Życie na niby czyli diagnoza na serio. Polski świadek Zagłady1
p. 215-249
Texte intégral
1Kazimierz Wyka przez dziesięciolecia był jedną z najważniejszych postaci polskiego życia historycznoliterackiego, przyczynił się do założenia Instytutu Badań Literackich PAN, tworzył krakowską szkołę krytyki. Należał do pokolenia 1910, do którego zalicza się także Miłosza, Andrzejewskiego, Gombrowicza, Kotta i Sandauera, świadków dwóch wojen światowych i gwałtownej, brutalnej niekiedy modernizacji. Jak często podkreślają badacze, była to generacja wyjątkowa w rozwoju polskiej kultury, pokolenie wykształcone już w polskich instytucjach oświatowych, które mocno doświadczyło kryzysu gospodarczego i kulturalnego lat 30., zderzyło się z narastającym nacjonalizmem i faszyzmem, przeżyło wojnę w wieku dojrzałym, zaznało rewolucji komunistycznej (z wyjątkiem Gombrowicza) i głębokich przemian społecznych2.
2Przed wybuchem drugiej wojny światowej Wyka był młodym pracownikiem naukowym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W czerwcu 1939 roku powrócił z Krakowa do domu rodzinnego – do tartaku w Krzeszowicach. Nierzadko podejmował się pracy jako robotnik lub chłop. Niemal od początku zapisywał swoje spostrzeżenia, które później wydał jako Życie na niby i Pamiętnik po klęsce, utrwalając obraz przekształceń polskiego społeczeństwa i jego doświadczenia niemal na bieżąco. Ta zmiana sytuacji życiowej mocno wpłynęła na punkt widzenia autora. Specyficzny skrót perspektywy nie zawęził jednak horyzontów opisu, ale przyczynił się do jego urealnienia. Wyka ma dar chwytania rysów istotnych i dojmujących, przekonującego opisu wydarzeń zachodzących w konkretnym czasie i miejscu, choć mających wymiar rozleglejszy, symptomatyczny, zachowuje przy tym analityczny wgląd w sedno zmian historycznych.
I. Krzeszowice
3Rozpatrując Życie na niby, zacząć wypada od pytań podstawowych, nakreślających sytuację komunikacyjną, a więc: kto, skąd i w jakiej sytuacji wypowiada się w tekście, do kogo mówi.
4Narracja prowadzona jest z konkretnego punktu, Krzeszowic, miasta naznaczonego bliskością letniej siedziby Generalnego Gubernatora Hansa Franka (mieszczącej się w pałacu Potockich, modernizowanym zresztą przez Niemców w czasie wojny), odpowiedzialnego (między innymi) za zagładę polskich Żydów. Z Krzeszowic, liczących w 1939 roku trzy i pół tysiąca mieszkańców, 1 kwietnia 1941 roku deportowano około 500 Żydów, a więc niemal 15 procent ówczesnej populacji; była to z całą pewnością znacząca i zauważalna wyrwa w lokalnej społeczności, wydarzenie, którego nie sposób pominąć, choć oczywiście nieodosobnione wśród potworności wojny. W historii miasta zapisał się Bruno Kochański, emerytowany chorąży Wojska Polskiego – według niektórych źródeł burmistrz, według innych tylko szara eminencja, sprawująca faktyczną władzę w Krzeszowicach (burmistrzem podczas wojny był formalnie Dziecichowicz, ściśle współpracujący z Kochańskim) – który osobiście angażował się w Zagładę, wielokrotnie przyczyniał do pogorszenia sytuacji Żydów, z zapałem pilnował wywłaszczeń sklepów żydowskich, zwiększał kontrybucje nałożone na Żydów, pogłębiał represje i prześladowania, podnosił kary, tłumił wszelki możliwy opór, wysyłając jego przywódców na pewną śmierć do więzienia Montelupich w Krakowie i stosując akcje odwetowe. Po ostatecznej deportacji Żydów w 1942 osobiście poszukiwał ukrywających się, okradał ich, szantażował krewnych i rodziny udzielające schronienia. Badał też genealogię rodzin zasymilowanych lub skoligaconych z Żydami, by je dręczyć i domagać się rozmaitych usług oraz okupu. Zabijał ukrywających się Żydów. Kochański znęcał się nie tylko nad Żydami, choć nad nimi szczególnie3. Były to działania czasem niejawne, ale powszechnie znane i publicznie omawiane, wiedziało o nich duże grono ludzi, mieściły się w realiach tamtego czasu.
5Krzeszowice nie są miejscem wyjątkowym w historii zagłady Żydów, raczej typowym małym miasteczkiem z charakterystycznymi stosunkami społecznymi i towarzyskimi, gdzie przedwojenne (pozycja oficerów Wojska Polskiego, hierarchiczna struktura społeczna, antysemityzm) i wojenne zjawiska skupiają się jak w soczewce, wie o nich cała społeczność – widzi, słyszy i zna4. Warto zatem zadać pytanie, co właściwie z perspektywy Krzeszowic widać, czy – i ewentualnie jak – widać Zagładę, co to znaczy być jej świadkiem, na czym polega polska rola w tym wydarzeniu?
II. Mówić spomiędzy
6Najpierw jednak trzeba się zastanowić nad sytuacją osoby mówiącej. Kazimierza Wykę oczywiście trudno uznać za typowego przedstawiciela społeczności Krzeszowic. Inteligent wysokiej próby, choć na chwilę wysadzony z siodła, pozbawiony miejsca i otoczenia, środowiska, dyskusji z kolegami, profesorami, bibliotek, książek, seminariów, spektakli teatralnych, lektury prasy codziennej, trybu życia, do którego przywykł, wszystkiego tego, co składa się na indywidualny styl i społeczny habitus, odniesień, które stają się drugą naturą. Powrót do wcześniejszej, niżej stratyfikowanej społecznie relacji, do pracy fizycznej, niepewnych perspektyw na przyszłość, następuje dość gwałtownie. Młody intelektualista wraca do tartaku, do nieinteligenckiego otoczenia jako ktoś obcy, nigdy w pełni nienależący do grupy, patrzący na nią z dystansem. Doświadczenie chwilowej „deklasacji” zasadniczo nie zmienia habitusu inteligenckiego, ale pozwala zmienić perspektywę, paradoksalnie zobaczyć więcej i coś innego niż z okna uniwersytetu, dostrzec rozmaite podmioty społeczne, ich odmienne uwarunkowania i sytuację5.
7Wyka mówi niejako spomiędzy, odizolowany od swojego dotychczasowego środowiska, ale też od otaczających go ludzi; podwójnie obcy i podwójnie swojski przezwycięża partykularny punkt widzenia, ogarnia szerszym spojrzeniem całość kultury jako jej uczestnik i obserwator zarazem. Stan „pomiędzy” nie oznacza jednak przemawiania z przestrzeni ogólnej, nieokreślonej, rzekomo neutralnej i abstrakcyjnej, pozbawionej ograniczeń. Przeciwnie, opis Wyki wolny jest od fałszywego uniwersalizmu, perspektywy „ponad”, która w gruncie rzeczy ukrywa swoje założenia i ograniczenia. Jego postawę przybliżyć można jako postawę antropologa badającego własną i zarazem obcą kulturę, zaangażowanego i zachowującego dystans poznawczy wobec przedmiotu, kogoś, kto przenikliwym okiem omiata to, co zarazem bliskie i obce, odkrywa powtarzające się głębokie struktury i wzory.
III. Przekroczenie horyzontu wyobrażeń
8Opis Wyki jest tym cenniejszy, że nie tylko rozpoznaje nowe obszary, rzuca nowe światło na niedaleką w końcu przeszłość, lecz także przezwycięża nawyki myślowe, odrzuca wcześniejsze przeświadczenia. Nie reprodukuje ani utrwalonej wiedzy, ani wyobrażeń, musi zdobyć się na nowe opisy, ocenić niedawną przeszłość z nowej perspektywy, zaprzeczyć swoim i wspólnym dotychczasowym wyobrażeniom, przekroczyć istniejące a priori,6 pod powłoką życia fantazmatycznego rozpoznaje grunt rzeczywistości.
9A. P i e r w sz y m z n i c h s ą z ł u d z e n i a m o c a r s t w o w e; wytworzyła je wszechobecna retoryka wojenna odrodzonego państwa, a streszczają się może najbardziej lapidarnie w haśle Rydza-Śmigłego: „nie oddamy nawet guzika”. Wyka w kontraście przedstawia powszechną po wrześniu 1939 roku falę oburzenia, rozczarowania, zawodu wobec władz i rozpowszechnionej przez rozmaite aparaty państwowe, polityczne, społeczne i kulturowe nacjonalistycznej narracji o mocarstwowej pozycji Polski, jej roli, mocy, rozkwicie7 i gotowości do walki. W konfrontacji z realiami to powszechne mniemanie okazało się całkowitym złudzeniem. Nie guzik, ale cały kraj został oddany w błyskawicznym tempie. Sny o potędze zaszczepiano w każdy możliwy sposób, oddalając realny obraz sytuacji. Była to forma życia fantazmatycznego. We wrześniu 1939 państwo na swoich najwyższych szczeblach przestało działać niemal od razu8 i tylko mobilizacja społeczna oraz aktywność władz lokalnych utrzymywały jakikolwiek ład wśród wojennego chaosu. Ten gorzki obraz pojawia się w wielu zapisach biograficznych, by przypomnieć tu choćby najsłynniejsze dzienniki tego czasu, a więc teksty Zofii Nałkowskiej i Marii Dąbrowskiej. Gniew, poczucie zawodu, oszustwa na wielką skalę, zdziecinnienie i bezczelny patos przedwojennych władz, wreszcie ucieczka z zagrożonego państwa, to powtarzający się refren, towarzyszący pieśni o klęsce i strachu9. Warto podkreślić, że dziś jest to fragment pamięci społecznej wyparty i oczyszczony w duchu nowej polityki historycznej. Poczucie zawodu i zdrady przez własne państwo zostało uciszone. Dominuje retoryka podwójnego ciosu, któremu sprostać nie mogłaby żadna, najlepsza nawet organizacja państwowa. Wyrazista klęska elit państwowych i społecznych usuwa się w cień, a nawet zyskuje znaki przeciwne: premier i prezydent otaczani są kultem jako bohaterowie. Dezercja przemienia się w dziejowy kataklizm, nieszczęsny los i narodową tragedię. Rozżalenie, szok, rozczarowanie wyparowują.
10Wyka podaje przyczyny ówczesnego szoku i katastrofy: słabość militarna i fatalne strategie – skupienie na ataku, brak realnych planów obrony, ukrywana dysproporcja sił, rozprzężenie wszelkich władz już po pierwszym uderzeniu. Obraz silnego, nowoczesnego, sprawnego, dobrze zorganizowanego państwa zniknął po pierwszym ciosie. W stworzeniu tego wizerunku ważną rolę odgrywał mit roli dziejowej (zaczerpnięty z romantyzmu), należnej Polsce pozycji międzynarodowej, polskiego sprawstwa, a przede wszystkim mit samodzielnie odzyskanej niepodległości, którą Polacy rzekomo osiągnęli dzięki dalekowzrocznej polityce, skutecznej dyplomacji i ofierze krwi. Wmówienie było skuteczne. Wiązało się z charakterystycznym zapomnieniem, że to pomyślna konfiguracja okoliczności międzynarodowych zadecydowała o powrocie polskiego państwa na mapę Europy. Międzywojenna polityka historyczna była jednak potężną siłą, stała się główną sprężyną retoryki obronnej. Wyka podkreśla:
W przeciągu kilku dni ujawniło się, że pod tajemnicą wojskową kryje się pospolity bluff, że armia do wojny nowoczesnej jest absolutnie nieprzygotowana. (…) Tak więc podstawa zaufania do obozu rządzącego, jaką wmuszano społeczeństwu i jaką niejednemu rzeczywiście wmuszono, okazywała się oparta na ślepocie, kłamstwie i lekkomyślności.10
11Stan przedwojenny opisuje jako: „straszliwą fanfaronadę, blagę, kołtuńskie, niegodne ludzi dojrzałych otępienie, zablagowanie się po ostatni nerw”11.
12Bolesna operacja demitologizacji dokonała się na ciele całego społeczeństwa wyrzuconego ze zwykłych kolein rzeczywistości:
Odcięci od prac swoich, jesteśmy skazani, by wstąpić w siebie, wejść w wstydliwe zakamarki. (…) Jak to się mogło stać? Jak to się mogło stać, że w przeciągu kilku dni rozpadło się państwo niepoślednie, obfite w obszar i mieszkańców. Jak do próby (…) można go było doprowadzić w sposób tak zbrodniczo lekkomyślny? (…) Jak można było trwać bezkarnie, bez rozpoznania rzeczywistości, w takim samookłamywaniu i samouwielbieniu?12
13Wstrząs, zderzenie z realnym nie przywraca jednak wszystkim zmysłu rzeczywistości, nie ucisza patosu, nie rozwiewa romantycznych wyobrażeń. Życie społeczne charakteryzuje dwoistość: niezmiennej trzeźwości praktyk społecznych nie zawsze towarzyszy ich jasna świadomość. Wyka wielokrotnie podkreśla, że s p o ł e c z e ń s t w o ż y j e, jakbyśmy to dziś ujęli, ż y c i e m f a n t a z m a t y c z n y m, a p r z e d e w sz y s t k i m n i e d o s t o s o w a n y m i d o c z a s u l u b t e ż p o ł o w i c z n y m i w y o b r a ż e n i a m i o s o b i e i i n n y c h p o d m i o t a c h p r o c e s u h i s t o r y c z n e g o. Żyje niedawną przeszłością, ale nie rzeczywistością przedwojenną, bo ta się diametralnie zmieniła, lecz wyobrażeniami sprzed wojny. Cień fantazmatu, zasłona złudzeń doprowadziły do fałszywych rozpoznań i fatalnych w skutkach decyzji. Zdaniem Wyki wyobraźnię społeczną ogarnęły schematy, które zablokowały jasne rozpoznanie najistotniejszych zmian13. Życie fantazmatyczne rządzi również rozpoznaniem polskim w sprawie Zagłady
14Mity, zdaniem Wyki, oddzielały skutecznie od rzeczywistości. Uwiedzenie fantazmatyczne usuwało z pola widzenia treści niewygodne, (np. komunikaty o zwycięstwach niemieckich, o realnych proporcjach sił, o sytuacji międzynarodowej, polską rolę w Zagładzie). Zawieszenie zmysłu rzeczywistości, brak rozpoznania w realnym świecie (przy bardzo „trzeźwych” praktykach) – życie fantazmatyczne odklejało od rzeczywistych procesów i wydarzeń, nie pozwalało należycie ocenić sytuacji.
Z pomocą przyszły zupełnie specjalne funkcje wyobraźni i świadomości zbiorowej wytworzone w tych warunkach. Rzeczywiste życie Generalnego Gubernatorstwa, panujący w nim ucisk gospodarczy i biologiczny, nasilona propaganda sukcesów wojennych niemieckich – wszystko to zostało uznane za sferę życia na niby. Życie natomiast prawdziwe schroniło się gdzie indziej, w podziemie polityczne, w tajną prasę, w coraz to obficiej zakwitające funkcje konspiracyjnego szkolnictwa, wydawnictw, działalności kulturalnej. Życie oficjalne, praca oficjalna były na niby. Na serio natomiast było jedynie tamto życie utajone i zazdrośnie chronione przed wrogiem. A już najbardziej na niby były w opinii GG niewątpliwe sukcesy militarne Niemiec. Przeciętny Polak dopiero po wojnie dowiadywał się, że np. cyfry dokonanych przez łodzie podwodne zatopień niewiele w komunikatach niemieckich odbiegały od rzeczywistości. Tak silnie obronna i ochronna funkcja tego podziału na życie rzeczywiste i pozorne skreślała w owej sferze uznanej za pozorną wszystko, co dla przetrwania padających wciąż ciosów było zbyt niebezpieczne.
Co zbytnio podważało chwiejną równowagę obronną społeczeństwa wpędzonego w warunki przekraczające najgorsze przewidywania.14
15Powstanie warszawskie z 1944 roku Wyka traktuje jako triumf fantazmatu. Życie w iluzji pozwalało podejmować decyzje najbardziej nieracjonalne i kosztowne w sensie społecznym, cywilizacyjnym i ludzkim. Wyka wskazuje przy tym, że z jednej strony okupacja zrodziła silny opór, z drugiej – odebrała społeczeństwu poczucie sprawczości15, utwierdzała je w przekonaniu, że wszystko rozgrywa się gdzie indziej, w Londynie lub w ZSRR, co również przyczyniało się do tworzenia fałszywego obrazu sytuacji. Opis powstańców i ich losu jest przejmujący, przygnębiający i namacalny, Wyka rysuje drastyczny obraz zniszczenia, rozpadu, a przede wszystkim rażącego braku solidarności ze strony reszty społeczeństwa. Klęska powstania wzmocniła tendencję do wewnętrznej emigracji, ucieczki od rzeczywistości. Oznaczała też zapaść kulturową i społeczną – zwłaszcza inteligencji.
16Obie porażki (wrześniowa i powstania) ujawniły zresztą, że nie ma czegoś takiego jak jedno polskie społeczeństwo, pokazały wielość podmiotów społecznych, charakteryzujących się rozmaitym nastawieniem do klęski i nowej władzy. Podmioty te zostały ukształtowane przez odmienne warunki oraz praktyki ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Przede wszystkim klęska była dotkliwa dla polskiej inteligencji, aspirującej do roli przewodniej, w swym mniemaniu odpowiedzialnej za losy kraju i społeczeństwa, podejmującej wyważone i konstruktywne decyzje.
17B. Gorzkie pożegnanie z tym obrazem będzie d r u g i m p r z e k r o c z e n i e m w m y ś l i K a z i m i e r z a W y k i. Autowizerunek inteligencji jako najistotniejszej i najcenniejszej części narodu podlega w tym tekście dotkliwej krytyce. Rewizji towarzyszy wyraziste zarysowanie nieprzyjemnej prawdy o radykalnym dysonansie w polskim społeczeństwie. Jeszcze przed wojną było ono areną ostrych podziałów klasowych, kulturowych i wyznaniowych, co oczywiście nie umykało ówczesnej świadomości, ale też wiedzę tę neutralizowano na rozmaite sposoby. Rażąca nierówność, ogromne kontrasty społeczne rodziły napięcia, które trudno przeoczyć. Lewicowa inteligencja, dostrzegając ogólne rysy społecznej organizacji, ignorowała swoją rolę w konserwowaniu takiego stanu rzeczy. Wspomniany brak harmonii dotyczy jednak także lat wojny, choć układ sił mocno się zmieniał. Wyka podkreśla w wielu miejscach, że sytuacja zwłaszcza chłopów, ale także robotników, niedopuszczanych dotąd do głosu, wykluczonych ekonomicznie i kulturowo, poprawiła się podczas okupacji, szczególnie pod względem ekonomicznym. Okupacyjne warunki gospodarcze sprzyjały wsi i przemysłowi. W sytuacji ostrego reglamentowania i niedoboru żywności praca chłopów stawała się niezmiernie opłacalna, zwłaszcza że ryzyko nielegalnego handlu ponosił kto inny16. Okupacja była więc okresem ekonomicznej stabilizacji, jeśli nie rozwoju dla klas chłopskich, choć oczywiście nie tylko dla nich. Mówiąc językiem współczesnym: po raz pierwszy przypływ podniósł także łódkę chłopską. Napięcia dawały o sobie znać nieustannie, choćby po upadku powstania, gdy chłopi przyjmowali mieszkańców Warszawy, pomoc dla nich traktując ściśle w kategoriach handlowych, wykorzystując ich sytuację wysiedleńców. Jednocześnie Wyka podkreśla patriotyczne zaangażowanie chłopów i ich trzeźwą politycznie nieufność wobec Niemców. Chłopi podczas wojny wybijają się zatem na większą samodzielność, naruszają status podległości, stają się aktorem historii17.
18Wyka dokonuje mocnej rewizji przeszłości. Jak wynika z jego analiz, klęska wrześniowa ma charakter strukturalny, do kolapsu nie doszło przypadkiem i wynikał on nie tylko ze słabości militarnej Polski, przewagi ekonomicznej, technicznej i organizacyjnej Niemiec, ale też ze społecznej stratyfikacji w II RP, hierarchicznej, skostniałej struktury, utrwalonych schematów przemocy, przysłoniętych długą tradycją. To układ społeczny, w którym elita, biurokracja z „drużyny wodza”, wierzy w swoje szczególne prawo do zajmowania nadrzędnej i uprzywilejowanej pozycji, rzekomo wynikające z jej kompetencji, umiejętności przywódczych i trzeźwego sądu. Wyobrażenie to wydawało się elicie oczywistością i zostało zaszczepione także pozostałym podmiotom społecznym. W gruncie rzeczy szczególna pozycja wynika jednak z przeniesienia dawnego układu feudalnego. Taki też właśnie postfeudalny dystans dzieli inteligencję od reszty społeczeństwa18. We wrześniu 1939 roku udowodniła ona zresztą swoją niekompetencję i całkowity brak odpowiedzialności:
masowa ucieczka biurokracji sanacyjnej, cywilnej i wojskowej, od generałów do sierżantów, od ministrów do starostów, była w tym miesiącu zjawiskiem, które całą tę biurokrację skompromitowało w oczach społeczeństwa. To bowiem w dwudziestu kilku milionach uciec nie mogło i nie miało gdzie, i dlatego oceniło ten objaw jako ucieczkę szczurów z okrętu wpędzonego przez nie na skały.19
19Wyka podkreśla przy tym całkowicie fałszywe rozpoznanie sytuacji: inteligencja, uciekając, deklarowała ochronę siebie jako ochronę tego, co najcenniejsze dla państwa, nie dostrzegła jednak faktu, że traci pozycję bezwzględnego hegemona, że jej kapitał symboliczny topnieje do cna i duchowe oraz faktyczne przywództwo powoli jej się wymyka20.
20Na marginesie warto zauważyć, z jakiego punktu mówi Wyka, jak rozumie proces historyczny i w jakich kategoriach go ujmuje. Jest to z całą pewnością historia materialistyczna i społeczna zarazem, w której przemiany społeczne, psychospołeczne, kulturowe nie są oddzielone od sytuacji ekonomicznej, ale też nie są do niej redukowane. Można tu dostrzec perspektywę marksowską – ma ona wprawdzie niewiele wspólnego z ortodoksyjnym materializmem dialektycznym, ale za to umożliwia wypracowaną na własny użytek metodę holistyczną, która jednak nie opisuje „podmiotu bez właściwości” ani też „społeczeństwa” jako całości.
21Mówiąc z konkretnego miejsca geograficznego, Wyka zaznacza swoją pozycję społeczną, co pozwala mu pokazać przecinające się prądy, procesy uchwytne tylko z bliskiej perspektywy21, ale też stałe wzory i tendencje, które widać dopiero z pewnego oddalenia. Wzory te idą niejako w poprzek klas, niekiedy dotyczą grup poszczególnych, niekiedy zaś wszystkich razem: inteligencji, jak też mieszczaństwa, ziemiaństwa, robotników i chłopstwa. Tekst Wyki ma zatem dwa wymiary, opisuje procesy in statu nascendi, ale też odkrywa wzory kulturowe, trwałe struktury. Opisuje niejednakowe doświadczenia różnych podmiotów historycznych (klas) w okresie dwudziestolecia międzywojennego i we wrześniu 1939 roku, podczas okupacji, po powstaniu i wreszcie także w okresie komunizmu. Tym jednak, co mnie w niniejszym tekście będzie interesowało najbardziej, jest stosunek wobec Zagłady.
22C. P r z e k ro c z e n i e t r z e c i e: z n a c z e n i e Z a g ł a d y d l a po l s k i e g o s po ł ec z e ń s t w a. W tekście Wyki nie znajdziemy bezpośredniego obrazu Szoa, masowego umierania, niewyobrażalnych okropieństw, brutalności, wykluczenia, powszechnej śmierci, nie ma konkretnych osób, fabuł, wspomnień22. Wyka nie przedstawia Zagłady, w całym tekście znajdziemy co najwyżej drobne, marginalne migawki, urywki obrazów w żaden sposób niedające pojęcia o Holokauście. Analiza ilościowa tekstu pokazałaby, że Wyka niewiele miejsca poświęca Szoa. Fakt ten musi budzić zdziwienie, tym bardziej że nawet w skali Krzeszowic zjawiska związane z Zagładą były widoczne jak na dłoni, o czym pisałam już wcześniej. Figura naocznego świadka, który przekazuje swoje obserwacje i pamięć konkretnych wydarzeń, nie ma do tekstu Wyki zastosowania. Narracja snuje się wokół „my”, którym jest polska wspólnota, możemy ją określić zatem mianem n a r r a c j i p o l s k o c e n t r y c z n e j w tym sensie, że w centrum zainteresowań sytuują się zawsze Polska i polskie społeczeństwo. Przy czym Wyka płynnie przechodzi od kategorii narodu do społeczeństwa i odwrotnie. Identyfikacja ta wydaje się kluczowa, „my” oznacza bowiem polskie społeczeństwo, jego warstwy i klasy. Naród pozostaje aktorem historii, niezależnie od rozpisania go na głosy społeczne. W historii powszechnej grają rozmaite postaci: Niemcy, Polacy, Anglicy itd. Historia, rzec można w sporym uproszczeniu, to przygody egzystencjalne i moralne narodów, niekiedy esencjalizowanych i stereotypizowanych: niemiecka wojowniczość, organicznie niemiecki brak szacunku dla innych itp.23
23Pytanie, czy Żydzi zaliczają się do narodu, czy też sytuują poza nim, w myśl podziału my–oni pozostać musi bez jednoznacznej odpowiedzi. Z pewnością są częścią społeczeństwa, w kilku miejscach Wyka nazywa ich warstwą, brak jednak jakiejś obszerniejszej refleksji na ten temat, a zwłaszcza jednoznacznej deklaracji. Przy czym trzeba zastrzec, że Wyka mocno i zdecydowanie sprzeciwia się nacjonalizmowi, występuje przeciwko jego wyobrażeniom i praktykom, uważa je za aberracyjne, fałszywe i zbrodnicze. Nawet jeśli jego opowieść akcentuje polskie „my”, nie jest to narracja wykluczająca. Antysemickie klisze, hasła i obraz pojawiają się jako słowa cudze – po to by je zanalizować i odrzucić. Przykładem niech będą choćby rozważania o handlu. Wyka nawiązuje do głośnego hasła polskich antysemitów „odżydzenia handlu”24 (żydowski handel jako źródło nędzy i wyzysku), wskazuje, że po Zagładzie Żydów już nie ma, ale polski sklepikarz, który zajął ich miejsce, podlega takim samym prawom, pełni tę samą funkcję i zachowuje się tak samo. Wyzysk nie jest bowiem żadną kwestią mentalności, narodowości czy wyznania, ale stosunków społecznych i ekonomicznych.
24Trzeba to mocno podkreślić: polskocentryzm nie oznacza strategii nastawionej na ochronę polskiego wizerunku, na obronę kruchej polskiej tożsamości i autoafirmację, przeciwnie, Wyka mówi rzeczy nad wyraz gorzkie i nieprzyjemne dla polskich uszu. Jego opowieść jest polskocentryczna w tym sensie, że nie widzi doświadczeń żydowskich odrębnie, a los żydowski zapośrednicza przez doświadczenie polskie. Pyta, jakie znaczenie Zagłada ma dla Polaków i jaką odegrali w niej rolę. My zaś na podstawie tego obrazu zapytać możemy, czy i jak ma się ten przekaz do obrazu obojętnego świadka. Tak otwarte i stanowcze postawienie kwestii, pojawiające się w latach 40., z perspektywy czasu i późniejszej debaty wydaje się niezmiernie cenne i przełamujące rozmaite schematy kulturowe. Aby zrozumieć, co Wyka mówi w tej sprawie, trzeba przyjrzeć się diagnozie, którą stawia wojennej i powojennej Polsce, odzierając ją z fantazmatów, analizując nie tylko stan mentalny, lecz także realne praktyki. Badając napięcie między tymi obydwiema sferami.
IV. Diagnoza na serio
25Jak już wcześniej wspomniałam, Wyka patrzy na otaczający go świat spojrzeniem antropologa analizującego całość kultury. W porównaniu z czasami przedwojennymi w czasie wojny nastąpiła ogromna zmiana ekonomiczna i społeczna, emancypują się klasy niższe, następuje kryzys tradycyjnego, hierarchicznego społeczeństwa (nie do końca zresztą uświadamiany). Warunki okupacyjne decydują o tym, że całe społeczeństwo żyje w dwóch porządkach: pozornym i rzeczywistym. Pozorny wyznaczają przepisy prawa narzuconego i zarządzenia nazistów, które właściwie uniemożliwiają życie – minimum egzystencjalne poniżej możliwości biologicznego przetrwania, zakazy lub ograniczenie pracy dla wielu zawodów, likwidacja ważnych instytucji – skutkują tym, że powszechne stają się działania nielegalne: hodowla zwierząt, handel, ciągłe dawanie i branie łapówek. Ż y c i e n a n i b y pozornie respektuje narzucony ład, musi liczyć się z realiami, z władzą, która panuje nad życiem i śmiercią: „wszystko było zabronione, więc można było w potrzebie spuścić z wymagań, dołożyć i żądać wdzięczności”25. Życie na niby to działanie w stanie wyjątkowym (żeby uciec się do współczesnego terminu Giorgia Agambena), w którym niemal wszystko może podlegać karze ostatecznej, a jej zawieszenie jest każdorazowo prawem łaski. Życie rzeczywiste polega na nieustającym rozmijaniu się z porządkiem wyznaczonym przez prawo i władzę26. Świat realny okupowanej Polski jest nielegalny, co jednak odnosi się nie tylko do konspiracji politycznej i zbrojnej (choć, rzecz jasna, jest to element niezmiernie ważny), ale przede wszystkim do codzienności i do życia gospodarczego. Dodajmy: specyficznego życia gospodarczego, które w minimalnym stopniu koncentruje się na wytwarzaniu i produkcji, a staje się rozbuchanym do granic możliwości handlem, z nieskończenie długim łańcuchem kupców i pośredników, generującym ogromną masę kosztów pośrednich (i uwzględniającym łapówki).
26Wyka określa ten stan mianem g o s p o d a r k i w y ł ą c z o n e j, w której spekulacja przerasta sektor konsumpcji i produkcji i zupełnie się od niego oddziela. Gospodarka ta niewiele ma wspólnego z rozwojem sił wytwórczych czy ewolucją społeczną, nie wzbogaca kraju, nie tworzy solidnych fundamentów dla społeczeństwa, jest skarlała i pozorna27. Życie społeczne spełnia się teraz w świecie fantazmatycznym. Wyka wskazuje na wątpliwy moralnie charakter gospodarki wyłączonej, najczęściej związany z przymusem i ukrytą przemocą, wykorzystywaniem sytuacji nagłej potrzeby, konieczności walki o życie, często też z układami i wysługiwaniem się niemieckiej władzy itp. Charakterystyczne, że pisząc o tym, unika tonu moralisty, a więc nie skarży się na upadek obyczajów, ale trzeźwo rejestruje relacje społeczne, np. kapitalizację ciała kobiet, ich rolę jako pośredniczek w komunikacji z niemiecką władzą28. Widzi też dość powszechną deklasację, a więc paranie się działalnością dotąd zarezerwowaną dla klas niższych (inteligentki jako pośredniczki w handlu, nierzadko utrzymujące swoje rodziny), zmianę realnego sposobu życia i mentalności często po to, aby podtrzymać złudzenie habitusu:
Wiele było powodów, dla których w warstwie urzędniczej, inteligenckiej i wśród nowego kupiectwa stroną aktywną były kobiety. Same handlowały, same pośredniczyły, za mężów i dla rodzin załatwiały interesy, wysyłane były do Niemców, zwłaszcza w godzinach pozaurzędowych, w porach restauracyjnych.29
27Wyka z rozmaitych perspektyw ekonomicznych i społecznych opisuje zjawisko gospodarki wyłączonej, czyli królujących wszędzie pokątnych interesów, „załatwiania”, działania zawsze poza sferą legalną. Procedery te często potem umykają polskiej świadomości, nie wchodzą do kanonu wiedzy o kondycji polskiego społeczeństwa czasu okupacji lub też są marginalizowane jako zjawisko uboczne, nienadające podstawowego tonu obrazowi okupacji. Są to jednak procesy bardzo ważne: wyodrębnienie nowego mieszczaństwa, spłaszczenie hierarchii społecznej, utrata tradycyjnych dla inteligencji źródeł utrzymania (zamknięte szkoły, uniwersytety, wydawnictwa, teatry, czasopisma itd.). Myliłby się jednak ten, kto mniemałby, że wspomniane spłaszczenie struktury społecznej przyczyniło się do wzrostu egalitaryzmu czy też choćby solidaryzmu w okresie okupacji. Jak już pisałam, stało się przeciwnie, utrwaliły się podziały i choć sytuacja ekonomiczna i kulturowa klas niższych obiektywnie się poprawiła, napięcia klasowe wciąż się utrzymywały30.
28Przemiany te nie są tylko chwilowym zaburzeniem, krótkotrwałym przystosowaniem się do sytuacji; Wyka widzi kontynuację tych postaw i nawyków, a przede wszystkim procesów społecznych także po wojnie31. Proces ten objął nie margines społeczny, ale ważną, by nie rzec: reprezentatywną, część społeczeństwa32. Polskie „dać sobie radę” oznacza w tym wypadku udział w śliskich interesach, łapówki, układy z Niemcami; tworzy się cała sieć społeczna, która ma niewiele wspólnego z rozwiniętymi, nowoczesnymi społeczeństwami. Do samego „zagarnięcia sfery interesów” jeszcze powrócę w dalszym ciągu wywodu.
29Nielegalny handel staje się nową osią społecznej stratyfikacji, dystrybucji dóbr i znaczenia w myśl słów starego szlagieru: „teraz jest wojna, kto handluje, ten żyje”. Wyka burzy obraz dumnie głodujących rodaków:
ulica miejska była dobrze ubrana, moda zmieniała się w miarę lat, cukiernie i miejsca rozrywek miały swoją stałą, chociaż nieliczną w ogólnej proporcji klientelę. Obserwator powierzchowny, który oglądał Generalne Gubernatorstwo po innych krajach okupowanych, powiadał, że tu panuje dobrobyt.33
30To ożywienie gospodarcze i dobrobyt są dla Wyki pozorne w tym sensie, że nie odnoszą się do sfery produkcji i nie przynoszą rozwoju społecznego.
Powstał niejako system gospodarki, która pewnymi swoimi funkcjami została włączona w obojętne jej i obce ciało, a innymi zawisła w powietrzu, wyłączona od wszelkiej zależności społecznej. (…) dzięki temu w postawie społeczeństwa wobec własnych działań gospodarczych utrwaliło się przekonanie, że są one niezależne, na uboczu i dla siebie, że tutaj wolno i należy robić, co się chce. Niemoralność pracy była nawet obowiązkiem patriotycznym. Taką drogą powstał w psychologii konglomerat, który uważamy za centralne zjawisko psychosocjalne lat okupacji: gospodarka wyłączona moralnie, wyłączona ze wspólnoty społeczno-państwowej.34
31Niskie płace oficjalne, niskie podatki, ogromna inflacja miały się nijak do rzeczywistego (czarnego) rynku i cen spekulacyjnych35.
32Ogólna deprawacja wszystkich klas społecznych oznacza także, że kradzież i szaber były chlebem powszednim przez wszystkie okupacyjne lata. Handel walutami, dobrami luksusowymi, kosztownościami oznaczał ryzyko, ale przede wszystkim nowe, błyskawicznie rosnące fortuny. „Nocami auta [niemieckie – K.Ch.] wywoziły łupy: futra i rzeźby, ubrania i zboża, czego nie zdołały zrabować swojskie hieny”36. Sceny te mają miejsce już w roku 1939 i kładą się cieniem na wizerunku solidaryzmu narodowego. Rabunek staje się codziennością. „Społeczeństwo polskie za okupacji żyło i okupację przeżyło z handlu. (…) Rozrost handlu był tylko polipem, wyhodowanym w atmosferze gospodarki wyłączonej”37.
V. Polski świadek Zagłady
33Wyka wielokrotnie podkreśla, że warunkiem możliwości tych ruchów tektonicznych w konstrukcji polskiego społeczeństwa była zagłada polskich Żydów, a ściślej rzecz ujmując, przejęcie ich majątku i ról społecznych, zajęcie ich miejsca. „Nowe mieszczaństwo wojenne rozkrzewione na ruinie żydostwa polskiego”38 stanowi w istocie nową klasę społeczną, jak się zresztą potem okaże, wewnętrznie zróżnicowaną. Wyka pisze:
C e n t r a l n y m faktem psychogospodarczym lat okupacji pozostaje niewątpliwie zniknięcie z handlu i pośrednictwa milionowej masy żydowskiej. Zniknięcie definitywne i ostateczne. Ten fakt jest g ł ó w n y i stały. Natomiast faktem mniej stałym, chociaż równie ważnym, jest próba inercyjnego i automatycznego wejścia żywiołu polskiego na miejsce opróżnione przez Żydów. Dlatego nazywam to wejście inercyjnym i automatycznym, ponieważ cały ten proces, mówiąc krótko i brutalnie, miał ze strony wskakujących na puste miejsce taki obraz: na miejsce niechrzczonych – chrzczeni, ale z całą ohydną psychologią kanciarza, handełesa, wyzyskiwacza, psychologią związaną z funkcją społeczną, a nie przynależnością narodową. Cała radość polskiego „stanu trzeciego” sprowadza się właśnie do tej nadziei: nie ma Żydów, wejdziemy na ich miejsce, n i c z e g o n i e z m i e n i a j ą c, wszystko dziedzicząc z nałogów, które narodowi moraliści uważali za typowe dla psychiki żydowskiej, ale tym razem będzie to narodowe cacy i tabu. Dlatego w psychologii gospodarczej jest to sprawa centralna i musi być najdokładniej rozważona, jeżeli nie ma zaciążyć na zdrowiu moralnym narodu.39
34Pragnę to mocno podkreślić: nikt wcześniej i długo jeszcze nikt później nie wyraził tak dobitnie tezy, że zagłada Żydów jest dla polskiej mentalności, przemian społecznych i gospodarki wojennej (i powojennej) sprawą najistotniejszą, zwykle traktowana bywa bowiem jako zjawisko osobne, biegnące własnym torem, bolesne i potworne, ale pozbawione bezpośredniego związku z losem i położeniem samych Polaków, budzące w nich najczęściej współczucie i grozę, niekiedy spotykające się z obojętnością. Przy takim założeniu zależność ta miałaby co najwyżej charakter moralny.
35Wyka twierdzi coś przeciwnego, a mianowicie, że właśnie w Z a g ł a d z i e i e l i m i n a c j i t r z eb a sz u k a ć k l u c z a d o r o z u m i e n i a t e g o, c o s i ę s t a ł o w P o l s c e. Przejęcie własności i miejsca w społeczeństwie miało charakter masowy, odbywało się na skalę społeczną. Było też powszechnie traktowane jako dobrodziejstwo, dziejowa sprawiedliwość i spotykało się z radością mas. Jasne i jednoznaczne sformułowanie „cała radość” z „wejścia w miejsce Żydów” nie pozostawia wielkiego pola do interpretacji. Z obrazu niewinnych i straumatyzowanych świadków, tak popularnego przez całe dziesięciolecia, nie zostaje nic. Zdaniem Wyki fakty mówią same za siebie, śmierć Żydów przyjęto z aprobatą, ulgą, jak uśmiech losu. Nie można też mówić w tym wypadku o bierności, polskie społeczeństwo wykazało się aktywnością. Perspektywa makro, którą Wyka wybiera, perspektywa zmian społeczno-mentalnych, pozwala uniknąć jałowych dyskusji, w gruncie rzeczy rozmywających problem, uciekających się do argumentów: „nie można uogólniać”, „ilu Polaków ratowało”, „było wielu przyzwoitych ludzi”, „inni byli jeszcze gorsi”. Sposób ujęcia problemu, który proponuje Wyka, pozwala więc zmierzyć się ze skalą zjawiska, zobaczyć jego znaczenie i mechanizm.
36W cytowanym wyżej fragmencie Wyka konfrontuje rzeczywistość z przedwojennymi wyobrażeniami antysemickimi i hasłami „odżydzenia” gospodarki, banków i handlu jako remedium na kryzys gospodarczy i złe warunki życiowe40. W innym miejscu pisze również: „Okupacja pokazała, że jest na odwrót. Wyłączono Żydów i nareszcie powstał kupiec «narodowy». Czy coś się zmieniło? Okazało się, że warunkuje nie psychologia grupowa czy narodowościowa, ale w y g l ą d b a z y g o sp o d a r c z e j w c a ł o ś c i u s t r o j u”41. Krótko mówiąc, antysemickie hasła nie tylko są obrzydliwe moralnie i społecznie, ale nie mają żadnych podstaw i sfalsyfikowała je rzeczywistość.
37Konfrontacja ta uzmysławia jednak coś więcej, a mianowicie że dla Wyki Zagłada jest nie tylko kataklizmem, który sprowadzają Niemcy, nie do końca jest czymś zewnętrznym. Rozpatruje ją także w logice i historii polskiej kultury, jej wzorców i wyobrażeń. Wprost i jasno stawia pytanie o polskie reakcje na Zagładę i polską rolę w całym tym procesie. Nie zamierza poprzestać na powtarzanej jak mantra konstatacji winy niemieckiej:
Ale, pytanie znacznie donioślejsze, czy formy, w jakich się ta e l i m i n a c j a d o k o n a ł a, i s p o s ó b, w j a k i s p o ł e c z e ń s t w o n a s z e p r a g n ę ł o i p r a g n i e j ą z d y s k o n t o w a ć, były i moralnie, i rzeczowo do przyjęcia? Otóż, choćbym tylko za siebie odpowiadał i nie znalazł nikogo, kto by mi zawtórował, będę powtarzał – nie, po stokroć nie. Te formy i nadzieje były haniebne, demoralizujące i niskie. Skrót bowiem gospodarczo-moralnego stanowiska Polaka wobec tragedii Żydów wygląda tak: Niemcy, mordując Żydów, popełnili zbrodnie. My byśmy tego nie zrobili. Za tę zbrodnię Niemcy poniosą karę, Niemcy splamili swoje sumienie, ale my – my już teraz mamy same korzyści i w przyszłości będziemy mieli same korzyści, nie brudząc sumienia i nie plamiąc dłoni krwią. Trudno o paskudniejszy przykład moralności, jak takie rozumowanie naszego społeczeństwa.42
38Zagłada nie jest więc czymś zewnętrznym, co płynie w okupacyjnym nurcie tuż obok, ale jednak osobno i zasadniczo nie wpływa na polski los. Obraz, który Wyka przedstawia, nie ma nic wspólnego z wizją „obojętnego świadka”, który grzeszy tylko w sensie egzystencjalnym: zaniechaniem, oddaleniem, separacją43. Niewinne oko nie istnieje. Przeciwnie, „polski świadek” podejmuje działania, odnosi korzyść, jest zaangażowany:
Tym razem spod ręki niemieckiego kata, dokonującego niewidzianej w dziejach zbrodni, sklepikarz polski wyciągnął klucze do kasy swego żydowskiego konkurenta i uważał, że postąpił jak najmoralniej. Na Niemców zbrodnia i wina, dla nas klucze i kasa. Sklepikarz zapomniał, że „prawne” wyniszczanie całego narodu jest fragmentem procesu tak niespotykanego, że na pewno nie po to historia go zainscenizowała, żeby zmienił się szyld na czyimś sklepiku. Formy, jakimi Niemcy likwidowali Żydów, spadają na ich sumienie. R e a k c j a n a t e f o r m y s p a d a j e d n a k n a n a s z e s u m i en i e. Złoty ząb wydarty trupowi będzie krwawił, choćby nikt już nie pamiętał jego pochodzenia. Dlatego nie wolno dozwolić, by ta reakcja została zapomniana lub utrwalona, bo jest w niej tchnienie małostkowej nekrofilii.44
39Obraz krwawiącego złotego zęba, który został „wydarty trupowi”, staje się emblematem polskiej roli, niezmiernie mocnym przekazem, który z jednej strony wpisze się w polskie imaginarium, będzie powtarzany i reprodukowany, z drugiej jednak zostanie zneutralizowany opowieścią o powszechnych okropnościach wojny. Trzeba też w zacytowanym fragmencie dostrzec kolejny ważny element obrazu, a mianowicie aktywną niepamięć, zepchnięcie wiedzy powszechnie dostępnej w milczenie, wyparcie teraźniejszości z publicznej świadomości i publicznego dyskursu. Przeświadczenie, że głos Wyki w tej sprawie będzie raczej odosobniony i nie spotka się z ogólną aprobatą, okazało się trafne. Życie na niby weszło wprawdzie do kanonu lektur szkolnych i uniwersyteckich, ale jego przekaz został spacyfikowany formułami o wyjątkowej wrażliwości autora, światłym humanizmie i trosce o kondycję moralną narodu45.
40Jak już wspomniałam na początku, Wyka nie przedstawia obrazu Zagłady – nie ma właściwie opisu tego wydarzenia, gett, obozów, masowych i indywidualnych śmierci, dewastacji synagog itd. Obrazy pojawiają się rzadko, migawkowo, w kontekście grozy września albo niemieckiego barbarzyństwa i pogwałcenia zasad cywilizowanych społeczeństw: „[wróg] w szkołach polskich niszczył zbiory i rozpruwał wypchane ptactwo. Palił książkami lub załatwiał w nie potrzeby naturalne. Ludność cywilną rozstrzeliwał jako sprawców wojny. Żydów wypędzał na rynki miasteczek, z miotłą w ręku, żeby ich nauczyć czystości”46.
41Raz jeszcze powtórzę, że Wyki i jego relacji w żadnym razie nie można określić mianem opowieści naocznego świadka47. Co więcej, badacz zasadniczo skupia się na polskim doświadczeniu, na znaczeniu, jakie miała Zagłada dla Polaków, i na ich roli – w tym sensie mówiłam o perspektywie polskocentrycznej. Z drugiej jednak strony Wyka zdaje sobie sprawę z wagi tego Wydarzenia („nie widziana w dziejach zbrodnia”), jego kluczowego znaczenia – kluczowego w tym sensie, że uruchamia zmiany ekonomiczne, społeczne i mentalnościowe. Powszechny szaber i handel z nim związany, przejmowanie żydowskich majątków, domów, środków produkcji oraz stanowisk oznaczało istotną zmianę w strukturze własności i podziałów klasowych. Proces ten nie byłby możliwy bez wojny, przygotowała go jednak także długa tradycja przedwojennego wykluczenia, w którym czołową rolę odgrywał antysemityzm; wyparcie z polskiego świata miało swoje etapy. Wyka dostrzega zatem zmianę, ale i ciągłość kulturowych wzorów, które do tego stanu rzeczy doprowadziły.
42Wróćmy do zagadnienia świadka. Jak już wspomniałam, w obrazie Wyki nie ma szczelnej granicy między Zagładą a Polakami, co nie oznacza, że los polski i żydowski był jakkolwiek wspólny, przeciwnie, różnica jest tu dojmująca i autor zdaje z niej sobie sprawę, Żydów wyniszczono, Polaków – nie. W sferze oczywistości zostaje wiedza o polskim zaangażowaniu, nie może być mowy o obojętności czy też tylko braku współczucia. Wyka nie rozważa też kwestii, czy Polacy pomagali i czy pomoc ta była wystarczająca, rysuje bowiem odmienną optykę: wymiernej korzyści, na którą Polacy skwapliwie przystali. Tak więc polski bystander, stojący obok świadek, pojawić się nie może, figura taka byłaby tylko zasłoną, mirażem przysłaniającym rzeczywistość. Zamiast niewinnego oka pojawia się agens; tak zwany polski świadek staje się aktorem Zagłady.
43W relacji tej uderza jeszcze jeden brak. Obraz wyrwanego złotego zęba i krwi żydowskiej każe zapytać o akty zabójstw, denuncjacji, szmalcownictwa ze strony polskiej – tych elementów zdaje się Wyka nie dostrzegać, sumuje je w ogólnym obrazie moralnego upadku polskiego społeczeństwa. Wyciąganie polskiej ręki po klucze do kasy żydowskiego sklepu porównuje do zajęcia Zaolzia, wskazuje na działania celowe, z premedytacją, pomija jednak w tym obrazie fakt, że ręka ta niekiedy była uzbrojona w siekierę i skutecznie rozprawiała się z ewentualnymi żydowskimi roszczeniami, wyprawiając właścicieli na tamten świat. Temu wątkowi Wyka nie poświęca uwagi, jakby uważał go za nieistotny z punktu widzenia wielkich zmian społecznych lub też dodawał go do ogólnego rachunku wojennych zbrodni48.
44Wróćmy do pytania, kim jest Wyka. Jaką rolę wyznacza sobie? Czy jest świadkiem? I czemu daje świadectwo? Zaryzykuję stwierdzenie, że Wyka nie jest świadkiem Zagłady, jest natomiast świadkiem polskiego społeczeństwa podczas Zagłady. Znaczenie jego tekstu polega przede wszystkim na tym, że nie pozwala na narracyjne domknięcie, na ukonstytuowanie wątpliwej figury niewinnego obserwatora. Relacja z wojny i analiza ówczesnego świata podkopują opowieść ofiarniczą i przeciwdziałają procesowi wyparcia rzeczywistości z pamięci zbiorowej: wywłaszczenia Żydów, zawłaszczenia ich majątków i ekskluzji w kontekście materialnym i społecznym. Wbrew rozpowszechnionym opiniom Wyka niezmiernie rzadko uderza w ton moralisty, gorzko i surowo przeciwstawia się moralizmowi, który każe dopatrywać się w latach wojny próby etycznej, z której prawi wyjdą zwycięsko49. Nie występuje z pozycji humanistycznych, jeśli przez humanizm rozumiemy narrację o szlachetnej próbie, o ogniu, który wypala lichy kruszec i pozostawia złoto nietknięte. Wyka w wielu miejscach zgłaszał wątpliwości wobec wiary w pamięć zbiorową przechowującą prawdę, jeszcze bardziej nieufny pozostawał wobec urzędowej pamięci oficjalnej. Robił wszystko, by obraz rzeczywistości nie został zatarty, ale miał poczucie, że sprzeciwia się potężnym siłom machiny społecznej. Pamięć nie osadza się bowiem, jak widać, „naturalnie”, ale podlega silnej presji sił społecznych. W ten sposób dotykamy trudnego zagadnienia, które nurtuje współczesnych badaczy, a więc czy polska kultura, polska pamięć przyswoiły sobie fakt zagłady Żydów50.
VI. Przyswojenie
45Co to znaczy, że Polacy cokolwiek sobie przyswoili (lub nie)? W jakim sensie można tu w ogóle mówić o przyswojeniu? Odpowiedź może się wydawać enigmatyczna, ale wszystko zależy od tego, jak rozumiemy słowo „przyswoić”. Czy oznacza ono wiedzę płynącą na przykład z uczestnictwa, obserwacji, znajomości reguł Zagłady? Czy też słowem tym określimy krytyczną refleksję, poddającą analizie nie tylko sekwencję zdarzeń, ale przede wszystkim ich znaczenie, przyczyny i własną w nich rolę? Tekst Wyki jasno wskazuje, że Polacy przyswoili sobie fakt Zagłady w znaczeniu pierwszym i nie przyswoili go sobie w znaczeniu drugim – polska świadomość broni się przed etapem krytycznym. Praca Wyki jest właśnie próbą zaszczepienia tej świadomości, zmusza do zastanowienia i zmiany praktyk. „Przyswojenie” w świetle tekstu Wyki polegało na świadomym uczestnictwie w systemie, entuzjastycznym przyłączeniu się, czerpaniu korzyści, potem na tworzeniu mechanizmu wyparcia, na zasłanianiu się niewiedzą lub wiedzą niepełną, na budowaniu rozmaitych strategii obronnych wobec nie tak dawno minionej rzeczywistości, włącznie z dziś tak rozpowszechnionym obrazem straumatyzowanego świadka.
46Uwłaszczenie się na majątku żydowskim, wykluczenie Żydów było zjawiskiem powszechnym, codziennym i nie budziło masowego oporu, nie dokonywało się też za plecami świadomości. Wyka nie wierzy, że polska mentalność po Holokauście zostanie samoistnie krytycznie przepracowana, choć jego tekst do takiej przemiany ma skłaniać. Rzeczywistość powojenna rychło te obawy potwierdziła. Umacniający się antysemityzm dał o sobie znać nie tylko w fali tużpowojennych pogromów (np. Kielce, Kraków), akcji pociągowych, lecz także we wrogim stosunku do wszystkich ocaleńców, którzy wracali do swoich miast, wsi i domów. Wspólnota nie chce przyjmować na nowo Żydów, których już raz wykluczono, których zniknięcie zdyskontowano i wykorzystano, których miejsce zajęto. Wspólnota traktuje samo ich istnienie jako akt wrogości, na który trzeba odpowiedzieć obroną (czyli agresją), jako prowokację, na którą trzeba odpowiedzieć siłą. Teksty Juliana Przybosia, Witolda Kuli, Jerzego Andrzejewskiego, Zdzisława Libery, Stanisława Ossowskiego pokazują skalę polskiego antysemityzmu po Holokauście51. Cytat z tekstu Mieczysława Jastruna daje do myślenia (przypominam, że mowa o sytuacji już powojennej):
Mimo słusznej i sprawiedliwej nienawiści do Niemców za zbrodnie reżimu hitlerowskiego większość Polaków nie pragnie zlikwidowania narodu niemieckiego, nie pragnie palenia czy duszenia w komorach gazowych kobiet i dzieci. A przecież byłby to tylko odwet straszliwy, ale bądź co bądź tylko odwet. Tymczasem „sprawa żydowska” dalej rozpala umysły w nienawiści – do kogo? Do cienia, do widma, do garstki ocalonych ze straszliwego pogromu.52
47Nienawiść do Żydów Jastrun ocenia jako znacznie mocniejszą niż powojenna nienawiść do Niemców, co trudno właściwie złożyć na karb wojennych traum53. Antysemityzm nie jest też żadnym wyjątkiem, marginesem, epizodem, ale zjawiskiem masowym. To ocalałym Żydom życzy się komór gazowych, to ich zniknięcie jest pożądanym scenariuszem. Można nawet powiedzieć, że antysemityzm tuż po wojnie się umacnia. Zdzisław Libera pokazuje, że możliwy jest antysemityzm bez Żydów: antysemityzm po Holokauście „istnieje nadal, a niekiedy przybiera niepokojące objawy”, zyskuje nową jakość i „aktualność”54.
48Sam Wyka idzie podobnym torem, choć nie wdaje się w rozważania tak szczegółowe. Powojenny antysemityzm jego zdaniem jeszcze się nasila – ma różne oblicza społeczne, ale zawsze wyraźną motywację wyobrażeń kulturowych, świeżo zdobytej pozycji społecznej i majątku. Wbrew utrwalonym mniemaniom antysemityzm nie jest wyłącznie zjawiskiem ludowym, dotyczy nie tylko ludzi niewykształconych, prostych, wzbogaconych na szabrze i okradaniu Żydów, nie tylko tych, którzy przejęli ich majątki i zakłady pracy. Wyka wskazuje na aspekt dziś niemal całkowicie wyparty, a więc antysemityzm inteligencji, która „nadspodziewanie często jeszcze dzisiaj oddaje się władzy schematów antysemickich”55.
49Przyczyna tego stanu rzeczy wydaje się paradoksalna – w Polsce nie było kolaborującego rządu, nie było Quislinga, toteż rodzimy antysemityzm się nie skompromitował, wciąż jest obecny, a nawet zyskuje nową postać. „Jedynym krajem, w którym antysemityzm nadal trwa i prowadzi do politycznych zbrodni, jest Polska. Kraj, gdzie Żydzi zostali wytrzebieni najgruntowniej i gdzie za okupacji siła oporu przeciwko Niemcom była najgwałtowniejsza”56. Antysemityzm był elementem faszyzującego pakietu dla inteligencji całej Europy – Wyka przywołuje przykład Węgier, które nawet w obliczu klęski Niemiec mordowały swoich żydowskich obywateli na potęgę i była to akcja zorganizowana przez węgierskie władze państwowe, cieszące się w tej sprawie ogromnym poparciem społecznym, wspierane również przez węgierską inteligencję. Upadek faszyzmu rodzimego kompromituje rodzimy antysemityzm. Wprawdzie Wyka nie jest tu optymistą i zdaje sobie sprawę, że nawet w takim wypadku antysemityzmu nie uda się być może wykorzenić, ale jest to warunek wstępny. W Polsce
[antysemityzm] pozostał na swojej dawnej pozycji – Polacy największymi tradycjonalistami są w myśleniu – i nadal pogrobowo należy do rekwizytów patriotyzmu i tzw. troski obywatelskiej. Stłumiony podczas okupacji, nadspodziewanie odpręża się do swojego zwykłego stanu i odnajduje łączność z ciemnotą dołów.57
50Warto zauważyć, że zdaniem Wyki antysemityzm ogarnął w tym samym stopniu „ciemne doły” co światłą inteligencję, nie jest więc wyłącznie kwestią warstw niższych i nieoświeconych. Wybuchająy po wojnie, najdotkliwiej chyba narusza obraz straumatyzowanego świadka czy też obojętnego przechodnia (bystandera) tworzący się przez dziesięciolecia i obowiązujący do dziś.
51Na marginesie chciałabym się podzielić pytaniem, na które nie udało mi się znaleźć przekonującej odpowiedzi. W wielu tekstach tużpowojennych, z lat 40., również wcześniej przeze mnie przywoływanych, mówi się otwarcie o antysemityzmie, powojennych pogromach, sytuacji wojennej, bez oporów wskazuje ogromną skalę społeczną tego zjawiska oraz jego ideowo-polityczne źródła, jakimi są nacjonalizm i narodowy katolicyzm. Nigdzie jednak nie rozważa się roli Kościoła katolickiego, nie traktuje go jako istotnego gracza, aktora podejmującego działania albo też wstrzymującego się od nich. Brak też szerszej refleksji na temat katolicyzmu jako silnej identyfikacji społecznej i kulturowej, ważnej siły formacyjnej. To zastanawiająca i powtarzająca się luka, której nie potrafię wytłumaczyć. Nie chodzi przy tym o pisarzy, myślicieli czy intelektualistów katolickich, którzy czuliby się w obowiązku chronić wizerunek kościoła. Zresztą katolicy niejednokrotnie wypowiadali się na temat Zagłady i katolicyzmu, pokazując triumf chrześcijańskiego sumienia podczas Szoa. Być może w latach 40. w kręgach „postępowej inteligencji”, jak grupa ta określała samą siebie, panowało przekonanie, że Kościół jest już instytucją należącą do świata minionego i nie ma znaczenia, ale wyjaśnienie to nie wydaje mi się dostateczne. Druga możliwość jest taka, że kategoria narodowokatolicki w oczywisty sposób odnosi się do działalności i pozycji Kościoła w Polsce i kwestię tę wyczerpuje, ale to raczej wątpliwa odpowiedź. Problem pozostawiam otwarty, choć wart jest głębszego namysłu58.
VII. Ciągi dalsze. Ku współczesności
52Tekst Wyki wydaje mi się dziś szczególnie aktualny nie tylko ze względu na stan debaty o polskiej winie, ale też za sprawą dwóch głośnych prac współczesnych. Mam na myśli znaną książkę Marcina Zaremby Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys oraz publikację lacanisty Andrzeja Ledera Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historycznej59. Obie prace ukazały się niedawno – w 2012 i 2014 roku – i spotkały z uznaniem nie tylko wąskiego grona zainteresowanych psychoanalizą lacanowską czy specjalistów z dziedziny historii najnowszej, lecz także szerokiej publiczności i w związku z tym mocno kształtują dziś wyobrażenia o wojnie i jej skutkach60. Obie też wkraczają na grunt zarysowany przez tekst Wyki, poruszając się w obszarze podobnych problemów i stawiając podobne pytania. Obie pragną przywrócić wydarzeniom historycznym społeczny kontekst, odwracają perspektywę polityczną, zmagają się z pamięcią czy też raczej „złą pamięcią” albo wyparciem ze społecznej świadomości niechlubnych lub traumatycznych nieraz procesów i zjawisk, które jednak legły u podstaw naszej współczesności.
53Książce Zaremby bliska jest perspektywa antropologiczna, jej bohaterami nie są ani wielcy aktorzy polityczni czy historyczni, ani władze, przeciwnie, to narracja z poziomu mikro, z poziomu cywilnego, codziennego doświadczenia i zupełnie świeżej jeszcze rany wojny. Osnową jest właśnie tytułowa trwoga, powszechne zjawisko społeczne, ale nie rejestrowane lub marginalizowane przez wielkie narracje. Zaremba maluje krajobraz mentalny nieustającej grozy, niebezpieczeństwa, paniki, przemocy i potworności, ciągłej grabieży, donosów, niepewności. Tekst Wyki był tu niewątpliwą i jawną zresztą inspiracją. Niekiedy też może stanowić zwięzły komentarz do spostrzeżeń Zaremby. Wyka pisze: „Ponura rzeźnia okopów i pieniądz pęczniejący na tyłach, pieniądz ożeniony z wielkim frazesem. Ucieczka całych milionów, paniczny ruch, jakiego żadna siła ludzka nie zdołałaby powstrzymać”61. „Wojna jako zespół widocznych i bezpośrednio odczuwalnych działań frontowych (…) odbiegała tak daleko od tych okolic, że w tym sensie staje się czymś nierealnym, zupełnie fantastycznym w swoim obecnym wymiarze”62. Zarówno Zaremba, jak i Wyka trzymają się konsekwentnie perspektywy cywilów – groźby śmierci, kontrybucji, grabieży, szabru itp.63 Wyka również podkreślał powszechność wojennych i powojennych kradzieży:
Rychło zaczął się rabunek, zrazu nieśmiało, później coraz odważniej. Czynili go miejscowi. Dobrze pamiętam tę kobietę, która z dywanu konstytucyjnego, wziąwszy najpierw u siebie dokładną miarę, taką szerokość i długość wycinała po bordiurze, jaka jej była potrzebna do sionki. Nic nie pomagało. Dwie odrębne władze ujawniły się kolejno pierwszego dnia, „londyńska” najpierw, „lubelska” po niej, milicjanci sami pomagali grabieży.64
54Powszedniość szabru i handlu towarem o podejrzanej proweniencji to obrazy, które u Wyki i u Zaremby pojawiają się nieustająco. Zaremba podobnie jak Wyka pokazuje zmieniające się reguły społeczne i obyczajowe, przesuwające się hierarchie, emancypację klas niższych, ograniczenie roli inteligencji (Zaremba używa konserwatywnego języka „upadku autorytetów” i „kryzysu cywilizacyjnego”), radykalny wpływ codziennej ekonomii na percepcję i praktyki codzienne.
55Wyka mówi o degradującej, niszczącej roli wojny, o destrukcji, którą wojna niesie ze sobą i która nie ma nic wspólnego z moralnym uszlachetnieniem, ale naznacza swoje ofiary. Współcześnie autorzy używają kategorii traumy, która łączy tekst Zaremby z pracą Andrzeja Ledera, skoncentrowanego na lacanowskiej interpretacji historii współczesnej. Podobieństw czy wręcz punktów wspólnych Ledera z Wyką jest nawet więcej, ale psychoanalityk nie cytuje Życia na niby, zdaje się nie zauważać swojego poprzednika. Podobnie jak Wyka, Leder wskazuje na metamorfozę struktury społecznej, która dokonała się w trakcie wojny i tuż po niej. Wytworzyło się nowe mieszczaństwo, które zajęło miejsce Żydów. Zagłada stała się warunkiem stworzenia nowej klasy, zasilanej nie tylko przez tych, którzy uwłaszczyli się na żydowskim majątku po 1945 roku czy też zajęli pozycję społeczną i zawodową wymordowanych, lecz także przez nową inteligencję,. W ten sposób – by dopełnić perspektywę współczesną – powstaje nowa klasa średnia którą po przełomie 1989 roku wyniosła pierwsza fala kapitalizmu. Leder podkreśla deklasację warstw ziemiańskich, nawiązywanie nowego rodzaju więzi, wykraczających poza dawny schemat feudalny. Wskazując na modernizację społeczeństwa, rzeczywistą rewolucję, do której doszło (zdaniem autora to rewolucja mieszczańska, nie zaś proletariacka czy ludowa), kładzie jednocześnie nacisk na reprodukcję wzorów mieszczańskich – mieszczaństwa zmodernizowanego, ale nieuznającego swojej trudnej genealogii, wypierającego swoją proweniencję, zdezintegrowanego i podatnego na kryzysy.
56Wyka patrzy na całe zjawisko z odmiennej perspektywy czasowej – lat powojennych, nie zaś przewrotu kapitalistycznego – ale też z innej perspektywy poznawczej. Podkreśla ludowy charakter zachodzących zmian, przemianę tradycyjnej elity inteligenckiej: „Inteligent, prawie powszechnie wyrzucony ze stanowisk przedwojennych, mieszał się z innymi warstwami. Wchodził w ich codzienne życie i na własnej skórze uczył się, jak bardzo krucha jest jego pozycja społeczna, jeśli jej nie wspiera ustrój wolnego społeczeństwa”65. Zmiana społeczna, która dokonała się podczas wojny i w pierwszej połowie lat 50., nie oznacza tylko zniesienia peryferyjnego feudalizmu, lecz również radykalne spłaszczenie struktury społecznej. Wyka wskazuje na ciągłość procesu historycznego, który zachodzi od lat 30., choć jest w pełni świadom geopolitycznych okoliczności i roli Związku Radzieckiego we wprowadzaniu komunizmu, i jest to zasadnicza różnica dzieląca obu autorów. Dla Ledera rewolucja jest „prześniona”, nieświadoma czy też wyparta, Wyka – jako świadek epoki – pokazuje, że o żadnej nieświadomości nie może być mowy: to proces, który dokonuje się w przytomności rozmaitych podmiotów społecznych, świadomie biorących w nim udział66. Zastrzeżenia wobec Prześnionej rewolucji można by mnożyć, podnieść warto choćby kwestię, dlaczego autor utożsamia Żydów z mieszczaństwem. Tak jakby nie było żydowskiej biedoty i żydowskiego proletariatu. Mimo całej przenikliwości Lederowi nie udaje się też uchwycić fenomenu polskiej reakcji na Zagładę, której, jak pokazuje tekst Wyki, nie można określić mianem traumy ani też nie da się jej potraktować jako nieuświadomionej.
57Tekst Wyki pozwala także nieco bardziej wnikliwie przyjrzeć się książce Marcina Zaremby. Wszechobecna wielka trwoga i trauma jako podstawowy „nastrój” określający lata powojenne są przekonujące, ale zacierają linie, które Wyce udało się uchwycić. Zaremba pokazuje rozbite społeczeństwo, w którym na porządku dziennym były gwałty i grabieże, a niepewność jutra przerażała ludzi udręczonych przez pięcioletnią okupację. Nękanych lękiem przed kolejną wojną, głodem, epidemiami, brakiem perspektyw i środków do życia. Świat po wojnie jest pełen przemocy i okrucieństwa, lubuje się w makabrze: walki między wojskiem a milicją, zagrożenie ze strony nowych władz, dezerterzy, bandyci, setki tysięcy kalek, sierot i żebraków, pogromy Żydów to pejzaż przerażający i złowrogi. W tym karnawale przemocy następuje jednak korekta i relatywizacja: wszystko zostaje sprowadzone do poczucia lęku, wszyscy boją się wszystkich tak samo – i mają do tego równie dobre podstawy. Tymczasem, jak pokazują teksty Wyki, sytuacja poszczególnych podmiotów społecznych nie była taka sama: lęk Żydów przed Polakami nie daje się zsymetryzować ani zneutralizować powszedniością okropności i cierpienia. Zaremba, zajmujący się „ludową rekcją na kryzys”, nie dostrzega społecznego porządku, tylko kolaps, cywilizacyjny upadek, chaos, erupcję barbarzyństwa, nie widzi, że procesy te zachodziły w myśl pewnego porządku symbolicznego, który, choć zmienny, zachowywał swoją podstawową treść. Dlatego też lekceważy antysemityzm, w szczególności antysemityzm przedwojenny, który nie łączy się w tej pracy z antysemityzmem wojennym i sytuacją Żydów podczas wojny. Powojenne pogromy nie wyróżniają się wśród morza potworności, są zresztą często relatywizowane jako przemoc na tle ekonomicznym, a więc niemotywowana antysemityzmem. Lekturze Wielkiej trwogi towarzyszy nieodparte wrażenie, że dawne elity społeczne67, pozbawione znaczenia, niemal wyparowały, nie biorą udziału w tym potwornym procesie nakręcania strachu (z wyjątkiem lęku przed komunistami), który dotyczy właśnie ludu i ewentualnie nowych władz, na poziomie lokalnym mających zresztą ludową proweniencję. Zaremba nie docenia też ruchów tektonicznych, które wyłoniły naszą współczesność i które opisuje Wyka. Tam, gdzie Zaremba widzi teatr okrucieństwa i irracjonalizmu, Wyka dostrzega powtarzalne wzory społeczne.
58I wreszcie – last but not least – warto powrócić do kwestii traumy świadka, kategorii tak dziś powszechnej, oczywistej, że aż przezroczystej. Jak w wielu miejscach podkreślałam, Wyka jest świadom potworności wojny i jej destrukcyjnego znaczenia, do jego tekstu nie dałoby się jednak wprowadzić – nawet ex post – kategorii traumy, bo podmioty biorące udział w wydarzeniach nie są dla Wyki zaburzone, bierne ani nieświadome. Polska reakcja na Zagładę nie nosi znamion traumy, trzeba ją określić jako działanie celowe i świadome. Nawet jeśli Polacy poddawali się procesowi ogólnemu, skomponowanemu przez kogoś innego (Zagłada zaprojektowana przez faszyzm w całej Europie), czynili to z zadowoleniem i przy ogólnej aprobacie. Gdy to sobie uświadomimy, z obrazu traumy polskiego świadka nie pozostaje nic.
Notes de bas de page
1 Odwołania do tekstu Kazimierza Wyki dotyczą wydania z 1957 roku: K. Wyka, Życie na niby, Książka i Wiedza, Warszawa 1957. Współczesne wydanie (Universitas, Kraków 2010) uzupełniono o tekst Potęga ciemnoty oraz esej Pesymizm a odbudowa człowieka.
2 Por. Formacja 1910. Świadkowie nowoczesności, red. D. Kozicka, T. Cieślak-Sokołowski, Kraków 2011.
3 http://www.sztetl.org.pl/pl/article/krzeszowice. Por. także pamiętniki Adama Fujarskiego http://www.sztetl.org.pl/ru/article/krzeszowice/16,-/24892,fragmenty-pamietnika-adama-fujarskiego-kronika-miasta-krzeszowice-1939-1945-/?action=viewtable&page=2 oraz http://www.krzeszowice.net4.pl/kronika.htm (dostęp: 10.02.2018).
4 W dalszej części tekstu pokazuję, że trudno ograniczyć polską rolę do obserwacji, to raczej „obserwacja wtajemniczona, i zaangażowana”, by użyć terminów Elżbiety Janickiej; zob. tejże, Pamięć przyswojona. Koncepcja polskiego doświadczenia zagłady Żydów jako traumy zbiorowej w świetle rewizji kategorii świadka, „Studia Historyczno-Literackie” 2014, z. 3–4.
5 „Lata okupacji hitlerowskiej spędziłem prawie bez przerwy w rodzinnym miasteczku Krzeszowicach (…) małe miasteczko, trochę mieszczańskie, trochę proletariackie, trochę jeszcze wiejskie, tuż przy granicy Rzeszy, było wyjątkowo dogodnym miejscem dla tzw. (dzisiaj) wyjazdu w teren. Wszystkie te lata były jednym wielkim wyjazdem w teren – swojego narodu, wojny, i teren historii. Wyjazdem, jakiego przed wojną nie zaznałby nigdy w tym wymiarze ówczesny asystent uniwersytetu, a już na pewno nie zazna nigdy powojenny profesor. Warunki codziennego życia (…) tym bardziej sprzyjały dokładnemu wejściu we wspólne myśli i wspólne odczucia środowiska”; K. Wyka, Wstęp, w: tegoż, Życie na niby, s. 5.
6 Przede wszystkim poczuciu, że niepodległość Polski jest czymś niezbywalnym i niebudzącym wątpliwości: „Dla pokolenia, do którego należę, pokolenia roku 1910, było to pierwsze za jego życia tak doszczętne i nikczemne zniszczenie przyrodzonych, mniemałeś, praw narodu – każdego narodu, narodu polskiego również”; tamże, s. 12.
7 „Spod znakomitych nazw odsłoniła się Polska w ubóstwie i wegetatywnym trwaniu między kurną chałupą a cmentarzem”; tamże, s. 13.
8 „Rozpada się organizm państwowy. Przestaje istnieć władza centralna; zamiera polityka zagraniczna, militarna, idzie do niewoli armia, zmieniają się pieczątki i nazwy urzędów; herb państwowy staje się przestępcą; także i blankiet z urzędowym nadrukiem; aparat porządku i ucisku państwowego w swojej górnej warstwie zostaje zmieciony; w dolnej dla własnych celów używa go okupant; nie ma ministra finansów, lecz są urzędy podatkowe”; tamże, s. 7.
9 Wyka w tekście Dwie jesienie notuje: „Na to, co w ciągu września 1939 roku się stało, nie ma innego terminu jak szok (…) wstrząs rozciągnięty na wszystkie dziedziny życia zbiorowego”; tamże, s. 32. „Poczuliśmy, że na głowy runął strop”; tamże, s. 42.
10 Tamże, s. 45–46.
11 Tamże, s. 12.
12 Tamże, s. 7.
13 Zadziałał schemat rozbioru Polski (Niemcy i Związek Radziecki); jeszcze silniejszy okazał się schemat emigracyjny: życie najlepszej, najistotniejszej części narodu toczy się na emigracji, to tam działa legalna władza, to tam zapadają decyzje ważne i wiążące dla kraju i świata; życie w kraju jest tylko słabym odbiciem emigracji albo co najwyżej opornym terenem działań emigracyjnych władz. Równie mocny, jeśli nie mocniejszy nawet, był schemat mesjański: poczucie, że druga wojna światowa jest właściwie wojną o Polskę, dlatego też niebawem cała Europa, a nawet świat ruszą Polsce z odsieczą. Łączy się z nim schemat cierpiętniczy: Polska jest umęczona i udręczona w sposób szczególny i wyjątkowy, świat to cierpienie widzi, ale nie reaguje.
14 Tamże, s. 60–61.
15 Por. znamienny fragment, w którym Wyka mówi o pokorze wobec niemieckiego okupanta w początkach wojny (tamże, s. 46). Wskazuje na historyczne uwarunkowania, które ukształtowały mentalność niewolniczą – po pierwsze, obca władza polityczna, po drugie, wewnętrzne stosunki przemocy.
16 Przy tej okazji Wyka twierdzi, że był to ogromny potencjał społeczny do zagospodarowania przez okupantów. Można było wygrać dawną animozję i nową zmianę pozycji jednych przeciwko drugim. Niemcy jednak nie byli najwyraźniej zainteresowani tym typem zarządzania i traktowali chłopów dość brutalnie. Ich stosunek do poszczególnych klas społecznych w Polsce był zresztą zróżnicowany. Polskie ziemiaństwo imponowało nazistom dworskim i wielkopańskim stylem życia, który usiłowali kopiować, co oczywiście nie wykluczało represji i brutalności. Wyka polemizuje też z mitem pauperyzacji dworów, które niejednokrotnie – jako producenci cukru, spirytusu i wielcy dostawcy żywności – w sytuacji wojennej odnosiły także niemałe korzyści.
17 Co nie oznacza, rzecz jasna, że przed wojną nie uczestniczyli w życiu politycznym czy społecznym; ruch chłopski i chłopskie partie odgrywały istotną rolę już od XIX wieku.
18 Z wyjątkiem mieszczaństwa i wielkiej własności ziemskiej. Tu relacje są bardziej skomplikowane, przede wszystkim, polska inteligencja pochodzi ze zubożałej szlachty, w niewielkim stopniu ma proweniencję mieszczańską, zachowuje część habitusu szlacheckiego, jakbyśmy rzekli, używając kategorii Bourdieu: pogarda dla pracy fizycznej, przywiązanie do kategorii estetycznych, które odgrywają rolę selektywną, stosunki towarzyskie jako stosunki społeczne, itd.
19 Tamże, s. 48.
20 Koncepcja przegranej inteligencji z powodu tego, że straciła ona swoje podstawowe autouzasadnienie, wydaje się nader interesująca. Z całą pewnością trzeba się zgodzić z Kazimierzem Wyką, że podczas wojny, a zwłaszcza po jej zakończeniu, nastąpiła głęboka zmiana struktury społecznej, dokonała się rewolucja, w której pozostałe klasy społeczne albo uległy degradacji (ziemiaństwo, burżuazja), albo też zaczęły odgrywać nową rolę (chłopi i robotnicy). Nie zmienia to jednak faktu, że dominująca rola inteligencji, co widać zwłaszcza w latach późniejszych, a więc drugiej połowie lat 50. oraz w latach 60., pozostała albo też się odnowiła. Temat niezmiernie ciekawy, ale znajdujący się na marginesie problematyki tego artykułu. Por. na ten temat A. Zawadzka, Zanikanie komunizmu w PRL-u. Przypadek dyskursu o inteligencji, w: Komunizm idee i praktyki w Polsce 1944–1989, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2018.
21 Tamże, s. 6.
22 To zastanawiające, zwłaszcza w kontekście opisanych wcześniej wydarzeń w Krzeszowicach. Świadomość Zagłady była zresztą w społeczeństwie polskim powszechna niezależnie od miejsca. Dlaczego Wyka nie przedstawia Zagłady? Odpowiedź, że nie uznał jej za ważną – nasuwająca się jako pierwsza w kontekście moich późniejszych rozważań – uznać trzeba za całkowicie fałszywą.
23 Tamże, s. 46.
24 Por. „Nieszczęściem polskiego życia gospodarczego nie było to, że wszędzie, od straganu po największy bank, przodowali w nim Żydzi. Nieszczęściem było, że procesy gospodarczo-handlowe były u nas wyłączone z moralnej tkaniny życia państwowego. (…) Drobnomieszczanie i żydofobi osądzali, że jest to właśnie winą Żydów, że uświadomiony narodowo kupiec polski etc. – stara piosenka. Okupacja pokazała, że właśnie jest na odwrót: wyłączono Żydów i nareszcie powstał kupiec «narodowy». Czy coś się zmieniło? Okazało się, że warunkuje nie psychologia grupowa czy narodowościowa, ale wygląd bazy gospodarczej w całości ustroju”; tamże, s. 130.
25 Tamże, s. 109.
26 „Wszyscy oni dzielą swoją egzystencję na pozorną i rzeczywistą. Wypełniając podstawowe obowiązki swojego zawodu, pracując w ramach oficjalnie istniejących społeczności – żyją na niby; zamykając się pośród swoich – żyją naprawdę”; tamże, s. 8. „Życie na niby nie jest bowiem tylko własnością środowiska oddanego agresji i przemocy, aczkolwiek jego uczestnicy najmocniej odczuwają fikcyjny charakter”; tamże, s. 9.
27 „Dokonywa się wzajemna wymiana fikcji. Fikcją pokonanych jest nadany im przez zwycięzcę wygląd życia codziennego, fikcją dla nich jest rzeczywisty byt społeczny”; tamże, s. 9.
28 „Postawiona w takiej sytuacji kobieta szybko się orientuje, że jedną więcej walutą, jaką wnosi do interesu, jest jej ciało. Nawet kiedy zostawała kelnerką okupacyjną, kobieta wiedziała, że temu przede wszystkim zawdzięcza ciężkie prawo biegania w fartuszku. Rzecz oczywista, że dobry kupiec w spódnicy nie będzie tym pieniądzem płacił w każdej okoliczności, za byle głupstwo, ale też dobry taki kupiec rychło nauczy się swój wykrój łydki traktować jako grosze na drobne wydatki, a w potrzebie sięgnie również po walory bardziej cenione na rynku męskim. Sięgał też często, wywołując narzekania na upadek obyczajów, powszechne w czasie każdej wojny oburzenia moralistów. Niestety, moraliści nie mają w zwyczaju pytać, dlaczego to, z jakich przyczyn gospodarczych i społecznych moralność upada, więc w tym wypadku im pomożemy”; tamże, s. 127.
29 Tamże, s. 129.
30 Koniunktura na produkty rolnicze sprzyjała poprawie sytuacji chłopstwa, w czasie wojny zresztą Wyka zauważa większą samodzielność chłopów. Podkreśla także, że konflikty klasowe nie były wywołane przez okupanta; Niemcy nie wykorzystali potencjału społecznego niezadowolenia i poczucia krzywdy chłopów, poddali ich takim samym represjom jak i inne grupy. To uniwersalne uczestnictwo w opresji zrodziło zresztą mit jedności cierpień narodowych. Pozorna jedność polskiego społeczeństwa wynikała zatem ze wspólnej martyrologii, nie zaś z rzeczywistego niwelowania społecznych progów: „Tymczasem wspólna martyrologia tylko przytłumiła klasowe i polityczne linie podziału. Przytłumiła je na samej ich zbiorowej powierzchni, nie tłumiąc bynajmniej w sporach politycznych życia konspiracyjnego. Te linie dojrzałe przez pięć lat jaskrawo wyskoczyły na ową powierzchnię podczas drugiej jesieni wojennej [chodzi o jesień po upadku powstania warszawskiego w 1944 roku – K.Ch.]. Mieszkańcy miast i wsi, gdzie schronili się Warszawiacy, traktowali ich czysto handlowo. Było to niespodzianką dla wielu mniemających, że ofiary okupacji padają za tę samą sprawę. Padały za sprawy różne”; tamże, s. 63.
31 „Podobne doświadczenia społeczne oraz odpowiadające im warunki społeczno-ekonomiczne nie przechodzą bez śladu w zbiorowości poddanej takim próbom. W dziesięć lat po skończeniu okupacji hitlerowskiej w całej pełni kwitnęła w Polsce Ludowej gospodarka wyłączona. Dotąd nie uwiędła, chociaż inni jej byli społeczni partnerzy i swoiste objawy, nie te same dokładnie, co w Generalnym Gubernatorstwie”; tamże, s. 10.
32 „Były ponadto całe odłamy społeczeństwa, których życie zostało w sposób wyłączny podzielone pomiędzy anormalną moralność gospodarki i równie anormalną moralność konspiracji. Gospodarki wyłączonej w sferze życia na niby, kontaktującej się z Niemcami, konspiracji w życiu prawdziwym i uznawanym za normę patriotyczną (…). Fatalnym skutkiem gospodarki wyłączonej było to, że zainteresowana w niej została ogromna większość społeczeństwa polskiego. Uczestniczyła zrazu po to jedynie, ażeby jakoś przeżyć okupację w kraju i nie dać się porwać do Niemiec. Biorąc udział początkowo tylko w celach obronnych, większość ta mimo woli i niechcąco wyrabiała w sobie słuch na argumenty, przesądy i trwogi tych, którzy uczestniczyli w nich czynnie i z nadzieją na stałe utrzymanie zagarniętej sfery interesów gospodarczo-osobistych”; tamże, s. 93.
33 Tamże, s. 123.
34 Tamże, s. 114.
35 Tu warto spostrzeżenia Wyki uzupełnić stwierdzeniem, że rynek związany z handlem z Żydami – żywność, leki, ich dobra – podlegał jeszcze mocniej wskazanym przez Wykę tendencjom.
36 Tamże, s. 17.
37 Tamże, s. 151.
38 Tamże, s. 94.
39 Tamże, s. 129.
40 Wspomniałam o tym już wcześniej, przy okazji kwestii perspektywy narracyjnej.
41 Tamże, s. 130.
42 Tamże.
43 Figura „obojętnego świadka” czy „polskiej obojętności” pojawiająca się w debacie o polskiej winie jest nader rozpowszechniona, popularna podobnie jak inny (właściwie sprzeczny z nią) obraz – „polskiego pomocnika”, który czyni, ile tylko w jego mocy, by ratować Żydów, najczęściej ponosząc przy tym najwyższe ofiary. Figura obojętnego świadka najbardziej kanoniczną postać zyskała w tekście Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na Getto; zob. w: Przeciw antysemityzmowi, red. A. Michnik, Universitas, Kraków 2010, t. 2, s. 1076–1091. Błoński przypisuje Polakom winę egzystencjalną – patrzenie z obojętnością, ale nie winę moralną – uczestnictwo w zbrodni („Bóg tę rękę zatrzymał”). Wyka wręcz przeciwnie, mówi o działaniach i ich wymiernych skutkach, o powszechności kradzieży, szabru, wymuszonego handlu, przymusowego oddawania własności, o korzyściach, które polskie społeczeństwo odniosło z Zagłady. Nie może być w tym przypadku mowy o niezaangażowanym świadku.
44 Tamże, s. 131.
45 Dzieła tego dopełnił zresztą Adam Michnik, który inicjując wydanie tego tekstu po raz kolejny, w swoim posłowiu pisze o subiektywnej wizji, zarzucając Wyce niepełność obrazu i nieuprawnione generalizacje, rozmywając ostre postawienie problemu w konstatacji o niezwykłym doświadczeniu pokolenia Miłosza: „To poruszający obraz, żądanie rozliczenia własnego społeczeństwa, to świadectwo pokolenia 1910 (Miłosz i in)”. Używa wreszcie klasycznego argumentu unikowego: inne państwa i społeczeństwa przeszły podobne doświadczenia, nie jest więc to kwestia wyłącznie polska. „Również i tacy byliśmy. Ale czy tylko my?”; zob. A. Michnik, Człowiek prawdziwy w życiu na niby, w: tamże, s. 372. Oddalając diagnozę Wyki, Michnik nie szczędzi mu komplementów, chwali moralną odwagę i bezkompromisowość ujęcia: „Słowa o Żydach” to „chlubna karta polskiej humanistyki; odwaga cywilna, „moralna bezkompromisowość”, „wyzwanie powszechnemu stereotypowi martyrologii i heroizmu”; tamże, s. 375.
46 K. Wyka, Życie na niby, s. 17.
47 Co najwyżej można go określić mianem metaświadka.
48 Tyle gorzkich słów i stwierdzeń kieruje pod adresem polskiej większości, że doprawdy, trudno posądzać go o chęć ochrony polskiego wizerunku.
49 Tym, co Wykę uderza, jest „jakaś bezużyteczność moralna historii. Kiedy zaczną piać, że wyszliśmy oczyszczeni i poprawieni, kłamstwo. Kiedy z koturnu jękną, że przeorane dusze wydadzą inny plon, kłamstwo”; tamże, s. 17.
50 E. Janicka, Pamięć nieprzyswojona?, „Kultura Współczesna” 2010, nr 1, s. 190–201.
51 Teksty te, pisane w pierwszych latach po wojnie, najczęściej jako reakcja po pogromach, można znaleźć w antologii Przeciw antysemityzmowi: M. Jastrun, Potęga ciemnoty, s. 2–9; Z. Libera, Antysemityzm, s. 9–16; J. Andrzejewski, Zagadnienie polskiego antysemityzmu. Por. na ten temat tekst Heleny Datner w niniejszym tomie.
52 M. Jastrun, Potęga ciemnoty, s. 4
53 Narracja traumatologiczna zdobywa sobie w ostatnich czasach coraz większe uznanie, staje się niemal narracją dominującą. Mam tu na myśli przede wszystkim pracę M. Zaremby, Wielka Trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Wydawnictwo Znak, Kraków 2012. Do tego wątku jeszcze powrócę.
54 Z. Libera, Antysemityzm, s. 9.
55 K. Wyka, Potęga ciemnoty potwierdzona, w: Przeciw antysemityzmowi, s. 33.
56 Tamże.
57 Tamże, s. 34.
58 Na ten temat por. M. Hopfinger, Kościół katolicki. Debata, której nie było oraz K. Nadana-Sokołowska, Debata, której nie było, czyli Kościół katolicki w Polsce, oba teksty w: Debaty po roku 1989. Literatura w procesach komunikacji. W stronę nowej syntezy (2), red. M. Hopfinger, Z. Ziątek, T. Żukowski, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017, s. 48–52, 467–494.
59 M. Zaręba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Wydawnictwo Znak, Kraków 2012; A. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2014.
60 Wspomnieć tu również warto o cyklu reportaży historycznych Magdaleny Grzebałkowskiej, która w podobnym duchu co obaj autorzy opisuje tużpowojenną rzeczywistość; zob. tejże, 1945.Wojna i pokój, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2015.
61 K. Wyka, Życie na niby, s. 19.
62 Tamże, s. 21.
63 Praca Wyki koncentruje się na latach wojennych, choć istotne są tu też lata tużpowojenne, rozprawa Zaremby odwrotnie: zajmuje się latami końcowymi wojny i tużpowojennymi, wojnę traktując jako tło.
64 Tamże, s. 185.
65 Tamże, s. 103–104.
66 Znamienna wydaje się przy tym skłonność Ledera do niedoceniania autonomii podmiotu chłopskiego – autor pomija zupełnie przedwojenne ruchy chłopskie, emancypację tej klasy, ograniczając się w całej analizie do interpretacji sceny z Ferdydurke Witolda Gombrowicza, a zatem traktuje jako obraz podstawowy scenę, w której chłopi są przedstawieni niemal jako półzwierzęta, byty niedookreślone, tkwiące w okowach niewolniczej mentalności. Dla Ledera chłopi nie są aktorem historycznym, zostali co najwyżej wypchnięci przemocą na scenę historii, są suflowani przez partię czy też komunistów, przekręcają podrzucone kwestie, miotają się bez zrozumienia swojej roli. Dla Wyki wojna jest okresem silnej emancypacji chłopstwa.
67 Znamienne, że w tej obszernej pracy nie ma mowy o roli Kościoła katolickiego, którego struktury trwały przecież nieprzerwanie i który jako instytucja nie doznał w czasie wojny szczególnego uszczerbku. Moc symboliczna religii nie zainteresowała jednak autora, który mówi o kryzysie tradycyjnych autorytetów, ale nie poddaje tej tezy analizie.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017