3. Zmierzch trwogi. Czasy litości i troski
p. 19-23
Texte intégral
1Dziewiętnastowieczne słowniki języka polskiego definiują szpital jako „instytut dla ubogich schorzałych”. Dopiero w wydawanym w pierwszych dekadach XX wieku słowniku warszawskim szpital pojawia się w dzisiejszym znaczeniu („zakład leczenia chorych stale w nim przebywających”), a to i tak na trzecim miejscu, bo na pierwszym stoi wciąż „przytułek dla nędzarzy, niedołężnych, starców, kalek”. „W ciągu całego XVIII wieku – pisze Zofia Podgórska‑Klawe, historyczka nauki – nie istniał [...] jeszcze żaden szpital przyjmujący wyłącznie chorych. Nawet szpitale nazywane błędnie przez niektórych autorów szpitalami specjalistycznymi, przeznaczone np. dla chorych wenerycznie czy psychicznie, miały często wydzielone pomieszczenia dla starców i kalek żyjących na «funduszu» szpitalnym”11. Przyczyn tego stanu należy szukać w dawnych aktach fundacyjnych szpitali, które zwykle zawierały nakaz przyjmowania każdego, kto jest w potrzebie. Musiało upłynąć trochę czasu, zanim opieka nad nędzarzami przestała uchodzić za przewodnią ideą szpitalnictwa. Aż do 1907 roku wszystkie instytucje zarządzające szpitalami miały w swoich nazwach albo „miłosierdzie”, albo „dobroczynność”2. Ale epoka nędzy uświęconej i wywyższonej mija tak naprawdę wraz z nadejściem Pinela. „W aktach erekcyjnych szpitali zakładanych w XVIII wieku nie mówi się już o ubogich i o chorych, ale o ubogich chorych”3. Z czasem to właśnie choroba staje się właściwym wyzwaniem dla szpitala, który z przytułku przemienia się w placówkę leczniczą.
2Podgórska‑Klawe każe szpitale dla obłąkanych rozpatrywać oddzielnie. Podkreśla, że w XVIII wieku miały one wyłącznie objąć chorego kontrolą. Zdaniem badaczki nie istniała wówczas żadna skuteczna metoda leczenia chorób psychicznych, a
obowiązkowa obecność lekarza podczas wydawania orzeczenia o zamknięciu w szpitalu była podyktowana, zależnie od okoliczności, albo obawą o nadużycie ze strony rodziny chorego (chodziło tu o sprawy majątkowe), albo koniecznością wykluczenia symulanctwa.4
3Na przełomie XVIII i XIX wieku procedura przyjmowania do szpitala dla obłąkanych i wypisywania z niego wciąż opiera się przede wszystkim na władzach miejskich i policyjnych, a same placówki pełnią rolę opiekuńczo‑dozorczą. Roli tej zresztą szpital dla obłąkanych nie porzuci nigdy. Gdy w jego murach na dobre zagoszczą lekarze, których celem jest przywrócenie pacjentom zdrowia, do zasadniczych zadań szpitala wciąż należeć będzie nadzór nad szaleńcami mogącymi stanowić zagrożenie dla innych bądź samych siebie. Nie ta jednak rola zaważy na dziewiętnastowiecznych przedstawieniach szpitala.
4W historii psychiatrii istnieje szereg tzw. silnych obrazów, których zadaniem jest umacniać wiarę w zbawienny pochód nauki. Obraz Tony’ego Roberta‑Fleury’ego można uznać za jeden z nich. Konkretną postać, miejsce, gest scala on z mitem początku. Pinel jest tu ukazany jako fundator nowego porządku, jego gest – jako gest ustanawiania nowej epoki. Do stałych elementów tego rodzaju wyobrażeń należą przedstawienia budynków, wspaniałych gmachów szpitali będących ucieleśnieniem reformatorskich czasów. Ale oto mamy okazję zobaczyć jedno z mniej reprezentacyjnych pomieszczeń. 29 listopada 1823 roku Krystian Lach Szyrma staje przed Bedlamem, najsłynniejszym brytyjskim zakładem dla obłąkanych. Pisarz zachwyca się imponującą budowlą, „długości 380 stóp, z kopułą we środku; z obszernym ogrodem w tyle do przechadzki dla chorych”5, lecz zaraz potem kreśli obraz sieni, w której jego uwagę zwracają „dwie marmurowe postacie, wściekłe Szaleństwo i posępna Melancholia, leżące w na pół pochylonej postaci; pierwsza jako reprezentant szkodliwych wariatów, druga obłąkanych ze zbytku czucia i najczęściej z miłości”. Bardzo wymowny widok. Odnotowane przez Szyrmę „dwie marmurowe postacie” to rzeźby Caiusa Gabriela Cibbera (Raving Madness i Me lancholy Madness), które przez cały wiek XVII znajdowały się nad bramą Bedlamu. Obaj przedstawieni przez artystę szaleńcy byli nadzy i muskularni, a jeden z nich (którego Szyrma nazywa szkodliwym wariatem) miał ręce skute łańcuchem. W 1815 roku rzeźby te zostały usunięte z bramy zakładu. U Szyrmy są już trochę jak rupiecie, wetknięte do ciemnej sieni, by nie razić oczu. Umieszczone na bramie, budziły postrach w osobie, która ją przekraczała; teraz przypominają strącone posągi z poprzedniej epoki. I tak właśnie trochę jest. Sylwetki szaleńców, których siła wydaje się jakąś nieludzką potęgą, nie nadawały się na symbol „ery Pinela”. Rodząca się etyka troski chce bowiem widzieć szaleństwo nie jako źródło strachu i odrazy, lecz jako obiekt współczucia.
5To na szaleńców przekierowana zostaje litość, niegdyś należna nędzarzom. Wzywają do niej reformatorzy z całej Europy. Polskim czytelnikom Szyrma za wzór stawia Anglię, która „słynie nad wszystkie kraje zakładami dobroczynności”. W większości prywatne, „czynią zaszczyt narodowi angielskiemu, że uczucia ludzkością między nim tak są rozszerzone”. Szyrma z podziwem odnotowuje charytatywne przedsięwzięcia, podejmowane już nie tylko przez arystokrację, ale również przez bogatą burżuazję, uznając je za „nowy dowód wspaniałomyślności kupieckiej i obrócenia swego majątku na pożytek ludzkości”. W Szpitalu św. Tomasza i Guya zwraca uwagę na płaskorzeźbę wyobrażającą założyciela, Thomasa Guya, „jak jedną ręką podnosi umarłego, a drugą pokazuje na wątłe schorzałe ciała dwóch leżących kalek, z wyrazem litości i rozkazu, żeby ich niesiono do szpitala”6. Tu podziw miesza się z goryczą: „Takich ludzkich pomników nie masz po magnatach”. Reformatorzy odwołują się do nakazów religii, człowieczeństwa, cywilizacyjnego postępu, czasem solidarności. Chodzi o to, by filantropijna działalność jednostek przekształciła się w zorganizowany system opieki. Bo „skoro jest nieodzowną powinnością człowieka nieść nieszczęśliwemu cierpiącemu bliźniemu silną pomoc, o ileż większy jest w tej mierze obowiązek ogółu mieszkańców kraju!”7. Coraz częściej też rozbrzmiewają głosy, że obowiązek utrzymywania szpitali dla obłąkanych powinien spoczywać na państwie. Tego zdania jest między innymi Józef Jakubowski, który argumentuje to licznymi nadużyciami w prywatnych zakładach. Nie tylko wygoda personelu często okazuje się w nich ważniejsza niż dobro pacjentów, pacyfikowanych, by nie sprawiać kłopotu. Nierzadko są oni tam w ogóle niesłusznie zamykani – na skutek spisku rodziny czy działań politycznych. Wyznawcy Pinela chcą położyć kres tego rodzaju praktykom, stworzyć system opieki podległy organom państwowym.
6Wiek XIX jest więc też czasem, w którym obłąkanym przestaje przypadać rola dziwoląga pokazywanego – wraz z innymi wybrykami natury – za pieniądze. W londyńskim Bedlam, jeszcze w 1815 r., można było co niedziela wejść do szpitala, uiszczając opłatę w wysokości jednego pensa8. U warszawskich bonifratrów, oprócz indywidualnego zwiedzania, istniał zwyczaj udawania się tam tłumnie, po mszy, w drugi dzień Świąt Wielkanocnych. 28 marca 1823 roku w „Gazecie Warszawskiej” ukazuje się obwieszczenie Komisji Województwa Mazowieckiego:
Doświadczenie kilkoletnie przekonało Komisję, iż po zwiedzeniu w dniu drugim Świąt Wielkanocnych komórek, w których mocniej obłąkani odosobnionymi są w Szpitalu Braci Miłosierdzia, ciż obłąkani dostają mocniejszych paroksyzmów, które po kilkudziesięciu dniach upłynionych zaledwie ustępują. Naturalną przyczyną tego są nieprzyzwoite częstokroć zapytania tym nieszczęśliwcom dawane przez osoby zwiedzające, tudzież widok mnóstwa ludzi przypatrujących się onymże. Komisja Wojewówdzka więc postanowiła utrzymać zwyczaj ten zwiedzania chorych w wzmiankowanym szpitalu, tylko co do tych, którzy na sali wspólnej są złożeni, o czym uwiadamiając uczęszczających tamże, ostrzega, iż wchód do komórek będzie zamknięty i nikt tamże w dniu tym wejść nie może.9
7Nie jest może wzniosła retoryka charakterystyczna dla uniesień filantropów, ale odnotowana tu zmiana w postrzeganiu obłąkanych wydaje się bezsprzeczna. Redaktorów gazety nie razi sama potrzeba przyjrzenia się z bliska szaleńcom, szpital nadal ma coś z freak show i niedorzecznością byłoby udawać, że tak nie jest. Ale wystawione na pokaz dziwadła nazywa się tu „nieszczęśliwcami”. Więcej, historia tego nieszczęścia staje się coraz częściej godna uwagi. W latach 20. XiX wieku w warszawskich gazetach ukazują się teksty zdające relację z wizyty u bonifratrów. Przepełnione litością i troską, wychodzą zarazem naprzeciw pojawiającym się wówczas nowym oczekiwaniom wobec prasy: dostarczają pikantnych szczegółów z czyjegoś życia prywatnego, mają posmak skandalu, zastępują dreszcz, jaki dawały pokazy dziwolągów, i dają przedsmak literatury brukowej.
Notes de bas de page
1 Z. Podgórska‑Klawe, Od hospicjum do współczesnego szpitala. Rozwój historyczny problematyki szpitalnej w Polsce do końca XIX wieku, Wrocław 1981, s. 42.
2 Tamże, s. 47.
3 Tamże, s. 42.
4 Tamże, s. 45–46.
5 K. Lach‑Szyrma, Anglia i Szkocja. przypomnienie z podróży roku 1820–1824 odbytej, t. 2, Warszawa 1828, s. 311.
6 Tamże, s. 303–304.
7 Rapport dowodzący konieczność i wskazujący zasady erygowania odpowiadającego potrzebie WgO Księstwa Poznańskiego instytutu pielęgnowania obłąkanych i połączenia onego z istniejącym juz w Owińskach instytutem leczenia obłąkanych, 1844 (?).
8 M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, s. 141.
9 „Gazeta Warszawska” 1823, nr 49, s. 640. Całkowity zakaz wchodzenia na teren szpitala osób postronnych spragnionych jedynie rozrywki na wzór innych pokazów dziwolągów wprowadzono w Królestwie Polskim w 1840 roku (Z.Podgórska‑Klawe, Od hospicjum do współczesnego szpitala, s. 45).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.