2. Lekarz, dozorca i jego żona
p. 14-18
Texte intégral
1Terminu „psychiatria” jako pierwszy użył w 1808 roku niemiecki lekarz Johann Christian Reil (1759–1812)1. Jednak to nie on uchodzi za twórcę nowej dziedziny medycyny – jego nazwisko przetrwało w terminach anatomicznych, takich jak „wyspa Reila”, określająca część mózgowia. Splendor związany z narodzinami nowoczesnej psychiatrii spada zazwyczaj na francuskiego lekarza Philippe’a Pinela. Jego legendę tworzą przede wszystkim wydarzenia roku 1800. Pinel, mianowany na naczelnego lekarza Salpêtrière – paryskiego zakładu dla obłąkanych kobiet, nakazuje wówczas rozkuć łańcuchy, którymi krępowano chore. Ten symboliczny moment pokazuje obraz Tony’ego Roberta‑Fleury’ego z 1878 roku. W jego centrum znajduje się młoda kobieta z nieprzytomnym spojrzeniem, w sukni rozchełstanej na piersi. Pochylony za nią mężczyzna zdejmuje z jej talii metalową obręcz. Pinel, postawny, elegancko ubrany, stoi obok; w lewej ręce trzyma spacerową laskę, jego prawą dłoń całuje klęcząca przy nim kobieta w skromnym czepeczku. Wydarzenie, które uwiecznił na tym obrazie Robert‑Fleury, przeszło do historii jako pierwsza rewolucja psychiatryczna.
2Nie była to rewolucja naukowa. Nie wywołało jej żadne odkrycie dotyczące funkcjonowania ludzkiego umysłu. Przewrót nastąpił w sferze mentalności, wyobrażeń czy fantazmatów. W obłąkanych, których nierozumność przestaje być postrzegana jako oznaka zezwierzęcenia, braku człowieczeństwa, dostrzeżono cierpiące istoty zasługujące na współczucie i litość. Nie potrzeba było wynalezienia nowych metod w leczeniu. Już samo ujęcie obłędu jako choroby wystarczyło, by zrodzić nadzieje na powrót do zdrowia. Zaczęto wierzyć, że szaleństwo to zaburzenie, stan przejściowy, który przy odrobinie szczęścia i dobrej woli może minąć. Dla obłąkanych zamkniętych w zakładach oznacza to niekiedy (bo często kończyło się pewnie na deklaracjach) konkretne zmiany w ich traktowaniu. Wśród lekarzy rodzi się ruch przeciwko stosowaniu środków krępujących. Coraz częściej nakazuje się szacunek do chorego. I trudno wszystkie te zmiany przypisywać Pinelowi. Raczej jest on wyrazicielem ogólnych tendencji. Dora B. Weiner, stawiając tezę, że w czasach Pinela dają się one zaobserwować w większości krajów Europy, wymienia szereg innych lekarzy stosujących nowatorskie metody, między innymi w Genewie, Awinionie, Marsylii, Pradze3.
3A oto drugie, mniej znane przedstawienie „rewolucji psychiatrycznej” – obraz Charlesa Müllera Pinel w Bicêtre z 1849 roku, na którym lekarz wykonuje ten sam władczy gest, tyle że w otoczeniu mężczyzn. Scena ta, w przeciwieństwie do epizodu uchwyconego przez Roberta‑Fleury’ego, nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Prawdą jest, że Pinel, zanim objął swoje stanowisko w Salpêtrière, pracował w – przeznaczonym dla mężczyzn – Szpitalu Generalnym Bicêtre. To nie on jednak uwolnił w 1797 roku pacjentów, jak to pokazuje płótno Müllera, lecz Jean Baptiste Pussin, zarządca zakładu, do którego zadań należała przede wszystkim straż nad chorymi. Pinel w Salpêtrière jedynie powtórzył jego gest. Legenda jednak zdążyła się już rozpędzić i nie mogły jej powstrzymać żadne próby sprostowania. Syn Pinela, tworząc własną opowieść o Bicêtre, wyszczególnia kolejnych chorych uwalnianych przez swego ojca. I tak pierwszym z nich miał być furiat, który między innymi zabił na miejscu jednego ze strażników szpitala. Do niego Pinel zwrócił się tymi słowy: „Uwierz mi na słowo, bądź posłuszny, zwrócę ci wolność”. Dalej legenda tylko bardziej opromienia postać lekarza dobroczyńcy. Po zdjęciu kajdan chory podobno „pospieszył zachwycać się światłem słonecznym” i „krzyczał w upojeniu: jakież to piękne!”3.
4Ale postać rzeczywistego wyzwoliciela obłąkanych nie zaginęła zupełnie. Pussin pojawia się jako bohater anegdot o przechytrzaniu obłąkanych, mistrz w wynajdywaniu sposobów pozwalających ominąć środki, po które wówczas najczęściej sięgano, tj. przemoc fizyczną. Oto jedna z tych opowieści:
Mający się chory za umarłego żadnych przyjmować nie chciał pokarmów; postawiono więc kryjomo koło niego trumnę, w której leżący człowiek umarłego udający, w obecności chorego wstawszy, jeść począł, co widząc zdziwiony chory, zapytał się go, czy umarli także jadają, a odebrawszy twierdzącą odpowiedź, wspólnie z nim jedząc, zapomniał o poprzednim swoim urojeniu.4
5Za Pinelem cytuje tę historię Józef Jakubowski, autor pierwszej polskiej specjalistycznej rozprawy z zakresu psychiatrii5, na kartach której – trzeba tu odnotować – równie często pojawia się żona Pussina. Choć w historii nauki pozostaje ona niestety bezimienna, to jednak istnieją niezbite dowody świadczące o jej wkładzie w rewolucję psychiatryczną:
Pinel przytacza o żonie Pussina, Dyrektora Instytutu obłąkanych w Bicêtre, która natrafiła na żwawą utarczkę trzech chorych mających się za Ludwika XVi i walczących z sobą o prerogatywy królewskie. Wziąwszy więc każdego z osobna na bok, poważnym tonem ganiła tego sprzeczkę z dwoma obłąkanymi, twierdząc, że nikomu nie tajno i żadnej nie podpada wątpliwości pochodzenie jego i prawo do korony. Pochlebstwo to, wzniecając w nim pogardę dla dwóch drugich, walkę, która tak łatwo bardzo niebezpieczną stać się mogła, bez użycia siły szczęśliwie ukończyło. Młody człowiek w mocnym napadzie szaleństwa dopadł noża kuchennego, którym groził odebrać życie każdemu, ktokolwiek miałby dosyć odwagi zbliżenia się ku niemu. Żona Pussina, zapobiegając grożącemu nieszczęściu, złajała mocno posługaczów chcących go gwałtem rozbroić, twierdząc, że on w robotach kucharskich nożem tym pomagać jej miał zamiar; obracając zaś mowę do niego, prosiła o odstąpienie tego noża na chwilę, aby mu sposób użycia onego wskazać mogła, i tym sposobem z największą łatwością dopięła celu rozbrojenia chorego.6
6Pinel, podpatrzywszy tę metodę, określi ją mianem „psychicznej” i zaproponuje jako alternatywę dla dotychczasowych kuracji poprzez puszczanie krwi – podawanie środków przeczyszczających czy sadzanie na obrotowych krzesłach. Podyktowana dążeniem do unikania przemocy, chęć „przechytrzenia” pacjentów będzie się wiązać z koniecznością traktowania chorych indywidualnie. Praktyka w Salpêtrière umocni Pinela w przekonaniu, że obłąkanych należy przede wszystkim poddawać długotrwałej obserwacji psychologicznej i to na jej podstawie proponować metodę leczenia.
7„Metoda psychiczna” zajmuje również ważne miejsce w słowniku wspomnianego już autora pojęcia psychiatrii, Johanna Christiana Reila, choć jego rozumienie tego terminu7 odbiega nieco od ujęcia Pinela. Utożsamiany z niematerialistycznym nurtem medycyny, nazywanym często medycyną romantyczną, Reil w mniejszym bowiem zakresie interesuje się konkretnymi przypadkami zaburzeń i przebiegiem terapii, dążąc raczej do stworzenia całościowej teorii ludzkiej psychiki. Wyraźnie inspirowany filozofią natury Schellinga, tworzy on wizję człowieka jako odbicia idealnego makrokosmosu. To tu należy szukać korzeni tzw. psychiatrii romantycznej, która poprzez swoje ukierunkowanie w stronę psychogenezy rozwija się w opozycji do tzw. medycyny somatycznej kładącej nacisk na cielesne pochodzenie chorób umysłowych. U podstaw metody Reila tkwi przekonanie, że w przebiegu procesów fizjologicznych fundamentalną rolę odgrywa dusza. To właśnie „patologia duszy” (Seelenpathologie), rozumiana przede wszystkim jako zaburzenia samoświadomości i woli, stanowi jego zdaniem właściwy przedmiot psychiatrii8. Zgodnie z tym rozpoznaniem proponuje on model terapii – z jednej strony zorientowanej na procesy poznawcze (celem jest uwolnienie chorego od błędnych sądów i wyobrażeń, przywrócenie mu zdolności rozumienia otaczającego świata i samego siebie), z drugiej na samokontrolę (pacjent miał odzyskać władzę nad swoim ciałem i umiejętność świadomego kierowania swoim życiem). Książka Reila, która nie wywarła może wielkiego wpływu na diagnostykę i leczenie chorób umysłowych, wydaje się mimo to ważną zapowiedzią głównych nurtów dziewiętnastowiecznej kultury medycznej. Koncepcja psychiatrii jako badania i leczenia „patologii duszy” mniej lub bardziej dosłownie będzie powracać w piśmiennictwie na temat obłąkanych.
Notes de bas de page
1 Był to artykuł Über den Begriff der Medicin und ihre Verzweigungen, besonders in Beziehung auf die Berechtigung der Topik der Psychiaterie (O pojęciu medycyny i jej dziedzin, zwłaszcza w odniesieniu do uprawomocnienia tematu psychiatrii), napisany dla czasopisma „Beyträge zur Beförderung einer Curmethode auf psychischem Wege”. Kilka lat póżniej Reil zmienił pisownię początkowego „psychiaterie” na „psychiatrie”.
2 D.B.Weiner, The Madman in the Light of Reason. Enlightenment Psychiatry, cz. II: Alienists, Treatises, and the Psychologic Approach in the Era of Pinel, w: History of Psychiatry and Medical Psychology. With an Epilogue on Psychiatry and the Mind¬Body Relation, ed. By E. R. Wallace, J. Gach, Columbia 2008, s. 282.
3 Cyt. za: M. Foucault, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, przeł. H. Kęszycka, Warszawa 1987, s. 431.
4 J. Jakubowski, O metodzie leczenia psychicznej. Rozprawa czytana na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, dnia 18 października 1830, „Rozmaitości Naukowe” 1831, nr III, s. 131.
5 W czasie prac wydawniczych nad moją książką ukazała się monografia poświęcona historii polskiego szaleństwa (M. Marcinów, Historia polskiego szaleństwa, t. 1: Słońce wśród czarnego nieba. Studium melancholii, Gdańsk 2018). Niestety nie miałam możliwości się z nią zapoznać.
6 Tamże, s. 98.
7 Reil posługuje się nim w tytule swojej najbardziej znanej pracy Rhapsodien über die Anwendung der psychischen Curmethode auf Geisteszerrüttungen.
8 Niemieckie Seelen można tłumaczyć również jako „umysł”, w przypadku Reila przyjęło się jednak używać terminu „dusza”.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.