Prolog. Strach – rama opowieści o ratowaniu
p. 165-184
Texte intégral
1Historie o pomaganiu Żydom, a szczególnie o ich długotrwałym ukrywaniu, to przede wszystkim opowieści o doświadczeniu ekstremalnego strachu, który był konsekwencją Trzeciego rozporządzenia o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie, wprowadzonego przez Hansa Franka w połowie października 1941 roku. O ile zakaz w stosunku do Żydów sformułowano w nim zatrważająco jednoznacznie, o tyle w odniesieniu do Polaków rozporządzenie brzmiało zarazem przerażająco i nieprecyzyjnie, co z pewnością miało spotęgować siłę jego oddziaływania:
1. Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę.
2. Podżegacze i pomocnicy podlegają tej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany [wyróżnienie J.K.L.]. W lżejszych wypadkach można orzec ciężkie więzienie lub więzienie 1.
2Treść rozporządzenia później przypominano i aktualizowano w obwieszczeniach okupacyjnych władz lokalnych i szefów policji. Do dziś w polską pamięć zbiorową głęboko wpisana jest formuła, że Polska była jedynym krajem okupowanym przez Niemców, w którym za pomoc Żydom groziła kara śmierci, choć w rzeczywistości obowiązywała ona również na ziemiach ukraińskich oraz w Serbii.
3Dominująca w Polsce narracja o strachu związanym z pomocą dla Żydów niewiele mówi jednak – choć wydawałoby się to logiczne – o jego destrukcyjnych skutkach. Przeciwnie, eksponuje heroizm, co – jak pisałam w pierwszej części książki – wiąże się z bardzo długą, w pełni skrystalizowaną w XIX wieku, tradycją opowieści Polaków o samych sobie. Przykładem takiej narracji jest film dokumentalny z 2006 roku Życie za życie. Pamięci Polaków, którzy narażali życie, by ratować Żydów2, zrealizowany w ramach noszącego ten sam tytuł projektu 3wspieranego przez instytucje państwowe (Instytut Pamięci Narodowej i Narodowe Centrum Kultury). Przedstawiono w nim dziesięć opowieści o polskich „Sprawiedliwych”, którzy ponieśli śmierć za pomaganie Żydom. Niektóre z nich mówią o wyroku wykonanym na całej rodzinie, której członkowie są po kolei wspominani w filmie zwykle przez potomków swoich krewnych. Tempo i enumeratywność narracji wywołują w widzu wrażenie bezliku, stwarzają wyobrażenie przytłaczającej liczby polskich „Sprawiedliwych” (nie wszyscy bohaterowie zostali odznaczeni przez Instytut Yad Vashem), a jednocześnie w filmie kilkakrotnie pada informacja, że jest to zaledwie „czubek czubka góry lodowej”. Słowa te, stanowiące również motto całego projektu „Życie za życie”, wypowiedział w 2002 roku Tomasz Strzembosz, komentując efekty badań założonego przez siebie trzy lata wcześniej Komitetu Upamiętniającego Polaków Ratujących Żydów. Co charakterystyczne, w filmie brakuje informacji na temat osób ratowanych, a ich śmierć zwykle nie jest wspomniana nawet jako kontekst egzekucji dokonanych na Polakach, które są szczegółowo opisywane. Gdy natomiast podejmowany jest temat okoliczności wykrycia kryjówki, okazuje się, że są one nieznane albo trop prowadzi w stronę Żyda denuncjatora (tak jest w przypadku trzech z dziesięciu historii) i ani razu cień podejrzenia nie pada na polskie otoczenie. Widz musi przyjąć, że niemieccy żandarmi po prostu wiedzieli, gdzie znajdowała się żydowska kryjówka.
4Życie za życie to przykład narracji wykrystalizowanej w kulturze polskiej pod koniec lat sześćdziesiątych, znacznie zaś wzmocnionej po 2000 roku, w odpowiedzi na krytyczny nurt refleksji o postawach Polaków wobec Żydów, zapoczątkowany publikacją Sąsiadów Jana Tomasza Grossa. Ten krótki film jak w soczewce ukazuje wyróżnione przez Jacka Leociaka trzy demony zagrażające polskiemu dyskursowi o pomocy udzielanej Żydom podczas wojny:
Demon rywalizacji (w martyrologii, w bezinteresowności, w szlachetności); demon statystyki (liczenie tych, którzy ratowali, i tych, którzy za ratowanie zostali zabici, aby dowieść tezy, że »im więcej, tym lepiej«); demon trywializacji (bo przecież masowość pomocy stawia pod znakiem zapytania podkreślaną wszem i wobec heroiczność czynu) 4.
5Obraz masowego udziału społeczeństwa polskiego w ratowaniu Żydów podczas okupacji wpisał się głęboko w zbiorowe imaginarium 5. Kamieniem węgielnym tego wyobrażenia stała się monumentalna antologia opracowana przez Władysława Bartoszewskiego i Zofię Lewinównę Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945 6, której pierwsze wydanie ukazało się w 1967 roku 7. Warto bliżej przyjrzeć się jej zawartości, a przede wszystkim recepcji właśnie ze względu na paradygmatyczną rolę, jaką ta publikacja odgrywa w kształtowaniu polskiej pamięci nie tylko o „Sprawiedliwych”, ale w ogóle o stosunku Polaków wobec Żydów podczas Zagłady.
6Antologia zawiera setki świadectw zarówno ocalałych Żydów, osób ratujących, jak i świadków akcji pomocowych. Ukazuje pomoc zorganizowaną i indywidualną, a także – w odrębnym rozdziale – cenę, jaką za nią płacono, czyli przykłady represji ze strony okupanta, z karą śmierci włącznie. Prezentuje też dokumenty dotyczące sytuacji Żydów podczas drugiej wojny światowej, które zostały ogłoszone przez niemieckie władze okupacyjne, przez polskie tajne organizacje – przede wszystkim Żegotę i Delegaturę Rządu na Kraj oraz przez polskie organizacje polityczne działające w Londynie.
7Siłę i sposób oddziaływania antologii Bartoszewskiego i Lewinówny uświadamiają teksty, jakimi przyjęto jej publikację. Recenzje zarówno pierwszego wydania antologii Ten jest z ojczyzny mojej, jak i wydania drugiego z 1969 roku 8(było ono odpowiedzią na ogromne zainteresowanie czytelników), brzmią niemal unisono, a czytane dziś – odsłaniają trwałość zbiorowych wyobrażeń. W każdej recenzji pojawia się informacja, że Polska była jedynym krajem, w którym za pomoc Żydom groziła kara śmierci, często też przytaczana jest metafora, ukuta we wstępie do antologii przez Bartoszewskiego, że zagrożenie niosło „nawet podanie szklanki wody”. Recenzenci zgodnie witają monografię z uznaniem, podkreślając jej monumentalność i walor dokumentacyjny, które – co ważne – przekształcają książkę w swoistą tarczę mającą chronić polskie społeczeństwo przed zarzutami formułowanymi za granicą. Jerzy Turowicz tak pisał w „Tygodniku Powszechnym” w 1967 roku:
książka ta winna co rychlej ukazać się w drugim, masowym wydaniu, winna także być przetłumaczona na języki obce. Książka ta bowiem kładzie kres powstałej po wojnie na Zachodzie (a może i świadomie tworzonej) legendzie dotyczącej losu Żydów polskich pod okupacją hitlerowską, która w sposób boleśnie paradoksalny obciąża Polaków współodpowiedzialnością za tragiczny los Żydów 9.
8Marek Skwarnicki na łamach „Znaku” również podkreślał ten właśnie walor publikacji:
Tom dokumentów Ten jest z ojczyzny mojej zaprzecza opiniom na temat polskiego antysemityzmu, szerzonym na Zachodzie. Z tego punktu widzenia jest to książka propagandowa, w najlepszym tego słowa znaczeniu 10.
9Jan Górski doprecyzował to w „Kwartalniku Historycznym”:
walor propagandowy tej książki jest walorem niezamierzonym. Jej celem była rekonstrukcja zdarzeń przeszłych i świadectwo prawdzie 11.
10Recenzję Daniela Passenta otwiera konstatacja, że
w ostatnich latach pojawiły się publikacje utożsamiające społeczeństwo polskie z grupami niechętnymi Żydom, a nawet oskarżające Polaków o współudział w eksterminacji Żydów. Głosy te powitano z satysfakcją w kołach antykomunistycznych, które widzą chętnie ataki przeciwko każdemu społeczeństwu „za żelazną kurtyną” 12.
11O antologii Bartoszewskiego i Lewinówny jako o potężnej tarczy przeciwko niesprawiedliwym posądzeniom Zachodu pisało wielu recenzentów, również Hanna Malewska i publikujący wówczas pod pseudonimem Stefan Kisielewski 13. Na ożywione reakcje, jakie wywołała antologia, wpłynął oczywiście aktualny kontekst polityczny – najpierw spektakularne zwycięstwo Izraela w wojnie sześciodniowej (odbierane jako klęska i upokorzenie ZSRR), a następnie wydarzenia Marca ’68. Prześwieca on między wersami wielu krajowych omówień książki, natomiast wprost pisała o nim Wanda Pełczyńska na łamach londyńskich „Wiadomości”:
Drugie wydanie tej książki ukazało się w chwili, kiedy opinia świata poruszona jest tzw. antysyjonizmem w Polsce. Zarządzenia reżimu komunistycznego przyjmowane są nieraz jako wyraz woli całego społeczeństwa 14.
12Co ciekawe, ta sama wiązka tematów dotyczących ratowania Żydów pojawiła się tuż po wojnie w kontekście pogromu kieleckiego. Stefania Skwarczyńska, zdecydowanie potępiając sprawców przemocy, pisała wówczas na łamach „Tygodnika Powszechnego”:
Drobny odsetek Żydów wyratował się od zbiorowego mordu na własną rękę czy przypadkiem. Większość uratowali Polacy – chrześcijanie, katolicy […]. Była to postawa niemal powszechna; nie można jej zapisać na bene jakiejś grupy społecznej… Ale w tej akcji ratowania człowieka przodowali reprezentatywni katolicy. Zakony, duchowieństwo […]. Nie pisało się o tych rzeczach. Może dlatego, że głupio jest chwalić się czymś oczywistym 15.
13Jacek Leociak zwraca uwagę, że już w artykule Skwarczyńskiej pojawia się – poza motywem powszechności bezinteresownej pomocy – charakterystyczny dla Marca ’68 wątek promocji Polski za granicą; jest to bowiem
apel, aby w sytuacji zagrożenia dobrego imienia Polski (w 1946 chodziło o reakcje światowe na pogrom kielecki, w 1968 – reakcje na kampanię antysemicką) uratowani przez Polaków Żydzi wyrazili publicznie swoją wdzięczność. Zwracam uwagę na istotne podobieństwa między katolicko-narodowym i pezetpeerowskim dyskursem o pomocy, szczególnie w jego wersji marcowej” 16
– pisze Leociak.
14Recenzenci antologii Ten jest z ojczyzny mojej zgodnie podkreślali jej obiektywny wydźwięk, dostrzegając w niej również ślady niechlubnych postaw Polaków wobec Żydów. Zaznaczali jednocześnie, niemal zawsze cytując słowa Bartoszewskiego, że w tym wypadku mowa o ludziach, „którzy znaleźli się na marginesie własnej społeczności”17. Generalnie książka została przyjęta jako świadectwo zdanego podczas okupacji egzaminu moralności, który niejako opromienia polskie społeczeństwo ponad dwadzieścia lat po zakończeniu wojny. Wielokrotnie można odnieść wrażenie, że autorzy omówień, pamiętający realia okupacyjne, wydają się wręcz zdumieni tak budującym obrazem, jaki wyczytali z antologii.
15Marek Skwarnicki pisał na łamach „Znaku”:
Książka Ten jest z ojczyzny mojej informuje, jak było naprawdę, i trzeba powiedzieć, że nawet dla czytelników, którzy sami pamiętają tamte lata, jest ona wstrząsem. Bo nasza własna wiedza o okupacji również nie jest jeszcze pełna. Jeszcze nie wszystko, co dotyczy kwestii żydowskiej, zostało do tej pory należycie wyjaśnione. Książka Bartoszewskiego i Lewinówny jest z tego względu niezwykle cenna. Bo my często skłonni jesteśmy przeceniać siebie, ale w pewnych sprawach, powodowani rozmaitymi kompleksami, nie doceniamy z kolei wartości własnego społeczeństwa. Zbiór dokumentów Ten jest z ojczyzny mojej informuje samych Polaków o ich postawie w czasie okupacji [wyróżnienie J.K.L.], która na miarę ówczesnych możliwości była – mówiąc skromnie – taka, jaka być powinna 18.
16Przypomnijmy jeszcze słowa Jerzego Turowicza:
największej wartości książki Bartoszewskiego i Lewinówny dopatrywałbym się w tym, co mówi ona o narodzie polskim [wyróżnienie J.K.L.]. […] Mimo znanych wad i przywar jesteśmy przecież narodem wspaniałym, w sytuacjach wyjątkowych zdolnym do rzeczy prawie nadludzkich. Choć tak bardzo ludzkim zarazem. W warunkach okupacji hitlerowskiej […] ten naród przeznaczony – jako następny z kolei po Żydach – jeśli nie do eksterminacji, to w każdym razie do zniknięcia z obszarów, na których żył od tysiąca lat, wobec jeszcze tragiczniejszego losu narodu żydowskiego budzi poczucie solidarności, więcej: braterstwa chrześcijańskiego, czy też po prostu ludzkiego, silniejszego niż wszystkie egoizmy jednostkowe i grupowe, niż troska o własne bezpieczeństwo i własne przetrwanie. Poczucie solidarności przezwyciężające wszystkie narosłe w ciągu wieków niechęci i spory. […] Solidarność z prześladowanymi jest sprawą milionów, bezpośrednia pomoc pociągająca ryzyko własnej śmierci, ryzyko płacone całymi rodzinami, jest sprawą setek tysięcy. Świadkowie zabierający głos na łamach książki, o której tu mowa, stanowią przekrój całego społeczeństwa polskiego, bez względu na jego podziały klasowe, polityczne czy wyznaniowe. Są tu profesorowie uniwersytetów, chłopi i robotnicy, są katolicy, socjaliści i komuniści, są byli antysemici, księża i zakonnice 19.
17Wrażenie wszechobecności polskich Sprawiedliwych i marginalizacji tych, którzy nie zdali egzaminu z człowieczeństwa, rozlewa się właściwie po wszystkich omówieniach książki Bartoszewskiego i Lewinówny. Padają w nich takie słowa, jak solidarność, więź narodowa, poczucie wspólnoty człowieczej, uniwersalizm, powszechne braterstwo, duma, heroizm, ogólnoludzki wzorzec osobowy. Taki ton dominuje również w recenzji Daniela Passenta, którą kończy jednak warta przypomnienia uwaga krytyczna:
Nakład tej książki jest znacznie za mały. Chociaż – trzeba przyznać – nie jest to rzecz łatwa w czytaniu. Pod tym względem autorzy „przedobrzyli”. Skracali nawet najmądrzejsze i najlepiej napisane relacje, aby zmieścić jeszcze kilka zdań o kimś, kto pomógł Żydowi. Chcieli zmieścić jak najwięcej faktów, przez co sporządzili katalog dobrych uczynków 20.
18Choć Passent wyraźnie unika sformułowania zarzutu manipulacji źródłami, trzeba stwierdzić, że przyjęta przez autorów antologii metoda pracy pociąga za sobą zagrożenie przekłamaniami. Na przykład w opracowanym przez redaktorów indeksie osób, które podały lub opracowały informacje o pomocy, zostało umieszczone nazwisko Zygmunta Klukowskiego, a w antologii przytoczono dwa krótkie fragmenty jego dziennika. W pierwszym mowa o szczebrzeszyńskim księdzu, który skutecznie interweniował u Niemców w sprawie kilku Żydów skazanych na śmierć. W drugim wspomniano chłopa z pobliskiej wsi, który wraz z rodziną poniósł śmierć za ukrywanie sześciorga Żydów 21. Oba zapiski rzeczywiście wyszły spod pióra Klukowskiego, ale całościowy wydźwięk jego świadectwa uzasadnia raczej miejsce, jakie zajął w eseju Ten jest z ojczyzny mojej, ale… go nie lubię 22Jana Tomasza Grossa. Nie wystarcza to, by orzec, że cała antologia Bartoszewskiego i Lewinówny jest zamierzoną manipulacją, ale przykład użycia dziennika Klukowskiego odsłania mankamenty przyjętego przez nich sposobu traktowania źródeł. Warto przy tym podkreślić, że sposób ten – nagromadzenie wyjętych z kontekstu egzemplifikacji – na trwałe ukształtuje metodę budowania narracji o polskich „Sprawiedliwych”.
19Bardzo ważnym, a zarazem zupełnie osobnym głosem w recepcji tomu opracowanego przez Bartoszewskiego i Lewinównę jest recenzja Michała Borwicza, opublikowana w „Kulturze” paryskiej wkrótce po ukazaniu się pierwszego wydania antologii. Przypomnę, że autor to pisarz i historyk, były więzień obozu janowskiego we Lwowie, który po wojnie pełnił funkcję przewodniczącego Żydowskiej Wojewódzkiej Komisji Historycznej w Krakowie, a w 1947 roku wyemigrował do Paryża. Miał ogromny wkład w proces zbierania świadectw i przygotowywania ich publikacji, jest autorem wielu opracowań dotyczących tematyki Zagłady 23, a już w 1946 roku wydał zapis własnych przeżyć okupacyjnych 24.
20W swojej recenzji Borwicz docenia walor dokumentacyjny antologii, w której – jak podkreśla – udało się zebrać niespotykaną dotąd liczbę świadectw, a także ustalić różne szczegóły faktograficzne, przede wszystkim uzupełnić wiele danych osobowych. Zwraca uwagę na różnorodność zebranych tekstów, która rozciąga się od wypowiedzi artystycznych do świadectw prostych ludzi, przez co czytelnik uzyskuje wgląd w różne perspektywy.
21Autor recenzji formułuje też – jak to sam określa – „kilka luźnych uwag”, przy czym zajmują one większą część jego tekstu. Zachęca do przemyślenia, czy w kolejnym wydaniu nie pogrupować świadectw w taki sposób, by stworzyły zróżnicowaną typologię pomocy. Przestrzega przed zbyt łatwym podawaniem liczby ocalonych, sprawa ta bowiem wymaga jeszcze badań. Zaleca też drobne uzupełnienia dokumentacyjne. Ciekawą uwagę zgłasza w odniesieniu do relacji Zofii Lewinówny, która, będąc w pełni zasymilowana i mając „dobry wygląd” oraz „aryjskie papiery”, otrzymała podczas okupacji pomoc od wielu osób, mimo że – jak pisała – stanowiło to dla nich śmiertelne zagrożenie. Borwicz postuluje, by natura tego zagrożenia została odsłonięta, a pomaganie osobie, która dysponowała takimi atutami jak Lewinówna, nie było heroizowane:
W takich razach ryzykowna pomoc wyrażała się jednak we wstępnym »urządzeniu« osoby żydowskiego pochodzenia. Przyjmowanie osoby już urządzonej »potencjalnego śmiertelnego niebezpieczeństwa« zwykle już nie zawierało. Z wyjątkiem wypadków szczególnych, np. bardzo uporczywej denuncjacji ze strony wspólnych… przyjaciół czy znajomych sprzed wojny. Międzywiersze relacji świadczą, że autorka doskonale zdaje sobie sprawę z doniosłości imponderabiliów panującego wówczas klimatu. Należałoby to jednak jakoś ukonkretnić: cerner de plus près 25.
22W tym kontekście Borwicz formułuje jeszcze dwie uwagi. Po pierwsze, domaga się umieszczenia w kolejnym wydaniu książki paru słów wyjaśnienia na temat jej tytułu. Sentencja, zaczerpnięta z wiersza Antoniego Słonimskiego, może bowiem sugerować, że pomoc Polaków nie była skierowana w stronę współobywateli zamieszkujących tę samą ojczyznę. Po drugie – i jest to uwaga zamykająca recenzję – przestrzega, że choć autorzy na wstępie wyraźnie zaznaczają, iż antologia nie ma ambicji ukazania pełnego wymiaru relacji polsko-żydowskich podczas wojny, lecz jedynie zjawisko pomocy, to jednak jej wydźwięk może być mylący:
Usuwając (z wyjątkiem jak najrzadszych wzmianek między wierszami) wiadomości o „szantażach, donosach i im podobnych ciemnych stronach okupacyjnego życia”, byli zatem [Bartoszewski i Lewinówna – J.K.L.] w zgodzie z celem i posłannictwem książki. Skąd więc pochodzi owo wrażenie, że ten tom, w którym udostępniono świadectwa o tylu wspaniałych aktach, jednak w jakiś sposób jeszcze nie w pełni wyraził miarę ich zasługi? To, że za pomoc świadomie Żydom udzieloną groziła kara śmierci? Na pewno. Lecz w okupowanej Polsce śmierć groziła za bardzo wiele rzeczy, za bardzo wiele działań, za bardzo wiele nawet przypadkowych gestów. Przeciwwagę dla zadekretowanego przez okupanta wszędobylstwa kary śmierci stanowiło wszakże zaplecze w postaci postawy szerokich mas, ich czynny lub nawet tylko bierny, ale przecież współudział (complicité). Ta to postawa umniejszała, a często zupełnie unicestwiała możliwość denuncjacji. Fakt, iż w dziedzinie, o której tu mowa [wyróżnienia J.K.L.], owo zaplecze bywało rzadkie, nie wynikał bynajmniej z okoliczności, że akurat w danym budynku dozorca był antysemitą lub sąsiad volksdeutschem. Ani nawet z „bierności”. Tym większe było ryzyko, tym większa odwaga i tym większa duchowa niezależność tych, których nazwiska tak chlubnie omawiane tutaj dzieło zaludniają. Toteż dla oddania właśnie im pełnej sprawiedliwości należałoby (nie w wyborze tekstów samych dokumentów, ale we wstępie), bodaj w kilkunastu linijkach, rzeczowo owe zjawisko i jego następstwa określić 26.
23Sformułowawszy te – jak sam to nazywa – „bardzo łatwe do uzupełnienia drobiazgi”, Borwicz przechodzi do konkluzji, w której podkreśla ogromną wartość zbioru Ten jest z ojczyzny mojej i jego ogromne zasługi zarówno dla Żydów, jak i dla Polaków.
24Zwróćmy uwagę, że choć Borwicz domaga się od autorów antologii, by ujawnili skrywane między wierszami świadectw zjawisko powszechnej wrogości wobec Żydów, sam pisze o nim eufemistycznie. To pokazuje ówczesne granice artykulacji tego tematu, a jednocześnie uświadamia, w jak bardzo otwarty sposób jest on podejmowany dziś, w pierwszych dekadach XXI wieku, choć oczywiście spotyka się z silnym oporem.
25Równie ciekawe wydaje się to, że zacytowany fragment recenzji, opublikowanej przecież na łamach „Kultury” paryskiej w 1967 roku, zawiera właściwie te same spostrzeżenia, które dwadzieścia lat później Jan Tomasz Gross zamieścił w przywoływanym już tekście Ten jest z ojczyzny mojej, ale… go nie lubię. Przypomnę – pisał w nim, że groźba kary śmierci nie wyjaśnia nikłej skali pomocy udzielanej Żydom. Polacy bowiem dużo chętniej angażowali się w wiele innych działań obciążonych takim samym ryzykiem. Mogli jednak liczyć na życzliwe wsparcie otoczenia lub co najmniej jego obojętność. Natomiast osoby ratujące Żydów musiały brać pod uwagę otaczającą ich wrogość, która znacznie podnosiła ryzyko niesienia pomocy. To nie obojętność Polaków była w warunkach Zagłady ich największym grzechem, przeciwnie – gdyby rzeczywiście istniała, tworzyłaby dla działań pomocowych dogodne warunki.
26Dominująca w Polsce narracja o pomocy dla Żydów pomija ten istotny kontekst. Podręczniki szkolne, przekaz medialny skierowany do szerokiego odbiorcy, a także różne formy upamiętnień opierają się na paradygmacie ufundowanym przez antologię Bartoszewskiego i Lewinówny. Jego dwa podstawowe elementy to marginalizacja postaw wrogich Żydom oraz wyolbrzymienie zjawiska pomocy, dzięki redundantnym wyliczeniom przykładów ratowania i ofiar poniesionych przez Polaków. W wyniku tego powstaje wyobrażenie wszechobecności polskich „Sprawiedliwych”, które – jak zauważył Jacek Leociak – trywializuje działalność osób rzeczywiście ryzykujących życiem:
Polska pamięć podpowiada, że oto w czasie okupacji mieliśmy do czynienia z powszechną akcją pomocy Żydom. Był to ruch masowy. Dziesiątki, jeśli nie setki tysięcy Polaków zasługują na medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przyznawany przez Instytut Pamięci Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie. Tysiące, jeśli nie dziesiątki tysięcy Polaków zostało zamordowanych za pomoc Żydom. A jednak mimo ogromu polskiego poświęcenia i polskich ofiar to żydowskie męczeństwo jest powszechnie znane, przesłaniając polskie. W tym kontekście eksponowane bywa poczucie krzywdy: świat nie docenia polskiego heroizmu, a sami Żydzi odpłacają się za pomoc w najlepszym razie – obojętnością, w najgorszym – szkalowaniem narodu polskiego 27.
27Wstrząs, jaki w 2000 roku wywołała publikacja Sąsiadów Jana Tomasza Grossa, nie wyciszył tej znanej dobrze Polakom melodii o „Sprawiedliwych”. Przeciwnie, wydaje się, że ją wzmocnił, czego symptomem było na przykład późne „odkrycie” postaci Ireny Sendlerowej, „heroicznej matki dzieci Holokaustu” 28, Sprawiedliwej wśród Narodów Świata, która kierowała referatem dziecięcym Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Legenda o niej przeniknęła do wyobraźni masowej za pośrednictwem publikacji 29, filmów 30oraz projektów edukacyjnych, a także zainspirowała takie inicjatywy, jak uchwała Sejmu RP o ustanowieniu roku 2018 Rokiem Ireny Sendlerowej.
28Jednocześnie obok utrwalonego przez lata nurtu apologetycznego coraz mocniej – po 2000 roku – daje się zauważyć nurt krytycznej refleksji na temat stosunku Polaków do Żydów, który ogniskuje się wokół Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFIS PAN 31. Od kilkunastu lat krystalizuje się nowy paradygmat opowieści o pomocy podczas Holokaustu, który opiera się na kilku założeniach: doświadczenia ratowanych Żydów są równie ważne jak ratujących Polaków; warunkiem zrozumienia sytuacji pomocowych jest uwzględnienie ich kontekstu społecznego, czyli przyjęcie, że aktywność „Sprawiedliwych” spotykała się z wrogością otoczenia, że działali oni w osamotnieniu, łamiąc zasady konstytuujące wspólnotę, z jakiej się wywodzili. Wzorzec ten uwidacznia się między innymi w tekstach historyków opublikowanych w poświęconym zagadnieniu pomocy numerze pisma „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 32, a także w przywoływanej już książce Jacka Leociaka Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów czy reportażu historycznym Anny Bikont Sendle rowa. W ukryciu, w którym autorka mierzy się z legendą polskiej „matki dzieci Holokaustu”.
29O ile więc narracja apologetyczna kładzie nacisk na to, że bezpośrednim źródłem strachu polskich „Sprawiedliwych” byli Niemcy, o tyle autorzy tworzący nurt krytyczny zwracają uwagę, że ratujący obawiali się przede wszystkim własnego otoczenia. W świetle ostatnich badań można sądzić, że dotyczyło to szczególnie prowincji, gdzie ze względu na stosunkowo niewielką liczbę niemieckich funkcjonariuszy nadzór okupanta był ograniczony. Ekstremalnym przykładem takiego stanu rzeczy jest opisany przez Alinę Skibińską powiat biłgorajski, tam bowiem znajdowały się tylko trzy posterunki niemieckiej żandarmerii, tak więc ukrywających się denuncjowano najczęściej polskiej policji granatowej 33.
30Świadectwa długotrwałej pomocy, powstałe „tam i wtedy”, będące przedmiotem analiz w tej części mojej książki, nie pozostawiają złudzeń, że ratowanie Żydów było uwikłane w rozbudowany łańcuch strachu, w którym zwykle osoby ukrywane oraz wspierających ich Polaków dzieliło od Niemców wiele ogniw. Jak słusznie zauważa Barbara Engelking,
uczucie strachu przenika zarówno relacje żydowskie, jak i świadectwa polskie, nie łącząc jednak, ale dzieląc. Był to strach nie tylko przed Niemcami, lecz przed sobą nawzajem: ukrywający się Żydzi bali się zagrożenia ze strony lokalnych mieszkańców, ci zaś obawiali się z jednej strony partyzantów i »band«, a z drugiej pomagania Żydom, co oznaczało nieposłuszeństwo wobec Niemców i narażenie się na represje. Strach przed karą był z pewnością jednym z istotnych czynników utrudniających pomaganie Żydom, nawet jeżeli Niemcy nie zawsze stosowali karę śmierci; czasem zadowalali się spaleniem gospodarstwa, czasem wzywali na posterunek 34.
31Inne formy karania za pomoc dla Żydów to: pobicie, rozebranie zabudowań gospodarskich, konfiskata inwentarza, skazanie na pobyt w obozie koncentracyjnym lub karnym, co zresztą w praktyce często oznaczało skazanie na śmierć. Niekiedy mimo rozstrzelania ukrywanych Żydów Niemcy nie wyciągali wobec ich „opiekunów” żadnych konsekwencji. Barbara Engelking przyznaje, że nie sposób dociec powodów, dla których odstępowano od wymierzenia kary śmierci lub w ogóle nie stosowano wobec Polaków żadnych represji. Było to oczywiście nie do przewidzenia, groźba kary działała więc prewencyjnie.
32Warunkiem koniecznym zrozumienia wszystkich analizowanych przeze mnie świadectw jest uwzględnienie faktu, że opisane w nich doświadczenia zarówno ukrywających się Żydów, jak i pomagających im Polaków wiążą się z zagrożeniem, które ma wymiar ostateczny. Jednocześnie, gdy czytamy zapiski powstałe „tam i wtedy”, w wielu momentach możemy odnieść wrażenie, że ich bohaterowie zdają się o tym zapominać. Ekstremalnego strachu nie sposób bowiem doświadczać w całej intensywności nieustannie przez kilkanaście miesięcy 35. Dłuższe bądź krótsze interwały, podczas których strach ukrywanych i ukrywających odsuwa się na dalszy plan, są przerywane jego gwałtowną erupcją.
Dla przebywających w wiejskich kryjówkach Żydów zawsze krytycznym i bardzo trudnym momentem była sytuacja wykrycia w najbliższej okolicy takich jak oni nieszczęśników – zauważa Alina Skibińska – jeśli kończyło się to represjami wobec polskiej rodziny, to niemal nieuchronnie inni Żydzi musieli opuszczać swoje kryjówki – odchodzili, by szukać schronienia gdzie indziej, a z braku takich możliwości – szli po prostu do lasu 36.
33Również w miastach często wystarczała plotka o odkryciu przez Niemców żydowskiej kryjówki, by ratujący odmawiali kontynuowania pomocy lub domagali się za nią wyższych opłat 37.
34Trzeba też przypomnieć, że strach zarówno ratujących, jak i ratowanych nie zniknął wraz z końcem wojny, z czym zresztą musieli się zmierzyć niemal dwie dekady po jej zakończeniu autorzy tomu Ten jest z ojczyzny mojej. Gdy w marcu 1963 roku, przy okazji zbliżającej się dwudziestej rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim, Bartoszewski opublikował na łamach „Tygodnika Powszechnego” apel do czytelników, by nadsyłali relacje i wspomnienia na temat przeżyć związanych z różnymi formami pomocy niesionej Żydom w okresie okupacji, w dopisku zaznaczył, że redakcja i on osobiście gwarantują nieujawnianie nazwisk w przypadku, gdy autor to zastrzeże. Później, już w przedmowie do antologii, wydawcy umieścili eufemistyczne wyjaśnienie anonimowości znacznej części cytowanych świadectw: „wśród ratujących działają naturalne zupełnie opory psychiczne przed głoszeniem własnych zasług [wyróżnienie J.K.L.]. Dlatego też stosunkowo często spotyka się relacje osób trzecich informujących o kimś, kto pomagał, a także niejednokrotnie autorzy proszą o nieujawnianie własnego nazwiska czy nawet nazwisk osób występujących w tekście […]” 38. O naturze tego oporu psychicznego pisał Michał Borwicz w przywoływanej już recenzji, która in statu nascendi wskazywała pułapki narracji fundowanej przez tom Ten jest z ojczyzny mojej. Powołał się przy tym na własne doświadczenia z publikacji świadectw w okresie tużpowojennym:
Tutaj właśnie wystąpiło zjawisko, jakie czytelnikom nieznającym klimatu lat okupacji i jego powojennych przedłużeń wyda się zupełnie niepojęte. Zaraz po ukazaniu się pierwszego z tomów ŻKH (Doku menty zbrodni i męczeństwa) zaczęły się wizyty paradoksalne. Ludzie cytowani po nazwisku (i to właśnie jako dobroczyńcy!) przychodzili przygnębieni, z wyrzutami: że publikując ich „zbrodnię”, która wyraziła się w udzielonej z narażeniem życia pomocy, wydajemy ich na pastwę zemsty sąsiadów i… nie tylko sąsiadów. Z kolei z podobnymi pretensjami zaczęli się zjawiać niektórzy uratowani Żydzi, wysyłani do nas przez swoich dobroczyńców. Inni jeszcze […] przychodzili prewencyjnie, by zabronić ich ogłaszania w przyszłości. Były wypadki, że – na żądanie swoich dobroczyńców – niektórzy w ogóle odmawiali zgody na publikowanie tych zeznań, nawet bez cytowania odnośnych nazwisk, ponieważ „z innych szczegółów (nazwy miejscowości itp.) sąsiedzi mogą się domyślić, o kogo idzie”. Stanęliśmy ja i moi współpracownicy przed kwadraturą koła. Na upór można bowiem wykłócać się nawet z „czynnikami”, ignorować ich sugestie i instrukcje; wyświadczać jednak niedźwiedzią przysługę akurat dobroczyńcom? 39
35Borwicz wspominał, że te autocenzorskie zabiegi były szczególnie bolesne przy opracowywaniu tomu zeznań uratowanych dzieci żydowskich. We wstępie do niego redaktorka Maria Hochberg-Mariańska pisała, że chyba żaden obcokrajowiec nie będzie w stanie pojąć, dlaczego ludzie, którzy wykazali się odwagą i miłosierdziem, ratując najbardziej bezbronnych, po wojnie są narażeni na wstyd, hańbę i przykrości 40. Te właśnie słowa ze wstępu do zbioru Dzie ci oskarżają zainspirowały po kilkudziesięciu latach Jana Tomasza Grossa do napisania książki Strach. Antysemityzm tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści 41. Wśród powodów, dla których polscy „Sprawiedliwi” obawiali się po wojnie reakcji otoczenia, wskazał przede wszystkim postrzeganie ich jako osób, które podczas okupacji zagrażały i nadal zagrażają wspólnemu interesowi społeczności. Tak samo jak ocaleni Żydzi przypominali o współuczestnictwie w Zagładzie, budzili lęk związany z niepewnym statusem „pożydowskiego” mienia, a także wywoływali zawiść, opartą na głębokim przekonaniu, że ratowanie Żyda musiało się wiązać ze znacznym zyskiem. Władysław Bartoszewski przyznał po latach, że właśnie ten ostatni powód wpłynął decydująco na trwające latami milczenie o działalności pomocowej: „zwłaszcza w środowiskach wiejskich lub małomiasteczkowych w Polsce to nie był temat popularny i bardzo często występujący w otoczce podejrzliwości, że ktoś się na tym dorobił, choć na ogół tak nie było. Majątku na tym nikt nie zrobił” 42.
36Jak pisałam, uwzględnienie czynnika strachu jest warunkiem koniecznym zrozumienia relacji, jakie nawiązali między sobą ukrywający się Żydzi i pomagający im Polacy. Jednak nie jest to warunek wystarczający, jak pokazują świadectwa analizowane w tej części książki. Strachowi towarzyszyły bowiem, a niekiedy wręcz go przesłaniały, zupełnie inne uczucia wynikające z interakcji między ratującymi a ratowanymi: upokorzenie, pogarda, przyjemność czerpana ze sprawowania władzy, poczucie zakleszczenia w potrzasku, doświadczenie bliskości splecionej z przemocą fizyczną i psychiczną, a także wiele innych emocji warunkowanych przez różne czynniki sytuacyjne i kulturowe. Niemałą rolę w kształtowaniu relacji między ukrywanymi i ukrywającymi odgrywały takie kategorie, jak płeć, wiek czy przynależność klasowa, których znaczenie w okolicznościach wojny ulegało przekształceniom.
37Tym, co łączy analizowane tu przypadki, jest zaistnienie długotrwałej pomocy, a konkretnie – ukrywania, które nie było warunkowane gratyfikacją materialną. Z tego powodu większość ratujących, o których będzie mowa, została po wojnie uhonorowana tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Wspólne dla tych historii jest również to, że znacznie odbiegają od wzorca ufundowanego przez antologię Ten jest z ojczyzny mojej i utrwalonego w jej recepcji. Każdą z nich poznajemy z perspektywy osoby ratowanej, która jeszcze w trakcie wojny, bez wiedzy o tym, jak ułożą się jej okupacyjne losy, prowadziła w kryjówce dziennik lub pamiętnik. W centrum moich rozważań są te dokumenty osobiste, których autorzy jako główny lub bardzo ważny temat zapisów obrali relację z osobami niosącymi im ratunek. W ich interakcjach widać nie tylko ambiwalencję emocjonalną, lecz także znaczące przeobrażenia istotnych kategorii kulturowych. W okolicznościach Zagłady, którą podobnie jak Alan Milchman i Alan Rosenberg 43traktuję jako wydarzenie przekształcające, takie zjawiska, jak na przykład pomoc, gościnność czy bezinteresowność, nabrały charakteru aporii, wymykając się łatwej ocenie moralnej i wypracowanym dotąd sposobom konceptualizacji.
Notes de bas de page
1 1941, październik 15, Warszawa. Trzecie rozporządzenie Generalnego Gubernatora Hansa Franka o ograniczeniach miejsc pobytu mieszkańców Generalnego Gubernatorstwa, wprowadzające karę śmierci za udzielenie pomocy Żydom, w: Polacy – Żydzi; Polen – Juden; Poles – Jews 1939–1945. Wybór źródeł, s. 486.
2 Życie za życie. Pamięci Polaków, którzy narażali życie, by ratować Żydów, reż. Arkadiusz Gołębiewski i Maciej Pawlicki (2006).
3 Więcej o projekcie „Życie za Życie”: http://zyciezazycie.pl/ (dostęp: 13.05.2018).
4 Jacek Leociak, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, s. 9.
5 O trwałości toposu „masowości polskiej pomocy Żydom” świadczą między innymi następujące publikacje: Jacek A. Młynarczyk i Sebastian Piątkowski, Cena poświęcenia. Zbrodnie na Polakach za pomoc udzielaną Żydom w rejonie Ciepielowa, Instytut Studiów Strategicznych, Kraków 2007; Mateusz Szpytma, Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy, Instytut Pamięci Narodowej i Instytut Studiów Strategicznych, Warszawa–Kraków 2007; Edward Kopówka, Paweł Rytel-Andrianik, Dam im imię na wieki. Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów, Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa 2011; Małgorzata Piórkowska, Sprawiedliwi i ocaleni. Mieszkańcy Węgrowa i okolic pomagający Żydom w latach okupacji hitlerowskiej, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów 2012; Grzegorz Górny, Sprawiedliwi. Jak Polacy ratowali Żydów przed Zagładą; Jan Żaryn, Tomasz Sudoł, Polacy ratujący Żydów. Historie niezwykłe, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2014; Janina Hera, Polacy ratujący Żydów. Słownik, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2014.Krytycznie o tym nurcie narracji pisali między innymi: Dariusz Libionka, Uwagi o ratowaniu Żydów w „okolicach Treblinki”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2013, nr 9; Agnieszka Haska, Sprawiedliwi są wśród nas, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 2; Justyna Kowalska-Leder, Wszechobecność Sprawiedliwych, tamże; Dariusz Libionka, W poszukiwaniu miliona Sprawiedliwych, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2015, nr 11; Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Bezdroża polityki historycznej. Wokół Markowej, czyli o czym nie mówi Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II Wojny Światowej im. Rodziny Ulmów, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12; Alina Molisak, Sprawiedliwi w kaplicy, w: Pomniki pamięci. Miejsca niepamięci, red. Katarzyna Chmielewska, Alina Molisak, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2017.
6 Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. Władysław Bartoszewski, Zofia Lewinówna, Znak, wyd. 1, Kraków 1966 [egzemplarze sygnalne ukazały się dopiero w marcu 1967 roku].
7 Publikację antologii Bartoszewskiego i Lewinówny jako moment przełomowy w kształtowaniu się polskiej pamięci o pomocy Żydom wskazuje również Dariusz Libionka w artykule poświęconym polskiemu piśmiennictwu o tematyce „pomocowej”. Zob. tenże, Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom (1945–2008), „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4, s. 77.
8 Nakład pierwszego wydania wynosił 7 tysięcy egzemplarzy i natychmiast zniknął z księgarń. Wydanie drugie – rozszerzone – ukazało się w 10 tysiącach egzemplarzy i zostało przetłumaczone na angielski: Władysław Bartoszewski, Zofia Lewinówna, Righteous Among the Nations, How Poles Helped the Jews, 1939–1945, Earlscourt Publications, London 1969.
9 Jerzy Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, „Tygodnik Powszechny” 1967, nr 25, cyt. za: Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. Władysław Bartoszewski, Zofia Lewinówna, wyd. 3, Świat Książki, Warszawa 2007, s. 792.
10 Marek Skwarnicki, W przyszłości – ojczyzna ludzi, „Znak” 1967, nr 11, cyt. za: tamże, s. 795.
11 Jan Górski, Ten jest z ojczyzny mojej, „Kwartalnik Historyczny” 1968, z. 4, cyt. za: tamże, s. 812.
12 Daniel Passent, Duma, litość, pogarda, „Polityka” 1967, nr 17, cyt. za: tamże, s. 799.
13 Hanna Malewska, Przeciw nienawiści, „Tygodnik Powszechny” 1969, nr 46; Antoni Wojciechowski [Stefan Kisielewski], Księga naszych sumień, „Znak” 1969, nr 186.
14 Wanda Pełczyńska, Sprawiedliwi między narodami świata, „Wiadomości” (Londyn) 12 kwietnia 1970, nr 1254, cyt. za: Ten jest z ojczyzny mojej…, wyd. 3, s. 833.
15 Stefania Skwarczyńska, In tenebris Lux, „Tygodnik Powszechny” 1946, nr 32, cyt. za: Dariusz Libionka, Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom…, s. 19–20.
16 Jacek Leociak, „Osobliwe zrządzenie Opatrzności Bożej…” Polska pamięć Zagłady w perspektywie katolicko-narodowej, s. 138. Por. tenże, Instrumentalizacja Zagłady w dyskursie marcowym, „Kwartalnik Historii Żydów” 2008, nr 4.
17 Władysław Bartoszewski, Po obu stronach muru, w: Ten jest z ojczyzny mojej…, wyd. 3, s. 53.
18 Marek Skwarnicki, W przyszłości – ojczyzna ludzi, „Znak” 1967, nr 11, cyt. za: tamże, s. 795.
19 Jerzy Turowicz, Ludzie z naszej ojczyzny, „Tygodnik Powszechny” 1967, nr 25, cyt. za: tamże, s. 792–793.
20 Daniel Passent, Duma, litość, pogarda, „Polityka” 1967, nr 17, cyt. za: tamże, s. 801–802.
21 Ten jest z ojczyzny mojej…, wyd. 3, s. 465 i 626.
22 Jan Tomasz Gross, „Ten jest z ojczyzny mojej…”, ale go nie lubię.
23 Zob. m.in.: Dokumenty zbrodni i męczeństwa, red. Michał M. Borwicz, Nella Rost, Józef Wulf, Centralny Komitet Żydów Polskich, Kraków 1945; Michał Maksymilian Borwicz [Boruchowicz], Literatura w obozie, Wojewódzka Żydowska Komisja Historyczna, Kraków 1946; Pieśń ujdzie cało… Antologia wierszy o Żydach pod okupacją niemiecką, oprac. Michał M. Borwicz, Centralna Żydowska Komisja Historyczna w Polsce, Warszawa 1947. Zob. Judith Lyon-Caen, Michel Borwicz: między Polską a Francją, między literaturą a historią, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
24 Michał Maksymilian Borwicz [Boruchowicz], Uniwersytet zbirów, Centralna Żydowska Komisja Historyczna, Kraków 1946.
25 Michał Borwicz, Ten jest z ojczyzny mojej, „Kultura” (Paryż) 1967, nr 9, cyt. za: Ten jest z ojczyzny mojej…, s. 789.
26 Tamże, s. 789–790.
27 Jacek Leociak, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, s. 8–9.
28 Zob. Irena Sendler, heroiczna matka dzieci Holokaustu, https://www.polskieradio.pl/9/396/Artykul/1330305,Irena-Sendler-heroiczna-matka-dzieci-Holokaustu (dostęp: 15.05.2018).
29 Zob. Anna Mieszkowska, Matka dzieci Holokaustu. Historia Ireny Sendlerowej, Muza, Warszawa 2004; taż, Dzieci Ireny Sendlerowej, Muza, Warszawa 2009; Jack Mayer, Życie w słoiku. Ocalenie Ireny Sendler, przeł. Robert Stiller, AMF Plus Group, Warszawa 2013.
30 Dzieci Ireny Sendlerowej [The Courageous Heart of Irena Sendler], reż. Kent Harrison, 2009 (koprodukcja polsko-amerykańska).
31 Wśród najważniejszych publikacji „krytycznych” obok wspomnianej książki Jacka Leociaka należy wymienić następujące pozycje: Marcin Urynowicz, Zorganizowana i indywidualna pomoc Polaków dla ludności żydowskiej eksterminowanej przez okupanta niemieckiego w okresie drugiej wojny światowej, w: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. Andrzej Żbikowski, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2006; Gunnar S. Paulsson, Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie warszawy (1940–1945), przeł. Elżbieta Olender-Dmowska, red. Barbara Engelking-Boni, Jacek Leociak, Znak i Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, Kraków 2007; Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze: przemysł pomocy; Joanna Tokarska-Bakir, Sprawiedliwi niesprawiedliwi, niesprawiedliwi sprawiedliwi; Zuzanna Schnepf-Kołacz, Pomoc Polaków dla Żydów na wsi w czasie okupacji niemieckiej. Próba opisu na przykładzie Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, w: Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Zagłady Żydów…; Anna Bikont, Sendlerowa. W ukryciu; Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1–2.
32 „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
33 Zob. Alina Skibińska, Powiat biłgorajski, w: Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1, s. 337.
34 Barbara Engelking, Powiat bielski, w: tamże, s. 147.
35 Por. Marcin Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys. Autor traktuje strach, lęk i trwogę jako podstawowe regulatory postaw polskiego społeczeństwa zarówno pod okupacją niemiecką, jak i rosyjską oraz tuż po zakończeniu wojny.
36 Alina Skibińska, Powiat biłgorajski, s. 337.
37 Zob. Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy.
38 Wstęp od wydawców, w: Ten jest z ojczyzny mojej…, wyd. 1, s. 59.
39 Michał Borwicz, Ten jest z ojczyzny mojej, „Kultura” (Paryż) 1967, nr 9; cyt. za: Ten jest z ojczyzny mojej…, wyd. 3, s. 784–785.
40 Maria Hochberg-Mariańska, Noe Grüss, Dzieci oskarżają, Centralna Żydowska Komisja Historyczna, Kraków–Łódź–Warszawa 1947, s. XXXII.
41 Jan Tomasz Gross, Strach. Antysemityzm tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Znak, Kraków 2008.
42 Zamiast wstępu. Rozmowa redaktora Mariana Turskiego, prezesa Stowarzyszenia „Żydowski Instytut Historyczny”, z Władysławem Bartoszewskim, w: Ten jest z ojczyzny mojej…, wyd. 3, s. XVI.
43 Zob. Alan Milchman, Alan Rosenberg, Eksperymenty w myśleniu o Holocauście. Auschwitz, nowoczesność i filozofia.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017