Zwierzęta Kirgizów

Edward Ostrowski

p. 57-62


Texte intégral

1Głównym przedmiotem ich handlu są źwierzęta domowe i niektóre produkta sprzedawane w surowym stanie. Żadnych nie mają u siebie fabryk i rękodzielni, niewielu i to najgorszych i najdroższych rzemieślników, u których także, nigdy prawie, nie ma nic gotowego, lecz wszystko zamawiać potrzeba.

2Niepodobna mi także chociaż słów kilku nie powiedzieć o domowych źwierzętach Kirgizów, stanowiących nie tylko niezbędny artykuł żywności i główną dźwignię handlu, lecz nadto zastępujących monetę (akcza), gdyż najczęściej wartość usługi, zatrudnienia lub rzeczy jakiej oblicza się tu nie na ruble i kopiejki, dobrze znajome Kirgizom, ale na barany, konie itp. Mówiąc wszakże o źwierzętach, nie znudzę cię bardzo długo. Nie powiem o ich chowie, bo ten prawie się niczym nie różni od chowu u Kałmyków; pominę opis chorób i ich przyczyn itp. a zatrzymam się nieco nad tym, co cię więcej zająć zdoła.

3Wielbłądy Kirgizów są albo jednogarbowe zwane dromaderami, lub też, co częściej bywa, dwugarbowe. Bywają one siwe, rdzawe lub kasztanowate, często bardzo wielkie, szczególnie jednogarbowe, przy tym silne, wytrwałe, poprzestające na najnędzniejszym karmie i długo wytrzymujące brak wody. Używają ich głównie do przenoszenia ciężarów w dalekie nieraz strony, wkładając na jednego wielbłąda do 20 i więcej pudów. Czasami jeżdżą na nich konno, niekiedy urządzając na grzbiecie siedzenie na kilka osób; lecz ta jazda jest bardzo męczącą z powodu trzęsienia, porównać ją można do jazdy po morzu, w czasie burzy. Chód wielbłąda jest spory, daleko prędszy niż konia; ale do prędkiego biegu niełatwo go namówić: w ogólności bardzo jest krnąbrny i leniwy, szczególnie w porze letniej. Młodemu wielbłądowi w drugim lub trzecim roku życia wypalają Kirgizy otwór w przegrodzie nosowej. Do otworu tego wprowadzają wałeczek drewniany, a do niego przyczepiają powróz, który im służy za cugle. Przed użyciem wielbłąda porusza go Kirgiz, pociągając cugle i słowem czok daje rozkaz do uklęknienia i położenia się na ziemi. Na leżącego nakłada ciężary lub sam wsiada i następnie targaniem powodu i powtórzonym słowem czok każe mu się podnieść. Przy tym zwyczajnie wielbłąd zaczyna ryczeć przeraźliwie, aż po długim namyśle podniesie się z ziemi powoli, z początku na kolana, poźnij zupełnie wstaje, oglądając się na ciężar i przeraźliwie rycząc, puszcza się w drogę. Powolne te, leniwe i flegmatyczne istoty dziwnie są jednak czułe dla swych dzieci. Matka rozdzielona ze swojem dzieckiem tak się ciągle o niego niepokoi, takie raz po raz bolesne wydaje jęki, że wytrzymać prawie niepodobna. Nieraz to na mnie tak przykre robiło wrażenie i do tak niemiłego nastrajało usposobienia, że w istocie byłem zupełnie jak nieszczęśliwy jaki kochanek, mający z rozpaczy życie sobie odebrać. Kirgiz jednak na te jęki bynajmniej nie zważa, zażywa spokojnie tabakę i popędza dalej stękającą wielbłądzicę. Przy zatrzymaniu się gdzie bądź, chociażby na chwilę, sam wielbłąd natychmiast klęka, kładnie się na ziemi i bardzo się cieszy, jeżeli zdejmują zeń ciężary. Zgłodniały, szuka sobie nędznego na stepie pożywienia; jeżeli nie jest głodnym lub nie ma na stepie pożywnych chwastów, leży spokojnie i odpoczywa. Oprócz użytku z siły wielbłąda, mają z nich Kirgizy skórę, wyrabiającą się najczęściej na tak zwany surowiec lub na worki do kamysu1, mleka i wody, zwane u nich saba i tursuk; mają wełnę, czyli tak zwany włos i puch wielbłądzi, którego co rok zbiera się około jednego puda ze 3‑ch wielbłądów i przedaje się mniej więcej po 2 rub. za pud. Z tej wełny w gubernii orenburskiej, saratowskiej i innych, wyrabiają sukno grube, chętnie przez samych Kirgizów kupowane na tak zwane czekmeny. Włos gruby wielbłądzi służy do wypychania materaców, poduszek itd., a z puchu wyrabia się rodzaj szalów i inne materie. Mięso jest łykowate, twarde i niesmaczne; służy jednakże Kirgizom za pokarm, lecz pospolicie w tym tylko razie, gdy wielbłąd nie może już być używany do pracy i musi być zabitym. Mleko wielbłądzie i ajran2 z niego przygotowany jest lepszym od mięsa i używa się pospoliciej. Przedni wiek wielbłąda liczą tam około lat 25. Nie ma wątpliwości, że może żyć daleko dłużej; lecz przedwczesne użycie do pracy i nieumiarkowane obładowywanie ciężarami, złe utrzymanie i choroby, najczęściej skracają mu życie. Ceny na wielbłąda bywają tam mniej więcej od 15–30 rub. za sztukę, i taniej płacą za dwugarbne, a drożej za dromadery.

4Mógłbym ci wiele jeszcze rzeczy napisać o wielbłądach, pomijając inne powody, chcąc być treściwszym: bo może się przytrafić, że listy te będą czytane przez kobiety, i rozwlekłość by je znudziła, czego bynajmniej nie życzę.

5Konie kirgiskie, jeżeli nie odznaczają się pięknością kształtów, za to cnotą mało ustępują najwyborniejszym nawet rassom. Są rącze, wytrwałe, często swawolne, lecz mniej od kałmyckich złośliwe, wzrostu małego i bardzo pod tym względem do mierzynów3 naszych podobne. Najczęściej bywają gniade, lubo i wszystkie inne maści, nie wyłączając srokatej, łatwo tam widzieć można. Budowy są zwięzłej, wejrzenia przyjemnego, rysy mają zaokrąglone, głowę średniej wielkości, często nawet małą, zwyczajnie prostą, rzadko garbatą, i w ogólności dobrze do szyi zastosowaną. Konie górne wargi i nos mają często jakby ukośnie ścięty, szyję dość krótką i prostą, krzyż ścięty, osadę ogona dobrze do ciała przystającą, nogi silne, nie cienkie, długo włosem porosłe, a pęciny zazwyczaj ukośne. Średnia cena konia wynosi około 10 rub. sr., chociaż bywają zdarzenia, że za konia szczególnych przymiotów płacą po 50–5 rubli i więcej. Konie kirgiskie chodzą po stepach tabunami. Zamożni właściciele posiadają ich po kilka tysięcy sztuk, lecz wielu biednych Kirgizów często nie ma ani jednego. Używają koni do jazdy konnej, w której Kirgizy bardzo się odznaczają, czasami do przenoszenia ciężarów, szczególnie latem, bo w innych porach roku chętniej posługują się wielbłądami. Skóry ze starych sprzedają na wyroby garbarskie, skóry źrebiąt wyprawione z sierścią służą na tak zwane ergaki. Mięso końskie, a szczególnie źrebięce uważa się za wielki przysmak; z mleka klaczy przyrządzają kumys, dziwnie mile łechcący podniebienia Kirgizów. Oprócz pospolitej rassy kirgiskich koni jest tam jeszcze rassa poprawna zwana argamaki; konie te nie tylko się wychowują w Chiwie, Bucharii i na wschodnim brzegu Kaspijskiego morza, szczególnie u Turkmenów, lecz są także i u wielu Kirgizów. Argamaki powstały z połączenia się rassy kirgiskiej ze wschodnią, a szczególniej z arabską; droższe są od zwyczajnych kirgiskich koni, odznaczają się wyższym od nich wzrostem i harmonijnością kształtów, przekazaną im od przodków pochodzenia wschodniego, bardzo rącze, wytrwałe i głód wytrzymujące długo.

6Konie zwane kara‑bair (ubogi wzbogacił się) powstają z połączenia koni kirgiskich z góralskimi kaukazkimi lub czerkieskimi i odznaczają się przymiotami obu tym rassom właściwymi.

7Bydło rogate Kirgizów mało się różni od naszego, szczególnie hodowanego przez chłopków litewskich. Ta chyba, nie tyle w powierzchowności, ile raczej w charakterze, zachodzi między nimi różnica, że krowy Kirgizów tak są znarowione, że nie dają inaczej mleka, jak tylko przy cielęciu. Dlatego też, chcąc doić krowę, przypuszcza się do niej cielę, które skoro wyssie kilka kropli mleka, zostaje odpędzane, a krowa doić się daje. Mleka krowy tameczne dają niewiele, co pochodzi z lichego ich utrzymywania, nieumiejętnego z nimi się obejścia, braku łagodności ze strony dojek, i bez wątpienia właściwości rassy. Z mleka tego przyrządzają ajran, ser kirgiski podobny z wejrzenia do kamienia, wcale niemiłego smaku, i na koniec masło, zbijane zwykle w workach skórzanych i przyrządzane najnieporządniej, tak, że go niepodobna prawie skosztować letnią porą przy strasznych upałach; dla braku lodowni i naczyń przechowują tu masło w żołądkach bydlęcych lub cielęcych, zakopywanych zwykle do ziemi i codziennie, w miarę możności, polewanych zimną wodą. Sądzę, że łatwo sobie wyobrazisz, jak dalece takie masło może smakować z bułką przy kawie lub herbacie. Zresztą z krów swoich mają Kirgizy skóry i mięso. Średnia cena sztuki bydła rogatego bywa od 2 do 17 rub. sr.

8Owiec Kirgizy chowają najwięcej. Rzadko można znaleźć tak biednego Kirgiza, który by ich zupełnie nie miał, a są tacy, co mają po kilka tysięcy. Owce ich, tak zwane tłustoogonowe, czyli czunduki, mają zamiast ogonów ogromny na pośladkach narost, napełniony tłuszczem, a zowiący się kurdiukiem. Narost ten jest dobroczynną spiżarnią kirgiskiej owcy. Przez lato bowiem i jesień przy pożywnym karmie napełnia się kurdiuk tłuszczem często do 40 funtów wynoszącym; przez zimę zaś, przy nędznej paszy, zmniejsza się coraz bardziej, zasilając swymi cząstkami krew owczą i broniąc ją od śmierci z głodu. Po bliższe wyjaśnienie w tej mierze odsyłam cię do jakiejkolwiek Fizjologii, np. uczonego i zacnego naszego professora Adamowicza z Wilna, bo ja się wcale nie myślę tu wdawać w naukowe zaciekania. Owce Kirgizów są dosyć wielkie, wełnę mają grubą i szorstką, zdatną na najgrubsze tylko sukna, koloru najczęściej rudawego lub kasztanowatego, lubo są także białe, pstre i czarne. Uszy mają bardzo długie i obwisłe, a prawie wszystkie są bez rogów. Dają wyborne mięso, będące w najpospolitszym u Kirgizów użyciu. Mięso młodych owiec, zwanych tam kurgaszki, jest tak lubione, jak kurczęta lub wyborne kapłony w Warszawie. Wełna strzyżona rzadko się sprzedaje, lecz używa się na wojłoki, czyli koszmy, którymi Kirgizy pokrywają swoje kibitki. Nadto otrzymuje się z owiec znajomą ci już dżahagę, mleko, ajran, ser i masło, a skóry ich służą na kożuchy lub też do wyściełania na zimę ziemi w kibitkach. Oprócz tego owce lubią bardzo i niszczą tarantule, bronią więc Kirgizów od tych jadowitych pająków. Średnia cena owcy bywa od 2–4 rub. sr. za sztukę.

9Kozy utrzymywane są po większej części przez biednych tylko Kirgizów. Dają one więcej mleka niż owce i przez czas daleko dłuższy żywią nim letnią porą całe biedne kirgiskie rodziny. Kozy te podobne bardzo do kałmyckich, wzrostu są średniego, czasami bez rogów, uszy mają długie i obwisłe, włos siwy, biały, lub mięszany, nogi najczęściej więcej niż u naszych kóz obrosłe. Mają z nich Kirgizy oprócz mleka, znośnego mięsa i skóry włosy używane na powrozy i sznurki do umocowywania i związywania kibitek oraz około jednego funta puchu, którego pud jeden sprzedają po 3 ½ do 4 ½ rub. sr., a z którego wyrabiają się miękkie i ciepłe chustki, wyborne pończochy i rękawiczki. Ceny kóz bywają pospolicie od 1 ½ – 2 ½ rub. sr. za sztukę.

10Psów u Kirgizów wiele wszędzie spotkać można; większa część ich podobna bardzo do naszych chartów, zdarzają się jednak i nasze zwyczajne kundle. Trzody chlewnej, z powodu zakazu religijnego, a ptactwa domowego dla trudności utrzymywania przy życiu koczującym Kirgizy wcale nie mają.

11List ten, jak widzisz, bardzo się rozrosł; czytając go, możeś zapomniał, że to list, może ci się zdaje, że to jaki traktat historyczny, prawny, botaniczny, gospodarski itd., słowem, że to jest najrozmaitsza mieszanina z różnych rzeczy. Cóż dziwnego?... wszakże właśnie w liście można pisać wszystko, plątać, mięszać, powtarzać itd., przynajmniej takie ja często listy odbieram; sądzę więc, że i mnie nawzajem wolno dopuścić się podobnego grzechu.

12Przedruk za: E. Ostrowski, Listy z podróży odbytej do stepów Kirgiz‑Kajsackich, t. 1, Grodno 1859, s. 210–221.

Notes de bas de page

1 Kamys, kumys – mleczny napój alkoholowy.

2 Ajran – napój jogurtowy.

3 Mierzyn – wytrzymały koń o małym wzroście.


Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.