny brytyjski historyk kultury medycznej Roy Porter. Omawiając przykład Anglii (R. Porter, Foucault’s Great Confinement, „History of the Human Sciences”, Vol. 3, Issue 1), podkreśla on, że prawo o ubogich z XVIII wieku obowiązek utrzymywania osób niezdolnych do pracy nakładało na parafie, a istniejące wówczas przytułki dla umysłowo chorych były w znakomitej większości prywatne. Sytuację zmieniają dwie ustawy: pierwsza, z 1834 roku, wprowadza domy pracy o surowym rygorze, druga, uchwalona w 1845 roku, zapoczątkowuje państwowe zakłady dla obłąkanych, finansowane ze środków publicznych. A więc w Anglii raczej w XIX wieku miałyby miejsce zmiany, które Foucault gromadzi pod nazwą „wielkiego zamknięcia” i uznaje za charakterystyczne dla klasycystycznej Francji. Co więcej, dowodzi Porter, bardzo wątpliwe wydaje się, by osoby zamykane w prywatnych przytułkach w siedemnasto i osiemnastowiecznej Anglii były zmuszane do pracy. Instytucje te, wyjęte spod państwowego nadzoru, urządzano z myślą o zamożnych rodzinach, które mogły w nich umieścić niewygodnych i/lub majętnych krewnych. Regularny zysk, jaki przynosiły opłaty za pobyt w takim ośrodku, wprost określano wówczas jako „handel obłędem”.
Jak na tle Historii szaleństwa... Foucaulta sytuuje się przypadek Polski? Teza o wielkim zamknięciu z pewnością byłaby tutaj mocnym nadużyciem. W XVII i XVIII wieku Polska była ustrojowym przeciwieństwem centralizujących rządów absolutystycznej Francji. Jest raczej wątpliwe, by – przy słabo rozwiniętej kulturze mieszczańskiej i tak silnym etosie ziemiaństwa – rozwinęła się tu burżuazyjna etyka pracy, potępiająca próżniaków. Jednakże Zofia Podgórska‑Klawe odnotowuje próbę utworzenia w Polsce odpowiednika francuskiego Hopital General. Założony w połowie XVIII wieku szpital ogólny funkcjonował na podobnych zasadach – wszelkie wytropione formy nieróbstwa zostawały usunięte z publicznego widoku, a następnie likwidowane poprzez włączenie w system pracy przymusowej. Czy do Polski dotarła pierwsza rewolucja psychiatryczna? Tu chyba byłoby więcej podobieństw z Francją. W pierwszej połowie XIX wieku ma rzeczywiście miejsce – i to we wszystkich zaborach – wyraźna medykalizacja obłędu. Do Szpitala św. Jana Bożego „na umyśle pomieszani” mężczyźni przyjmowani tam byli w ciągu całego wieku XVIII, ale dopiero w roku 1796, wraz z okupacyjnym rozporządzeniem władz pruskich, szpital został przeznaczony wyłącznie dla obłąkanych, epileptyków i pokąsanych przez wściekłe zwierzęta. W wieku XIX, gdy pojawiają się pierwsze polskie rozprawy psychiatryczne, u bonifratrów gwałtownie też rośnie liczba pacjentów. W 1827 roku wynosi ona sześćdziesięciu trzech chorych („Kurier Litewski” 1827, nr 44, s. 1), w 1834 – stu czterdziestu czterech („Gazeta Codzienna” 1835, nr 1029, bez numeru stron), w 1846 – stu siedemdziesięciu sześciu („Kurier Warszawskie” 1848, nr 10, s. 49).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.