• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15363 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15363 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Współczesne badania nad polską literatur...
  • ›
  • Nie wiem, jak ich mam cenić…
  • ›
  • Część druga. W ukryciu
  • ›
  • I Może ta wojna trwała trochę już za dłu...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Zaproszenie – nawiedzenie – gościnność Oblicza pomocy – stopnie zależności W sieci wstydu, upokorzenia i strachu Więzienie i potrzask Nie wiem, jak ich mam cenić… Dziś pani Ch. była u mnie parę godzin Notes de bas de page

    Nie wiem, jak ich mam cenić…

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    I Może ta wojna trwała trochę już za długo… - zapiski Brandli Siekierkowej

    p. 185-235

    Texte intégral Zaproszenie – nawiedzenie – gościnność Oblicza pomocy – stopnie zależności W sieci wstydu, upokorzenia i strachu Więzienie i potrzask Nie wiem, jak ich mam cenić… Dziś pani Ch. była u mnie parę godzin Notes de bas de page

    Texte intégral

    1W opublikowanych po raz pierwszy w 2016 roku świadectwach Brandli Siekierkowej dominuje temat relacji między żydowską rodziną a udzielającą jej bezinteresownie przez dwa lata schronienia rodziną polskich chłopów 1. Powstający w kryjówce dziennik 2oraz napisany w 1949 roku pamiętnik 3, mimo że przedstawiają historię zakończoną sukcesem, dalekie są od budującego schematu narracji o polskich „Sprawiedliwych” i ich podopiecznych. Nie oznacza to jednak, że stanowią prostą egzemplifikację „obrzeży Holokaustu”, gdzie Polacy denuncjują, okradają i brutalnie mordują swoich żydowskich sąsiadów. Świadectwa Brandli Siekierkowej ukazują ludzki wymiar długotrwałej i bezinteresownej pomocy, której owocem staje się narastająca z czasem wzajemna niechęć obu stron. Jak zobaczymy, doświadczenie ukrywania Żydów odciska się negatywnie również na relacjach między członkami chłopskiej rodziny.

    2Na początek warto sięgnąć po notatkę sporządzoną przez pracownicę łódzkiego oddziału Żydowskiego Instytutu Historycznego, która przyjmując od Brandli jej dziennik w 1948 roku, odnotowała przebieg rozmowy, jaką przeprowadziła z autorką. Z notatki protokolantki dowiadujemy się, że prowadzony w kryjówce dziennik miał objętość kilku zeszytów, do których zaraz po wojnie Brandla nie przywiązywała większej wagi i dawała je do zabawy dzieciom – dwóm chłopcom, urodzonym w latach trzydziestych, i dziewczynce, która przyszła na świat kilka miesięcy po zakończeniu okupacji. W efekcie ocalały jedynie trzy zeszyty, obejmujące notatki powstałe od 14 czerwca do 6 lipca 1944 roku. Przekazując je Instytutowi, autorka zaznaczyła, że opisują one tylko niewielki wycinek jej przeżyć w ukryciu, to bowiem trwało niemal dwa lata, do końca lipca 1944 roku, kiedy w pobliskim Mińsku Mazowieckim pojawiła się Armia Czerwona. Tyle czasu spędziła wraz z bliskimi na zamaskowanym pięterku obory małżeństwa Bylickich w swojej rodzinnej wsi Żwirówka. W załączonej do dziennika notatce pracownica ŻIH stwierdziła: „Pani Siekierkowa posiada wrodzoną inteligencję. W młodości pisała wiersze” 4. Ta uwaga znajduje odzwierciedlenie zarówno w dzienniku, jak i pamiętniku, które są pisane dobrą polszczyzną, mimo że Brandla, jak sama deklaruje, ukończyła jedynie szkołę powszechną. W dzienniku pojawia się jednak wspomnienie o dodatkowej edukacji, zaoferowanej jej przez sympatyczną, a przy tym zamożną panią Brzeską, nauczycielkę z warszawskiego gimnazjum. Podczas wakacji, gdy Brandla miała dwanaście lat, pani Brzeska, wypoczywająca wówczas na wsi, spędzała z nią dużo czasu na rozmowach, pożyczała książki, częstowała ciastkami i słodyczami, których dziewczynka nigdy wcześniej nie miała okazji spróbować. „Kiedy wakacje były na ukończeniu, pojechała ze mną do miasta [Mińska Mazowieckiego – J.K.L.] i zapisała mnie do handlowej szkoły, zapłaciła za kilka miesięcy i prosiła p. Tatarzankę, żeby miała wzgląd na mnie” 5. Dzięki pomocy hojnej patronki Brandla uczęszczała do szkoły cały rok, a podczas ferii świątecznych i wakacji odwiedzała panią Brzeską w Warszawie. Z dziennika dowiadujemy się również, że w czasie jednej z tych wizyt nauczycielka złożyła dziewczynce niezwykłą propozycję. „Powiedziała, żebym przyjechała do Warszawy, to będę pracowała i będę się uczyła. I tak też było” 6– wspomina Siekierkowa, nie rozwijając niestety tego wątku. Edukację zakończyła więc w okresie nastoletnim, a w 1932 roku, mając dwadzieścia jeden lat, wyszła za mąż za Moszego, z którym po ślubie prowadziła w Mińsku Mazowieckim rodzinną mleczarnię Siekierków. Rok później na świat przyszedł Władysław (Wolf), a w 1938 roku drugi syn – Jaakow.

    3Charakterystykę Brandli trzeba koniecznie uzupełnić fragmentem dziennika, gdyż pozwala on dostrzec w niej nie tylko dzielną matkę i żonę, podczas okupacji zabiegającą wytrwale o przetrwanie własne i najbliższych, lecz także młodą kobietę, złaknioną miłości i bliskości mężczyzny. W notatce z 29 czerwca 1944 roku, zastanawiając się nad przyczynami swego tragicznego położenia, w desperacji wyznaje winę, za którą – jak sądzi – przyszło jej po latach odpokutować:

    Nie mam dzisiaj czystego sumienia, nie jestem w porządku sama z sobą. Przypomniały mi się ostatnie miesiące: On, co mnie kochał – grzeszna miłość. Nie wiem, czy to była miłość, czy to był szał? Byłam brzydka, nikt mnie naprawdę nie kochał, mąż był obojętny, nie pieścił mnie. Każda kobieta pragnie być kochaną i pieszczot, zwłaszcza gdy się dobrze powodzi. Była to miłość idealna, wystarczyło spojrzeć w oczy, zatopić się w nich, wystarczył uścisk ręki, dotknięcie nogą, a szczęście było ogromne. Och, jak kochałam. Był dla mnie piękny, był dumny. Pogrom zakończył naszą idyllę. Nie zginął od razu, był z moim mężem razem. Widziałam go jeszcze 2 razy, raz kiedy poszłam po męża, a drugi raz, kiedy przyszedł do Stanisławowa – i więcej już nigdy. Chciałam, żeby poszedł z nami razem, ale on był szlachetny, nie chciał robić rozłamu: „masz męża, dzieci – idź z Bogiem. Kocham Cię i szanuję, ale z Tobą nie pójdę”. Odprowadził nas za bramę, nigdy tego nie zapomnę, jak stał i płakał: „już się nigdy w życiu więcej nie zobaczymy, bo ja nie będę żył” 7.

    4Wątek romansu nie pojawia się, co zrozumiałe, w pamiętniku napisanym w 1949 roku. Tym razem Siekierkowa ma świadomość, że tekst będzie stanowić świadectwo nie tylko jej indywidualnych doświadczeń, lecz także losów Żydów pod okupacją niemiecką. Opisuje więc represje narastające w okolicach Mińska Mazowieckiego od połowy września 1939 roku, gdy wkroczyli tam Niemcy, pisze też o trudnych warunkach życia w getcie 8, o „akcji likwidacyjnej”, a następnie o tułaczce w poszukiwaniu schronienia, która skończyła się w gospodarstwie Bylickich. Aby dobrze zrozumieć, w jaki sposób znaleźli się tam Siekierkowie, należy się skupić na powojennym pamiętniku Brandli, gdyż tam przedstawiła wydarzenia w bardziej uporządkowany i spójny sposób niż w prowadzonych na bieżąco notatkach. Trzeba jednak od razu zaznaczyć, że oba teksty nie różnią się zasadniczo w sferze faktów i formułowanych przez autorkę ocen.

    5Z pamiętnika dowiadujemy się, że podczas „akcji likwidacyjnej” getta w Mińsku Mazowieckim 21 sierpnia 1942 roku Brandla podjęła decyzję o ucieczce na „aryjską stronę”. Zabrała ze sobą obu synów, mąż bowiem przebywał w tym czasie w sąsiedniej miejscowości „na placówce”. Przez kilka dni błąkała się po okolicy. Mieszkanki wsi chętnie dzieliły się z nią żywnością, żadna jednak nie chciała zaryzykować udzielenia gościny. Starszy syn Siekierków, Władysław, w relacji z 1948 roku wraca do tych dramatycznych chwil: „Nikt nas nie chciał wpuścić nawet do stodoły spać. Było nam bardzo zimno, ale nie baliśmy się, bo matka była z nami” 9. W końcu Brandla znalazła się u „pani Zaleskiej z dworu”, która nie mogąc udzielić jej pomocy („Miała we dworze wygnańców, Poznaniaków, którzy nienawidzą Żydów” 10), postanowiła porozmawiać na ten temat z dawnymi znajomymi Siekierków, gospodarzami Bylickimi.

    6„Później matka zaprowadziła nas do znajomego chłopa. […] To był dobry człowiek, ulitował się nad nami i nas przyjął” 11– czytamy w relacji Władysława. Mimo dość bogatego i zróżnicowanego materiału źródłowego (świadectwa Brandli, powojenne relacje jej męża, syna i siostry), trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o motywację Bylickiego w chwili podejmowania decyzji o udzieleniu żydowskiej rodzinie pomocy. Pracownica ŻIH, przyjmując po wojnie dziennik do archiwum, odnotowała, że Bronisław miał się zgodzić na udzielenie schronienia „przez wzgląd na ojca Pani Siekierkowej Józefa Fiszbejna, którego chłopi bardzo kochali” 12. Nie sposób dociec, jakie było źródło tak ciepłych uczuć w stosunku do żydowskiego sąsiada prowadzącego w Żwirówce niewielkie gospodarstwo. Analizując motywację osób, którym przyznano tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, Zuzanna Schnepf-Kołacz zauważa, że

    nawet ci, którzy decydowali się udzielić pomocy, najczęściej działali pod wpływem chwili i byli do tego niejako sprowokowani przez samych Żydów. Statystyki wykonane na podstawie historii Sprawiedliwych pokazują, że w większości przypadków inicjatywa rozpoczęcia pomocy leżała po stronie Żydów. Oznacza to, że pomoc otrzymali ci, którzy jej aktywnie szukali. Byli to zazwyczaj Żydzi mieszkający w okolicy, znani osobiście lub z widzenia, którzy w obliczu śmiertelnego niebezpieczeństwa zjawiali się na progu, prosząc o ratunek 13.

    7Bylicki w pierwszej chwili rzeczywiście mógł działać pod wpływem wewnętrznego impulsu, wzmocnionego presją ze strony „pani Zaleskiej” oraz samych Siekierków. Trudno jednak wyjaśnić, dlaczego później wielokrotnie ponawiał swoje zaproszenie. Warto podkreślić, że zapiski Brandli wyraźnie wskazują na to, iż od początku gospodarz nie miał (nierealistycznych zresztą) nadziei na wzbogacenie się dzięki ukrywaniu Żydów. Jednocześnie przewidywał, że pomoc potrwa najwyżej kilka tygodni. Można więc założyć, że ze szczerego serca – mimo grożących represji – chciał udzielić krótkotrwałego wsparcia córce lubianego przez siebie sąsiada i jej bliskim.

    Zaproszenie – nawiedzenie – gościnność

    8W okupacyjnym dzienniku Siekierkowa konsekwentnie unika podawania imion i nazwisk swoich dobroczyńców oraz nazwy wsi, gdzie znalazła schronienie. Zapewne robi to w obawie, że notatki trafią w niepowołane ręce. Gospodarza nazywa więc dobrodziejem, jego żonę kotką, bo – jak pisze – „miała kocią twarz”, jednemu z ich synów nadaje pseudonim „słowik” ze względu na jego ładny głos. Na kartach dziennika przywoływana jest jeszcze starsza kobieta, matka gospodarza, a niekiedy mowa również o jego dzieciach, bardzo ogólnie, bez podawania szczegółów, głównie w kontekście tego, że nie są zmuszone do głodowania, w przeciwieństwie do synów Brandli. Jak pisze Barbara Engelking we wstępie do edycji świadectw rodziny Siekierków, małżeństwo Józefy i Bronisława Bylickich miało siedmioro dzieci: najstarszy syn był już żonaty i mieszkał osobno, pozostałe zaś (urodzone w latach 1930–1940) były pod opieką rodziców.

    9Jak wynika z pamiętnika Brandli, pierwsze dni, które wraz z synami spędziła u Bylickich, napawały optymizmem. Gospodarz zachowywał się serdecznie, nie chciał przyjąć nawet niewielkiej części z 2 tysięcy złotych skromnego majątku Siekierkowej. Kobieta w tym czasie zadręczała się losem męża i zwierzyła z tych trosk Bylickiemu, który ku jej radości „powiedział, że jak nas jest troje, to może być i [czwa]rty” 14. Brandla zostawiła więc synów pod opieką gospodarzy i wyruszyła po męża zatrudnionego do prac przymusowych w pobliskiej Rudzie. Po powrocie Mosze uparł się jednak przy przeprowadzce do getta w Stanisławowie, gdyż Niemcy obiecali pozostawić je nietknięte. Mimo oporów ze strony Brandli Siekierkowie wyruszyli do Stanisławowa. „Na odchodnem gospodarz krzyczał jeszcze za nami: »a pamiętajta, nie dajta się złapać, u mnie zawsze mata drzwi otwarte«. Ucałowaliśmy go za te słowa i rozstaliśmy się”15 – wspomina Siekierkowa. Przeprowadzka okazała się błędem, w getcie panowały bowiem potworny tłok i dotkliwy głód. W tej sytuacji po dwóch tygodniach Brandla postanowiła sprawdzić, czy Byliccy podtrzymują ofertę pomocy. Odpowiedź gospodarza była zdecydowana: „Ja wiem, że już za kilka dni mają was wykończyć, no przychodźta” 16. Swoją relację, poświęconą okupacyjnym losom Żydów z Mińska Mazowieckiego i okolic, Mosze Siekierka kończy osobistym wspomnieniem: „Wróciliśmy do Bolesława Bielickiego [sic!]. Powiedział nam: »drzwi dla was otwarte«” 17. Starszy syn Siekierków moment powrotu ze Stanisławowa wspomina następująco: „Przyjął nas znowu, narażając życie i mienie swej rodziny” 18.

    10Ten szeroki gest, którym gospodarz wielokrotnie zaprasza do siebie Żydów szukających ratunku, wygląda wręcz nieprawdopodobnie, i to nie tylko w kontekście okupacyjnym. Stanowi bowiem urzeczywistnienie typu idealnego gościnności bezwarunkowej, o której pisał Jacques Derrida, widząc w niej niemożliwy do realizacji, a zarazem konieczny projekt etyczny. Pamiętając o tym, że istnieje wiele kulturowo uwarunkowanych reguł gościnności, filozof sformułował uniwersalne prawo gościnności radykalnej. Oznacza ono absolutne otwarcie na Innego, które jest pozbawione jakichkolwiek założeń wstępnych, kalkulacji, a nawet pytań. „Gościnność na poziomie etycznym polega na przyjmowaniu Innego w przestrzeni prywatnej, na oferowaniu mu azylu zgodnie z grecką tradycją” 19. Przypomnę, że w starożytnej Grecji szczodre ugoszczenie „obcego” (xenos) było punktem honoru. Obie strony obowiązywała zasada szacunku, gość winien był w ramach wdzięczności czynić wszystko, by nie stać się ciężarem dla gospodarzy, a oni mieli jak najmniej ograniczać jego swobodę. W ten właśnie sposób dochodzimy do problemu utopijności postulatu Derridy, z której zresztą on sam zdawał sobie doskonale sprawę. Każda próba wprowadzenia w życie zasady absolutnej gościnności stanowi jednocześnie naruszenie jej fundamentów, gdyż wiąże się z nią konieczność wdrożenia pewnych reguł ograniczających zarówno gościa, jak i gospodarza. Dla oddania tej wewnętrznej sprzeczności Derrida stworzył neologizm „wrogościnność” (hostipitalité, czyli kontaminacja hostilité i hospitalité), wskazując na nierozerwalny związek gościnności z przemocą 20. Gospodarz zawsze bowiem wywiera różnego rodzaju presję na gościa, ten zaś wprowadza do domostwa nieład i ogranicza swobodę jego mieszkańców. Jak zauważa Aleksander Kopka, sformułowane przez Derridę prawo jest paradoksalne:

    jest możliwe tylko na mocy swej niemożliwości – bezwarunkowej gościnności można pożądać tylko pod warunkiem, że jest ona doświadczeniem niemożliwego, doświadczeniem absolutnego wywłaszczenia siebie na rzecz całkowicie Innego. W przeciwnym razie takie prawo byłoby jednym z owych skodyfikowanych praw, opartych na pakcie między domownikiem a przybyszem. Najwyższe, autonomiczne prawo jest radykalnie heterogeniczne w stosunku do pozostałych, dlatego że zrywa zawsze z wszelką wykładnią. Nie wypływa też z poczucia obowiązku, nie zostaje wprzęgnięte w ekonomię długu i wymiany 21.

    11Doprecyzowując swoją koncepcję gościnności, Derrida wskazał na różnicę między zaproszeniem a nawiedzeniem. Pierwsze z nich wiąże się co najmniej z namiastką kontroli sprawowanej przez gospodarza, który dokonuje pewnego wyboru, zapraszając kogoś do siebie, a ponadto gest zaproszenia może być poprzedzony przygotowaniami, choćby nastrojeniem się na przybycie gościa. Przewidywanie jego przyjścia wiąże się też zawsze z jakimiś oczekiwaniami, na przykład wdzięczności. Kopka zwraca uwagę, że zaproszenie jest rodzajem oferty, wpisuje się więc w logikę transakcji: „Zapraszając przybysza, udzielając mu azylu, płaci się pewną cenę, która jednocześnie jest wystawieniem Innemu rachunku, co tym samym wypacza sam akt gościnności, wplątując go w ekonomię wymiany i obowiązku” 22. Natomiast nawiedzenie całkowicie przekracza taki rodzaj rozumowania i oznacza absolutne otwarcie się na przybycie Innego, który nie jest ani zaproszony, ani oczekiwany. Derrida pisze o tym następująco: „Jest tylko taka czysta gościnność, w której przyjmuję nie zaproszonego gościa, ale nieoczekiwanego przybysza, takiego, który w pewnej mierze wtargnie do mnie, zanim zdążę się przygotować” 23. Zauważmy, że z taką sytuacją wiąże się utrata jakiejkolwiek kontroli ze strony gospodarza, staje się on bowiem bezbronny, poddaje się biegowi wydarzeń, a przez to jego postawa przeistacza się w afirmację nieznanego i nieprzewidywalnego. Nawiedzenie zyskuje ekstremalny wymiar, gdy oznacza przyjęcie kogoś, kto jest nie tylko w potrzebie, ale wręcz w zagrożeniu, a na dodatek sprowadza je na osobę ofiarowującą azyl.

    12W odniesieniu do wielu bohaterów tej części książki, którzy udzielili schronienia Żydom, można powiedzieć, że zrealizowali niemożliwe, w znacznej mierze urzeczywistniając Derridiański postulat gościnności. Jednak w postawie Bronisława Bylickiego przybrał on skrajną formę. Gospodarz nie tylko z otwartością przyjął nawiedzenie, rozumiane zgodnie z przytoczoną tu definicją, lecz także wielokrotnie afirmował tę otwartość, ponawiając swoje zaproszenie, będące – co ważne – reakcją na nawiedzenie. Charakteryzując jego szeroki gest nie za pomocą kategorii filozoficznych, ale przy użyciu najprostszych, potocznych skojarzeń, można w nim dostrzec zbagatelizowanie wagi sytuacji, rodzaj dezynwoltury, zbytnią pochopność czy też nieprzemyślaną szczodrobliwość. Jest to ważne z tego względu, że – jak się przekonamy – ów „nadmiar”, przybliżający postawę Bylickiego do wcielenia radykalnej gościnności, zostanie później skorygowany w wyniku długotrwałych interakcji zarówno między gospodarzami a ukrywającymi się Żydami, jak i między członkami rodziny Bylickich. Analizując zapiski Brandli, zobaczymy podkreślaną przez Derridę niemożność realizacji etycznego postulatu gościnności absolutnej. O tym jednak mowa będzie w dalszej części prowadzonych tu rozważań. W tym miejscu warto jeszcze odnieść zachowanie gospodarza do badań na temat sposobu nawiązywania relacji między ratującymi a ratowanymi podczas Zagłady.

    13Szczegółowo przebadała tę kwestię Nechama Tec w pracy When Light Pierced the Darkness. Christian Rescue of Jews in Nazi­Occupied Poland. Z przeprowadzonych przez nią wywiadów z uratowanymi Żydami wynika – podobnie jak z przywołanych analiz Zuzanny Schnepf-Kołacz – że w zdecydowanej większości przypadków właśnie oni poprosili o pomoc (62 procent), w odniesieniu do 20 procent ktoś inny sformułował taką prośbę (Żydzi zostali skierowani do ratujących przez inne osoby), natomiast inicjatywa ze strony Polaków dotyczyła 15 procent uratowanych 24. Choć w historii Siekierków też występuje postać pośrednika (mieszkanka dworu, pani Zaleska), to jednak we wszystkich wytworzonych przez nich źródłach mowa o tym, że Bylicki wielokrotnie i konsekwentnie formułował ofertę kryjówki (w dzienniku czytamy nawet, że zrobił to dziesięć razy). Istnieją więc podstawy, by zaliczyć go do wąskiego grona „inicjatorów pomocy”.

    14Należy jeszcze zwrócić uwagę, że wyniki, które Nechama Tec uzyskała na podstawie rozmów przeprowadzonych z uratowanymi, różnią się od danych, jakie przyniosły jej wywiady z udzielającymi pomocy Polakami. W tej grupie tylko 30 procent osób twierdziło, że odpowiedziało na prośbę Żydów, 25 procent mówiło o pośrednikach, natomiast aż 29 procent, że inicjatywa wyszła od nich samych. Czytając wyniki tych badań, trzeba pamiętać, że są one oparte na wywiadach przeprowadzonych wiele lat po wojnie z osobami ocalałymi z Zagłady (308 osób) oraz z ratującymi Żydów Polakami (189 osób). Są to więc historie ze szczęśliwym finałem, co może wpływać zarówno na sposób pamiętania o nich, jak i na świadome przekształcenie pewnych wątków, które z perspektywy czasu mogą się wydawać mniej ważne niż ocalenie życia. W tym kontekście warto odwołać się do przeprowadzonych przez Barbarę Engelking analiz dokumentów powstałych w czasie wojny i tuż po jej zakończeniu. Na ich podstawie badaczka nazwała doświadczenie Żydów szukających pomocy na wsi w trzeciej fazie Zagłady błąkaniem się po pustyni ludzkiej. Było to doświadczenie bezdomności i „braku pomocy, obijania się o ludzi i powtarzalnej, ciągłej konieczności dalszych zabiegów, jak też doznaniem ludzkiej pustyni w sensie psychologicznym – bezskutecznego poszukiwania zrozumienia, ale i wiary w drugiego człowieka […]” 25.

    Oblicza pomocy – stopnie zależności

    15Błąkanie się Brandli w okolicach Mińska Mazowieckiego nie było tak beznadziejne, jak w przypadku większości bohaterów książki Jest taki piękny słoneczny dzień. Po błędnej decyzji o przeprowadzce do Stanisławowa nie marnowała okazji, by zdobyć żywność dla męża i synów, którzy nie opuszczali getta. „Łaziłam […] z jednej chałupy do drugiej, a kiedy już więcej nie mogłam udźwignąć, bo każdy coś dał, ten parę kartofli, tamten litr żyta, nikt nie odmawiał” 26. Gdy po kilku dniach wraz z rodziną pokonywała drogę w kierunku Żwirówki, chłopi okazali się równie hojni: „poszłam postarać się o coś do zjedzenia, doszłam do najbliższej wioski i weszłam do chaty, poprosiłam o chleb i nikt mi nie odmówił. Dostałam chleb i zaniosłam mężowi i dzieciom” 27. Również później, gdy udała się nocą na żebry do oddalonych o dziesięć kilometrów Stojadeł, wróciła do obory, ledwo dźwigając piętnastokilogramowy worek żywności zebranej u chłopów: „Po kolei z chałupy do chałupy, wszędzie coś dostawałam, a jednocześnie badałam, czy nie wiedzą czegoś o Icie [siostrze Brandli – J.K.L.]” 28. Te aprowizacyjne wyprawy zapisały się w pamięci Władysława: „Matka przebierała się za aryjkę i chodziła do znajomych do miasta na żebry. […] Dźwigała zawsze wór na plecach, byliśmy bardzo głodni. […] Na ogół ludzie byli dla nas dobrzy, dawali nam, co mogli” 29. W ten sam sposób zachowywali się wobec Siekierków tuż po wojnie, gdy rodzina, opuściwszy kryjówkę w Żwirówce, wracała do Mińska Mazowieckiego: „I znowu ludzie po drodze wtykali nam, co kto mógł, bo byliśmy goły i nadzy” 30.

    16Tak życzliwy stosunek okolicznych chłopów do rodziny Siekierków, a szczególnie do Brandli, wydaje się zastanawiający w kontekście innych świadectw poświęconych doświadczeniom Żydów z Mińska Mazowieckiego i okolic. Już choćby króciutka relacja Ity Gartenkranz roi się od opisów wrogości, jaką tamtejsi mieszkańcy okazywali uciekinierom z getta. Czytamy w niej między innymi:

    Około kilometra od nas we wsi Krzewina w bunkrze ukryło się 5 Żydów ze Starej Miłosnej koło Warszawy. Niektórzy chrześcijanie wiedzieli o nich i donieśli. […] Po pewnym czasie usłyszałyśmy strzały. […] W Cisiu tułało się dwoje żydowskich dzieci – braciszek z siostrzyczką z Falenicy koło Otwocka. Jeden chrześcijanin z Aleksandrówki, Waleszek, zimą 1943 roku doniósł o nich polskiej policji w Dębem Wielkim. Polscy policjanci przybyli do Cisia, złapali dzieci, zawieźli do Dębego Wielkiego i zastrzelili. Pełno było tego rodzaju wydarzeń 31.

    17O wrogości wobec Żydów ukrywających się bądź błąkających w okolicach Mińska Mazowieckiego pisze w swoim dzienniku Leon Guz 32, odnotowuje je również w okupacyjnych wspomnieniach Leib Rochman 33. Jak widać, pod tym względem doświadczenie Brandli jest odmienne, co wynika zapewne z dobrej orientacji w terenie, dzięki której wiedziała, do kogo może się zgłosić z prośbą o wsparcie, kogo powinna unikać, a przed kim odegrać „Aryjkę”. Prawdopodobnie wielu mieszkańców wsi pamiętało jej ojca, a może nawet samą Brandlę, jeśli kontaktowali się z nią przy skupie mleka. Warto jednak podkreślić, że choć okoliczna ludność – w przeciwieństwie do Bylickich – chętnie dzieliła się z Brandlą jedzeniem, to jednocześnie – odwrotnie niż „dobrodziej” i „kotka” – nie chciała słyszeć o udzieleniu gościny.

    18Barbara Engelking, badając losy Żydów w powiecie bielskim Generalnego Gubernatorstwa, wyróżniła dwa typy wsparcia, jakiego doświadczali nieliczni zbiegowie z gett i transportów: ratowanie i pomaganie.

    Ratowanie oznacza mniejszą sprawczość żydowską, mniejszy wpływ na własny los, większą zależność od Polaków. Ratowano dzieci, ale w sytuacji długotrwałego ukrywania u Polaków także dorośli byli od nich całkowicie zależni. Ukrywanie kogoś przez wiele miesięcy, żywienie go, dbanie o jego potrzeby było właśnie ratowaniem, czymś więcej niż sporadycznym aktem pomocy 34.

    19Zaproponowane przez badaczkę rozróżnienie dwóch modeli wspierania Żydów nawiązuje do klasyfikacji Szymona Datnera 35, który pisał o pomocy doraźnej i długotrwałej. Jak w każdej typologii zestawienie z materiałem empirycznym pokazuje rozmaite przypadki pośrednie, sytuujące się między biegunami typów idealnych. Z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w odniesieniu do doświadczeń rodziny Siekierków. Niewątpliwie byli oni ratowani przez Bylickich, bez których wsparcia nie mieliby raczej szansy przetrwać. Trudno jednak przecenić sprawczość, jaką wykazywała Brandla. Znaczną część niezbędnej do przeżycia żywności bliscy zawdzięczali przecież jej odwadze, determinacji i roztropności, a także niezwykłej odporności na stres oraz wytrzymałości fizycznej, co uświadamia następujący fragment pamiętnika:

    Wędrówki takie urządzałam co dwa tygodnie, a to z tego powodu, że po takiej wędrówce nie mogłam stąpać prawie tydzień na nogach, bo podeszwy były całkiem spuchnięte. Musiałam więc odpoczywać. Kiedy po takiej wędrówce przypominałam sobie, że będę musiała znów iść, przejmowała mnie zgroza 36.

    20Barbara Engelking podkreśla też wagę, jaką w szukaniu ratunku odgrywały dawne znajomości:

    Istotnym zasobem okazywały się przedwojenne kontakty z miejscowymi. Żydzi ze sztetli, często kupcy, mieli wśród lokalnej ludności wielu starych znajomych, klientów, młodsi – kolegów szkolnych 37.

    21Takim właśnie „zasobem” w wypadku Siekierków była szkolna koleżanka Brandli Stanisława Roś, z którą – jak pisze diarystka – spotkała się podczas wojny po dziesięciu latach niewidzenia. Nazywana w dzienniku po prostu Stachą, mieszkała niedaleko gospodarstwa Bylickich i regularnie – mniej więcej co dwa tygodnie – spotykała się z Brandlą nocą, najczęściej gdzieś w polu, rzadziej w swoim domu, by przekazać jej żywność, a niekiedy także leki, materiały piśmienne, odzież oraz pieniądze na zakup węgla od gospodarzy. W odniesieniu do Stanisławy trudno mówić o „czystej” pod względem typologicznym formie wsparcia. Z jednej strony powiedzieć, że ratowała, to – w świetle rozróżnienia Engelking – za dużo, ale z drugiej strony pomagała przecież nie sporadycznie, lecz regularnie, choć w pewnym momencie nastąpił kryzys i jej wsparcie uległo zawieszeniu, o czym będzie jeszcze mowa.

    22W zapiskach Brandli wierna przyjaciółka przeistacza się w postać niemal anielską:

    Trzeba znowu zrobić staremu opatrunek i iść spać z myślą, że może jednak doczekamy się wolności, i marzyć o Tobie, moja kochana, że może kiedyś będę mogła Cię widzieć i służyć Ci, być Tobie tak wierna, jak wierny pies. Kocham Cię nie od dzisiaj i nie od wczoraj, ale jeszcze z dzieciństwa. Bądź mi więc zdrowa 38.

    23Niemal w każdej notatce, również w powojennym pamiętniku, Stacha jest opisywana w bardzo serdecznym tonie. W dzienniku regularnie pojawiają się błogosławieństwa, podziękowania, wyrazy miłości, które Brandla adresuje bezpośrednio do przyjaciółki. W efekcie diariusz – poza relacjami z kolejnych dni, wspomnieniami i refleksjami autorki – zawiera też fragmenty przypominające listy. Być może kierowanie słów do przyjaciółki to forma ustanawiania „wewnętrznego świadka”. Dori Laub pisał o nim, że jest instancją wyobrażoną, dzięki której podczas Zagłady staje się możliwe zbudowanie spójnej i całościowej narracji o własnym doświadczeniu, a także zmobilizowanie sił niezbędnych do fizycznego ocalenia 39. Taki świadek pozwala znieść sytuację, gdy człowiek ma poczucie, że nikt wokół nie rozumie jego cierpienia.

    24Nawet gdy Siekierkowa bezskutecznie wyczekuje nocami na przybycie Stachy, znajduje dla niej słowa usprawiedliwienia:

    Moja droga, nie widziałam Cię już tak dawno, chociaż pamiętasz o mnie – to jednak pragnę Cię zobaczyć i zawsze wychodzę z nadzieją, że wyjdziesz do mnie, ale Cię nie ma, widocznie nie możesz 40.

    25W równie serdecznym tonie Stanisława została ukazana w powojennej relacji siostry Brandli, Ity Gartenkranz, która wiosną 1943 roku dołączyła do ukrywającej się rodziny 41. Na podstawie dostępnych źródeł trudno jednoznacznie stwierdzić, jak długo tam przebywała. Wydaje się jednak, że Ita wielokrotne pomieszkiwała w oborze Bylickich.

    26W przeciwieństwie do entuzjastycznych opisów postawy Stachy zachowanie małżeństwa Bylickich wraz z upływem czasu jest przedstawiane w coraz ciemniejszych barwach, co jednak wcale nie oznacza, że podlega ostatecznej i jednoznacznej ocenie. Zarówno dziennik, jak powojenny pamiętnik Brandli są w tej kwestii przesycone ambiwalencją. Podstawowym zarzutem formułowanym pod adresem gospodarzy jest ich niechęć do dzielenia się żywnością:

    A nie jest to dzień i nie jest to dwa, ale całe 22 miesiące, a jednak – nie można się przyzwyczaić do głodu. […] Dzisiaj mój starszy synek zachorował, jęczał, że boli go obojczyk i piersi. Wiem, moje dziecko, co ci jest, wiem, że wraz jak suche twoje nogi, schnie twoje biedne serduszko i płuca, ale nic na to nie mogę poradzić, chociaż bym się zabiła. Wiem, że u mojego dobrodzieja leży pieczywo, chleb, bo w poniedziałek piekli, a chociaż tak misternie kłamali…, ale nic nie poradzę na to, bo serce jego jest twarde jak kamień i nie da mojemu dziecku nawet deka, chociaż on też ma dzieci 42.

    27Opisy ataków głodu i wywołanych nim chorób stanowią leitmotiv krótkiego dziennika Brandli. Znajdziemy w nim między innymi wstydliwe wyznanie matki, która korzystając z tego, że synowie śpią, zjada część chleba przeznaczonego dla całej rodziny. Poruszające są również opisy cierpień jej męża, który zapadł na chorobę skóry przejawiającą się ogromnymi, pękającymi i sączącymi się wrzodami. Rozmiary choroby głodowej całej rodziny uświadamia – zawarty w drugim dokumencie, czyli w pamiętniku – opis ich powojennej rekonwalescencji w szpitalu zorganizowanym przez żołnierzy radzieckich:

    Leżeliśmy całymi dniami jak trupy, teraz zaczęła się reakcja. Staremu piętrzyły się wrzody, dzieci chodziły o kijkach. Żołnierze znosili, co który miał. Mąż siedział na słońcu, a ropa lała się strumieniami z ran. Powoli dobre odżywienie i słońce zrobiły swoje 43.

    28Uważna lektura świadectw Brandli nie wskazuje jednak na to, że Byliccy z premedytacją i okrucieństwem głodzili mieszkańców kryjówki. Jak wynika bowiem z jej notatek, gospodarze regularnie dostarczali poranny i popołudniowy posiłek. Czasem były to ziemniaki z kapustą lub z burakami, a czasem chleb albo mleko. Nie zmienia to faktu, że ukrywający się cierpieli na chorobę głodową, niekiedy po spożyciu posiłku doświadczali rozstroju żołądka i niemal nieustannie odczuwali dotkliwy głód, który Brandla próbowała w kryzysowych momentach zagłuszać, ssąc szczyptę soli. Nie dochodziło jednak do takich sytuacji, jak w przypadku Melanii Weissenberg, której zapiski będą tematem moich dalszych rozważań, żeby przez kilka dni Siekierkowie pozostawali bez jedzenia, zupełnie zapomniani przez gospodarzy 44. Wydaje się, że o chorobie głodowej Brandli i jej bliskich zadecydowało w równiej mierze kilka czynników: trwająca wiele miesięcy dieta pozbawiona wartościowych składników odżywczych, osłabienie wywołane tak długim brakiem ruchu i kontaktu ze słońcem oraz zbyt małe porcje żywności. Wielokrotnie czytamy w jej zapiskach, że choć jedzenie dostarczane jest dwa razy dziennie, to stan nasycenia trwa krótko i szybko następują po nim dokuczliwe ataki głodu. W czerwcu 1944 roku Brandla notuje: „Jest już po obiedzie, znowu postna zupa. Dopiero się najadłam, a już mi ślina leci, i znowu głód będzie nam wykręcał kiszki” 45. Pamiętajmy jednak, że minęło wiele miesięcy, zanim mieszkańcy kryjówki znaleźli się w tak rozpaczliwym stanie.

    29Jak wspominałam, w przeciwieństwie do rodziny Bylickich Stanisława jest ukazywana w świadectwach Brandli w zdecydowanie jasnych barwach. Mnożące się na jej temat superlatywy oraz kierowane do niej wyrazy miłości chwilami mogą budzić w czytelniku wrażenie nadmiaru. Taka idealizacja nie jest w żydowskich świadectwach zjawiskiem odosobnionym, o czym pisze Marta Cobel-Tokarska, rozróżniając dwa typy pomocy: „pod jednym dachem” i „na dystans”.

    Osoba, która przychodziła […] z pomocą, najczęściej przynosząc jedzenie, mogła zostać zapamiętana jako pozytywna postać, anioł stróż lub dobry duch. Ponieważ pole wspólnych działań i krzyżowania się interesów było znacznie mniejsze niż w przypadku kryjówek „pod jednym dachem”, mniejsza też była ewentualność konfliktu 46.

    30Wyróżnione przez badaczkę dwa rodzaje pomocy in statu nascendi odnotował, a zarazem poddał krytycznej refleksji Calek Perechodnik, którego okupacyjny pamiętnik będzie przedmiotem głębszej analizy w kolejnym rozdziale. Teraz jednak – w kontekście pomocy świadczonej „na dystans” – chcę zwrócić uwagę na osobę wspierającą Calka w ten właśnie sposób, a mianowicie na Stanisława Błażewskiego, nazywanego w pamiętniku Magistrem. Pełnił on w życiu Perechodnika podobną funkcję jak Stanisława Roś w wypadku Brandli. Błażewski był urzędnikiem Rejonowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej w Otwocku, której magazyn mieścił się w czasie wojny w dawnym kinie Oaza, należącym wcześniej do Calka i jego żony Anny. Właśnie dzięki temu zbiegowi okoliczności Perechodnik poznał Magistra jesienią 1940 roku i od razu obdarzył go zaufaniem jako człowieka „o manierach ujmujących, honorowego, uczciwego, gorącego patriotę, człowieka, na którym w razie potrzeby można polegać, że chętnie pomoże i to bezinteresownie” 47. Gdy w sierpniu 1942 roku zbliżała się „likwidacja” otwockiego getta, Calek właśnie Błażewskiego poprosił o poszukanie kogoś, kto ewentualnie zgodziłby się zaopiekować jego dwuletnią córką Alusią. Potem Magister wielokrotnie przechowywał dobytek rodziny Perechodników, zanosił walizki pod wskazane adresy, przekazywał pieniądze i pomagał w zdobywaniu fałszywych dokumentów. Zachowywał się w sposób krystalicznie uczciwy i niezawodny, ale najwyraźniej nie był gotów na taką formę wsparcia, która oznaczałaby koegzystencję z ratowanymi. Gdy matka Calka po kilku miesiącach ukrywania się w Warszawie w mieszkaniu chimerycznej gospodyni musiała dość niespodziewanie spędzić noc w Otwocku (wówczas już judenrein), zwróciła się do Błażewskiego z prośbą o gościnę w domu, który zamieszkiwał wraz z siostrą. Magister zgodził się, choć z wyraźnym ociąganiem, a Perechodnikowa spędziła noc w pachnącej pościeli w jednym z przestronnych pokoi ogromnej willi, do którego nad ranem służąca przyniosła jej śniadanie. Następnego dnia jednak gospodarze zaczęli się tłumaczyć, że nie są w stanie przedłużyć gościny, ponieważ – jak usprawiedliwiała się siostra Błażewskiego – „nie może wyrządzić przykrości mężowi swemu, który po tak długim czasie do niej przyjechał”48. Gdy Perechodnikowa wróciła do warszawskiej kryjówki, mieszczącej się w jednopokojowym mieszkaniu kobiety nazywanej w pamiętniku panią Helą, nieustannie wychwalała postępowanie Magistra. „Całe życie będzie pamiętała, jak ją dobrze przyjęli, z jakim szacunkiem ją traktowali” – przewiduje Calek i trzeźwo zauważa:

    W żadnym wypadku nie można porównywać zasług »naszej pani« wobec matki z zasługami Magistra. Zupełnie tak samo, jak nie można porównać pożytku z chleba codziennego ze smacznym ciastkiem zjedzonym na deser. Zasługi »naszej pani« stoją o wiele wyżej, ale pamiętać będzie matka tylko o Magistrze. O, potęgo słów! O, potęgo ładnych gestów! 49

    31Autor pamiętnika poza dokuczliwym postępowaniem pani Heli dostrzega również to, że przez wiele miesięcy dba ona o aprowizację nielegalnych lokatorów, opróżnia kubeł z nieczystościami, a przede wszystkim codziennie ryzykuje życiem, udzielając im schronienia.

    32Uroku pięknych gestów zasmakowała również Brandla Siekierkowa podczas jednej ze swoich wypraw w poszukiwaniu żywności. Tym razem wybrała się aż do Mińska Mazowieckiego, do swoich „dobrych znajomych”:

    Ci państwo ucieszyli się bardzo, że żyjemy. Poczęstowali mnie kolacją i opowiadali różności. Wybierali się na wieczorek. Pani ubrała piękną suknię, brylanty. Pan również, mnie na odchodne nastawili patefon. Ale w mojej głowie i tak huczało, więc poprosiłam służącą, żeby uciszyła patefon i poszłam spać. […] Państwo ci jednak nic mi nie dali. W myśli porównywałam biednych ludzi ze wsi, którzy dzielą się, czym mogą, z tym państwem 50.

    33Zachowania „dobrych znajomych” Brandli nie można oczywiście zrównać z aktywnym, wielokrotnie ponawianym wsparciem ze strony Magistra, który jednak wyznaczył wyraźne granice swego zaangażowania w ratowanie Perechodników. Jedna z takich granic – choć wynikająca z uczciwości – okazała się niezwykle kłopotliwa dla Calka i jego bliskich. Błażewski nie chciał bowiem podjąć się sprzedaży rzeczy, które otrzymywał od Perechodników na przechowanie. Pragnął uniknąć jakichkolwiek podejrzeń, że mógłby skorzystać finansowo na takich transakcjach – w przeciwieństwie do pani Heli, która nie żywiła tego rodzaju oporów moralnych i regularnie podkradała niewielki procent z kwot przekazywanych jej na zakup żywności.

    Magister należy do tej kategorii ludzi, dla których nie ma za ciężkiej pracy, której by się nie podjął dla ratowania znajomych swoich, ale ludzie ci stronią przede wszystkim od jednej rzeczy – nie chcą być posądzeni, że mogą mieć jakieś korzyści materialne z tego tytułu 51

    34– czytamy w notatce, w której Perechodnik rozważa, jak nakłonić Błażewskiego do spieniężenia kilku rzeczy w sytuacji, gdy mieszkańcy warszawskiej kryjówki znajdują się w kryzysowym położeniu, bez środków do życia. Zapiski Calka kończą się w takim momencie, że niestety nie dowiadujemy się, czy Magister zdecydował się na pomoc, która postawiłaby go w dwuznacznym świetle.

    W sieci wstydu, upokorzenia i strachu

    35Zatrzymajmy się teraz przy odnotowanych przez Brandlę Siekierkową reakcjach emocjonalnych „dobrodzieja”. Odsłaniają one szczególny splot uczuć niesprowadzający się do dominującego w polskiej pamięci zbiorowej strachu przed demaskacją kryjówki, choć strach oczywiście również pojawia się w tych opisach. Notatki Brandli nie zawierają śladu jakichkolwiek obaw Bylickiego związanych na przykład z tym, że jej regularne wyprawy po żywność mogą się stać przyczyną donosu. Natomiast napady prawdziwej trwogi wywołują w nim pogłoski o pojawiających się w pobliżu żandarmach lub o odkryciu przez Niemców żydowskiej kryjówki:

    W tym czasie słychać było, że tu złapano Żydów, to tam. Niedaleko nas, u gospodarza bogatego złapano żydowskiego chłopca. Zabito więc obu. Nasz gospodarz po otrzymaniu takich wiadomości przychodził zielony na górę, strach wykręcał mu wnętrzności [wyróżnienie J.K.L.]. Gospodyni nasza zawsze miała pretensje, dlaczego kiedy przyszłam ze Stanisławowa, nie pytałam jej o pozwolenie, tylko jego. Toteż kiedy w domu nadokuczali mu porządnie, przychodził kłócić się ze mną, dlaczego nie prosiłaś wtedy żony. Żona mówi, że ty żyć nie masz za nic. Powiedziałam mu na te wszystkie argumenty, że żona by nas nigdy nie przyjęła, a tak to może przeżyjem. Nieraz było nam go bardzo żal, może wcale nie był taki chytry, ale żeby nam cokolwiek dał, to dokuczaliby mu w dwójnasób 52.

    36Zarówno w dzienniku, jak i w pamiętniku Brandli kilka razy pojawia się wątek regularnych kłótni, jakie rodzina Bylickich toczy w swoim gronie w związku z ukrywaniem Żydów. Żona gospodarza zwierza się Siekierkowej, że teściowa obwinia ją o tę decyzję i wyzywa od „żydowskich ciotek”. Starsza kobieta szydzi zresztą z obojga gospodarzy, którzy podjęli ryzyko ukrywania zbiegów z getta, nie czerpiąc z tego żadnych korzyści. Sama Bylicka nieustannie wyrzuca mężowi, że zaprosił Siekierków, nie pytając jej o zdanie. Drwi również z jego „braku przedsiębiorczości”. „Gospodyni nasza dosyć głośno krzyczała na gospodarza, skoro się pokłócili. »Ty masz majątek na górze, a toś sobie wkręcił« – krzyczała tak głośno, że truchleliśmy ze strachu, aby kto nie usłyszał” 53– czytamy w pamiętniku Brandli.

    37Warto przy tym raz jeszcze przypomnieć, że Bylicki, decydując się na ukrywanie żydowskiej rodziny, nie liczył na gratyfikację materialną. Zdawał sobie sprawę z katastrofalnego położenia finansowego Siekierków, o czym świadczy między innymi fragment przedostatniej notatki z dziennika Brandli:

    Zaczyna mi wymawiać, dlaczego nie uratowałam trochę rzeczy, teraz bym miała za co jeść. Jak tak, to nie wiedziałaś, że istnieję, a jak bieda, to do mnie. Napaśliśta dobrze Niemców. Panie – mówię – przeżyjmy tylko, to wszystko będzie. Odbierzeta na fujarce, dobrze już tam wszystko posprzedawali. Niech się martwią te, co kupili – mówię – ja swoje odbiorę. Ty się będziesz martwiła – nie oni 54.

    38Wraz z upływem czasu nad bezwarunkową gościnnością, rozumianą zgodnie z definicją Jacques’a Derridy, zaczęły jednak ciążyć zasady ekonomii długu i wymiany, mimo że Siekierkowie byli w zasadzie pozbawieni jakichkolwiek zasobów. W pamiętniku Brandli natrafiamy na fragment, w którym wyjątkowo możemy zobaczyć realizację reguły wzajemności, a to dlatego że w kryjówce pojawia się Ita, a wraz z nią rzeczy mogące służyć do wymiany za jedzenie. Natychmiast wpływa to na postępowanie Bylickiej, dotąd ocenianej przez Brandlę jako osoba skąpa i nieżyczliwa. Tym razem czytamy:

    Z zasady miała czułe serce i była sprawiedliwa. Jak on zabierał jakiś łach, bo siostra przyniosła z sobą kilka łachów, kożuszek, suknię, pierścionek miała na palcu, wtedy nie mogła znieść krzywdy i zawsze coś dodawała po kryjomu, czy miseczkę razówki lub kaszy 55.

    39Fragment ten nie tylko ujawnia mobilizujący do pomocy mechanizm wymiany, lecz także pokazuje, że gospodarze wstydliwie ukrywają przed sobą wzajemnie gesty dodatkowej opieki nad nielegalnymi lokatorami. Pomaganie ukrywanym Żydom nie spaja rodziny Bylickich, przeciwnie – działa destrukcyjnie na rodzinne więzi.

    40W świetle badań socjologów to, co rozgrywało się w gospodarstwie Bylickich, stanowiło naruszenie normy wzajemności, która jest uważana za uniwersalny element kultury i z tego powodu bywa nawet porównywana z tabu kazirodztwa. Jak zauważa Alvin W. Gouldner, „normę wzajemności można pojmować jako pewien wymiar wszystkich systemów wartości, a zwłaszcza jako jeden z wielu zasadniczych składników kodeksów moralnych” 56. Przy tym zwykle naruszenie jej przez jedną ze stron, zwłaszcza gdy przybiera ono postać ekstremalną, oznacza, że ten, który nic nie daje, a wszystko bierze, dysponuje przytłaczającą władzą nad stroną, która jest wyzyskiwana. Paradoks położenia, w jakim znaleźli się Siekierkowie i szykanowany przez żonę oraz matkę Bylicki, polegał na tym, że choć faktyczna władza nad sytuacją leżała w rękach gospodarza, to czuł się on wykorzystywany i poddany władzy żydowskiej rodziny. Można przypuszczać, iż surowy sposób traktowania Siekierków przez Bylickiego wynikał w dużej mierze z potrzeby zmniejszenia poczucia bycia wyzyskiwanym, a przez to był również próbą ocalenia własnej godności. Zarówno żona, jak i matka nie pozwalały mu zapomnieć, że została ona mocno nadwątlona. Przy tak wyraźnym zachwianiu równowagi między dającym a przyjmującym dar (przez wiele miesięcy schronienie oraz skromne, ale regularne wyżywienie) dodatkowa pomoc – choćby w postaci ofiarowania lepszej żywności – pogłębiałaby nierównowagę między obiema stronami, a samego Bylickiego ustawiała w pozycji osoby, która bez reszty daje się wykorzystywać i całkowicie utraciła kontrolę nad sytuacją.

    41Na samopoczucie gospodarza wpływa nie tylko jego rodzina, lecz także dalsze otoczenie, a właściwie antycypowana przez Bylickiego reakcja sąsiadów na pomoc niesioną Siekierkom. Jak wynika z zapisków Brandli, miał on poczucie, że gdyby w przyszłości dowiedziano się, iż bez żadnej gratyfikacji ukrywał Żydów, stałby się przede wszystkim obiektem publicznej pogardy. Jego myślenie jest więc nieco inne niż to, z którym zwykle spotykamy się w narracjach mówiących głównie o lęku osób ukrywających Żydów. Zazwyczaj obawiają się, że ze strony otoczenia dotknie ich w czasie wojny denuncjacja, a po wojnie różne formy przemocy, której motorem będzie zawiść 57. Tymczasem Bylicki nie tyle boi się przykrych konsekwencji z tytułu, że „dorobił się na Żydach”, ile odwrotnie – przede wszystkim obawia się upokorzenia z tego powodu, iż dorobić mu się nie udało. Zauważmy, że u podstaw obu wariantów tkwi to samo przekonanie: ukrywanie Żydów jest społecznie postrzegane jako intratne źródło zysku.

    42Niespełna miesiąc przed końcem wojny i opuszczeniem kryjówki Brandla odnotowała w dzienniku tematykę i ton rozmów toczonych wówczas z gospodarzem:

    Mówię nieraz: „Pan Bóg wam za to wynagrodzi, że ratuje pan rodzinę”. Taka gadanina jemu nie odpowiada. „Już ja nie chcę, żeby mi Bóg płacił, ja wolę, żebyś ty mi zapłaciła”. Muszę więc wyrównać: „Pan Bóg w zdrowiu, a ja w majątku”. Wtedy już jest dobrze. „Widzisz, Branka, jak ja bym miał tu jeden, tu jeden, tu jeden, pokazuje przy tym palcem po ścianie – tobym im pokazał. Siadłbym sobie w samochód i byłbym panem, a jeżeli tak nie będzie – to każdy się będzie ze mnie śmiał” 58.

    43Niezależnie od tego, że część wywodu Bylickiego pozostaje niejasna, jej znaczenie wpisane jest bowiem w gesty wykonywane przez gospodarza, jedno nie ulega kwestii: marzy mu się status „pana”, a jednocześnie obawia się, że stanie się pośmiewiskiem, co wiele mówi o tym, jak postrzega dobrze sobie znane otoczenie społeczne. Tymczasem to ono właśnie – jak twierdzą socjologowie – odgrywa znaczącą rolę w regulowaniu relacji opartych na wymianie. Jak zauważa Peter M. Blau,

    „osoby posiadające władzę lub grupy władające trudno dostępnymi zasobami umożliwiającymi zaspokajanie istotnych potrzeb mogą wyzyskiwać innych i nieuczciwie ich wykorzystywać. Ale ogólne społeczne potępienie, jakie to postępowanie wywołuje, stanowi społeczny koszt zniechęcający do takiego lekceważenia kryteriów sprawiedliwości” 59.

    44Bylicki przewiduje, że w jego przypadku będzie odwrotnie – dosięgnie go potępienie i upokorzenie ze względu na to, że nie potrafił spożytkować swojej władzy i zgodnie ze społeczną normą wykorzystać faktu, iż narażał życie, ukrywając Żydów. Lęk przed upokorzeniem powoduje, że zdaje się nie dostrzegać innego zagrożenia – „dorobienie się” na pomocy udzielanej zbiegom z getta mogłoby wzbudzić w jego otoczeniu odruch zawiści i przerodzić się w przemoc. Wiele osób ukrywających Żydów miało świadomość, że dla zachowania bezpieczeństwa konieczne jest wręcz eksponowanie własnej biedy. Jak zauważa Joanna Tokarska-Bakir, „samotność »uszczelniała« konspirację o wymiar fizycznej izolacji, podczas gdy bieda wyposażała ratujących w mimikrę, odwracając uwagę od »żydowskiego złota«” 60.

    45Przeżywany przez Bylickiego godnościowy aspekt niesienia pomocy skłania do podjęcia wątku klasowego i zwrócenia uwagi, że w tym wypadku mamy do czynienia z przedstawicielem chłopstwa. Na podstawie analiz zarówno przedwojennych, jak i powojennych pamiętników chłopów Stanisław Siekierski opisał zjawisko zdecydowanie nadwątlonego poczucia wartości, będące przede wszystkim konsekwencją długotrwałego doświadczenia pańszczyzny. Po jej zakończeniu miało ono swoje przedłużenia w sposobie traktowania chłopów przez reprezentantów różnych szczebli władzy.

    46„Powszechna była opinia, że chłopi nie są potęgą, starają się wyzwolić z roli parobka, czują swoją wagę, ale nie znajdują uznania u innych. Spychani na margines życia oficjalnego, chcą zachować się godnie w swojej roli” 61– podkreślał Siekierski. Piśmiennictwo pamiętnikarskie wskazuje na daleko idące wysiłki w kształtowaniu poczucia dumy chłopskiej, nie tylko w obliczu pogardy innych kręgów społecznych, lecz także w odniesieniu do uwewnętrznionego poczucia gorszości. Choć – jak słusznie zauważa Aleksander Hertz – chłopi na równi z Żydami byli traktowani jako przedstawiciele „podłej kondycji” i spotykali się z pogardą warstw dominujących, czego językowym residuum są określenia „cham” i „parch”, to jednak z perspektywy chłopów bardzo często Żyd był tym, który wspomagał „pana” w ich wyzysku 62. Pamiętniki nie pozostawiają w tej kwestii wątpliwości: główni wyzyskiwacze to dwór i Żyd. Żydzi prowadzili karczmy, w których na zasadzie propinacji dziedzic rozpijał chłopów, wyciągając od nich ostatni grosz, a w sytuacjach konfliktowych dwór korzystał z żydowskiego pośrednictwa w kontakcie z chłopami. Pamiętnikarze użalają się również na to, że dziedzic chętnie sprzedawał Żydom ziemię, chcąc uniknąć pertraktacji z chłopami, ci zaś byli zmuszeni za wyższą cenę odkupywać ją następnie od nowych właścicieli. „Chłop nie miał szans wygrania z tak silnymi przeciwnikami” 63– stwierdza Siekierski. Jeden z rozmówców Joanny Tokarskiej-Bakir w trakcie badań terenowych prowadzonych w okolicach Sandomierza w latach 2005–2006 wyjaśniał, że rabowanie i zabijanie Żydów zaraz po wojnie było właśnie pozbywaniem się „panów”:

    Armia Radziecka przyszła, przyszedł socjalizm i system radziecki przyszedł, no i po prostu usunięto wszystkich panów, usunięto, czyli to ich, to jak ich wymordowali, to znaczy, że usunęli panów. No bo to przecież oni w zakres, w zakres szlachty wchodzili. Zresztą tak mówiąc szczerze, to szlachta. Żydzi to szlachta, bo to wszyscy byli bogaci 64.

    47Dominacja Żydów w prowincjonalnym handlu, w świadczeniu usług lichwiarskich, a także prowadzenie przez nich banków, które ściągały od chłopów zobowiązania – to wszystko w pamiętnikach chłopskich składa się na poczucie bycia wyzyskiwanym przez Żydów. W związku z tym proceder „przejmowania” w czasie wojny własności żydowskiej przez chłopskie otoczenie bywał postrzegany przez nie jako wyrównanie rachunków; inaczej mówiąc – jako uzyskanie równowagi w procesie wymiany.

    48Jak słusznie zauważają autorzy Złotych żniw, skojarzenie Żydów z bogactwem jest obok fantazmatu Żyda Bogobójcy jedną z najbardziej rozpowszechnionych klisz antysemickich. Oba wyobrażenia łączy fantazmat „Żyda krwiopijcy”, który albo jako „Żyd wyzyskiwacz” eksploatuje materialnie ludność chrześcijańską, albo jako „Żyd morderca rytualny” najzupełniej dosłownie toczy krew z chrześcijańskich dzieci 65. Podatny grunt do rozprzestrzeniana się takich wyobrażeń stworzyła wielowiekowa antyjudaistyczna pedagogika Kościoła katolickiego, której korzenie i współczesne przejawy przeanalizowała Joanna Tokarska-Bakir w przywoływanej już monografii Legendy o krwi. Antropologia przesądu. Należy też pamiętać o prądach ideologicznych, które – czy to w postaci prasy, czy niedzielnych kazań, czy agitacji prowadzonej na jarmarkach – docierały przed wojną, szczególnie w drugiej połowie lat trzydziestych, na polską prowincję, pogłębiając w jej mieszkańcach przekonanie o tym, że padają ofiarą żydowskiego wyzysku 66. Czynnikami, które odegrały w tym procesie dużą rolę na wsi, były zacofanie cywilizacyjne i skrajna bieda, by nie powiedzieć – nędza, o jakiej mowa w wielu przedwojennych świadectwach 67.

    49Bylicki żył w świecie takich właśnie uprzedzeń i fantazmatów, choć trudno powiedzieć, w jakim stopniu je uwewnętrznił. Można jednak sądzić, że widział, iż jego relacje z Siekierkami wraz z upływem czasu coraz bardziej wpisują się w dobrze znany i jemu, i jego otoczeniu wielowiekowy schemat „chłopa wyzyskiwanego przez Żyda”. W powojennym pamiętniku Siekierkowa używa charakterystycznego określenia, chcąc wyjaśnić, dlaczego tuż po wejściu Rosjan gospodarz zabronił jej rodzinie kontaktowania się z kimkolwiek z otoczenia:

    Nie chciał się kompromitować [wyróżnienie J.K.L.], że przetrzymywał Żydów. Prosiłam, żeby nas wieczorem odwiózł do miasta. Jednak tej ostatniej przysługi nie chciał nam oddać 68.

    50Ze złożonej w 1948 roku relacji Władysława, wówczas piętnastolatka, nie dowiemy się co prawda, jak wyobrażał sobie moment oswobodzenia, przeczytamy tam natomiast, że realia przyniosły rozczarowanie:

    Ale nie było tak, jak sobie wyobrażaliśmy, chłop się wstydził sąsiadów [wyróżnienie J.K.L.], że przetrzymywał Żydów, i znów po nocy wracaliśmy po 2 latach do naszego rodzinnego miasteczka 69.

    51Wstyd – jak pokazał Norbert Elias w klasycznej już analizie przemian obyczajów w dawnej Europie – jest uczuciem, które pojawia się w jednostce w sposób automatyczny i zawsze ma charakter relacyjny:

    Z grubsza biorąc, jest to lęk przed degradacją socjalną albo, formułując ogólnie, przed gestami wyrażającymi przewagę innych. […] Szczególne zabarwienie uczucia wstydu ma swoje źródło w tym, że osobnik, który tego uczucia doznaje, uczynił lub zamierza uczynić coś, przez co popadnie w kolizję z ludźmi, z którymi jest albo był w tej lub innej formie związany, oraz z samym sobą, z owym sektorem swej własnej świadomości, który jest organem jego samokontroli 70.

    52Amerykański psycholog i filozof Silvan Tomkins zauważa, że wstyd jest

    afektem poniżenia, porażki, przewinienia i alienacji. […] Nie ma znaczenia, czy upokorzona osoba została zawstydzona przez drwiący śmiech, czy sama z siebie szydzi. W obu przypadkach czuje się obnażona, pokonana, wyalienowana, nie dość godna czy wartościowa 71.

    53Zwróćmy uwagę, że kara wstydu – w przeciwieństwie do grzywny czy więzienia zasądzanych za konkretny czyn – historycznie zawsze była drogą do stygmatyzowania, niekiedy trwającego całe życie.

    Wstyd […] jest emocją, która skupia się na cesze, natomiast wina skupia się na czynie. Kara wsparta na winie oznajmia: »Popełniłeś przestępstwo«; kara wstydu z kolei: „Jesteś osobą niepełnowartościową” 72

    – zauważa filozofka Martha C. Nussbaum.

    54Jeśli ostatnie stwierdzenie odniesiemy do Bronisława Bylickiego takiego, jakim go ukazują świadectwa rodziny Siekierków, zobaczymy, jak bardzo obawiał się on wystawienia na widok publiczny swojej „naiwności i poddania się wyzyskowi”, a więc cech, które w chłopskiej tradycji odsyłają przecież do fundamentalnych doświadczeń traumy zbiorowej. Odwoływał się do niej, chcąc zmobilizować chłopów do odmowy odrabiania pańszczyzny i do zbrojnego powstania, Julian Goslar w odezwie, którą rozpowszechniał w 1845 roku wśród ludu zachodniej Galicji. Warto przytoczyć fragment jego apelu dla zobrazowania doświadczeń, które głęboko wrosły w pamięć zbiorową klasy chłopskiej:

    Drodzy Ludzie! Pracujecie od świtu do nocy; nic to złego, bo do pracy Pan Bóg wszystkich ludzi stworzył. Ale pracujecie od świtu do nocy i nie macie nic z waszej pracy. Pracujecie i nie macie nawet zawsze chleba dla zaspokojenia głodu, nawet płótnianki dla przykrycia waszych nagich dzieci. Tworzycie chleb dla wszystkich i sami go nie jecie, pasiecie owce, uprawiacie konopie i len, a nie macie nic na okrycie waszych spracowanych członków! […] Wszyscyście uciemiężeni, żyjący w poddaństwie. O Boże! czemuż się tak dzieje? Czyż Bóg przeznaczył, by jedni, próżnując, pławili się w zbytku, a drudzy, pracując, padali z głodu? Czyż Bóg postanowił, aby tysiące miały być niewolnikami jednego? 73

    55Agitacja Goslara odwoływała się do – wyrosłego z permanentnego wyzysku – stanu upokorzenia, które współcześnie oprócz wstydu coraz częściej jest wskazywane jako główne podłoże przemocy. Z badań przeprowadzonych w amerykańskich więzieniach przez psychiatrę Jamesa Gilligana wynika, że właśnie wstyd i upokorzenie są jednymi z najsilniejszych afektów, a ucieczka od nich prowadzi nawet do najpoważniejszych aktów przemocy, takich jak wielokrotne morderstwa 74. Ludzie powodowani wstydem i upokorzeniem zachowują się irracjonalnie, błędnie szacują własne możliwości, a także zagrożenia, z jakimi być może przyjdzie im się zmierzyć w walce o odzyskanie poczucia godności 75. W świetle tych badań można powiedzieć, że Goslar trafnie rozpoznał siły mogące zmobilizować chłopów do działań rewolucyjnych.

    56Zatrzymajmy się jeszcze przez chwilę przy rozróżnieniu wstydu odczuwanego przez gospodarza ukrywającego Siekierków i poczucia winy, z którym akurat w wypadku Bylickiego nie mamy do czynienia. Jak pisała Ruth Benedict, wina – w przeciwieństwie do wstydu – przejawia się wewnętrznym dyskomfortem, nawet jeśli przewinienie nigdy nie zostanie ujawnione przed światem zewnętrznym albo gdy dokonany czyn – wbrew odczuciom osoby, która go popełniła – zostanie przyjęty przez otoczenie z aprobatą 76. To spostrzeżenie potwierdza antropolożka Sara Ahmed:

    Wstyd jako emocja wymaga świadka: nawet jeśli podmiot odczuwa wstyd w samotności, to jednak w określaniu swojej relacji ze sobą bierze pod uwagę wyobrażone spojrzenie innego 77.

    57Jak zauważył Jacek Leociak, zdarzało się, że niesienie pomocy Żydom było doświadczane przez ratujących jako działanie sprzeczne z nakazami sumienia i wywoływało głębokie poczucie winy. W książce Młyny boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie 78przypomniał opublikowane w latach osiemdziesiątych wspomnienia Leokadii Schmidt, która wraz z mężem i synkiem po ucieczce z getta warszawskiego znalazła kryjówkę w Nowej Wsi koło Wołomina u państwa Michalskich. Leokadia tak zapamiętała gospodynię:

    Marysia Michalska, osoba dość kulturalna, lecz przesadnie pobożna, miała zawsze wyrzuty sumienia, że nam udzieliła pomocy. Zawdzięczamy jej bardzo wiele, ale wiemy, że nie zrobiła tego z własnego impulsu, lecz za namową kuzyna, księdza Święckiego, który był dla niej autorytetem. […] Marysia w rozmowie ze mną niejednokrotnie zaznaczała, że modli się, by Bóg jej nie ukarał za to, że nam pomaga. Bała się, że po wojnie ludzie będą ją za to palcami wytykać 79.

    58Jak widać, w tym wypadku mamy do czynienia ze splotem kilku uczuć: z poczuciem winy wynikającym z grzechu niesienia pomocy Żydom, z lękiem przed Boskim potępieniem, a także z domieszką wstydu w związku z przewidywaną reakcją otoczenia.

    59Choć dyskomfort psychiczny doświadczany przez Bronisława Bylickiego wiąże się przede wszystkim z obawą przed wstydem i upokorzeniem naiwnego chłopa wykorzystanego przez Żydów, to analizując jego uczucia, nie można zupełnie pominąć strachu przed zagrożeniem fizycznym. Jak wspominałam, wywoływały go wieści o prowadzonych w pobliżu Żwirówki obławach na Żydów, o przypadkach odnalezienia ich kryjówek oraz związanych z tym surowych represjach. Mimo że w takich okolicznościach Bylicki nie wymawiał Siekierkom lokum, to właśnie wtedy kłótnie w rodzinie gospodarzy osiągały apogeum. W zapiskach Brandli dwukrotnie natrafiamy na ślady strachu doświadczanego przez „dobrodzieja” w związku z przewidywanym końcem wojny. W notatce z 5 lipca, a więc z okresu, gdy w okolicy już coraz intensywniej mówi się o nadchodzących Rosjanach, Siekierkowa pisze:

    Biedak dobrze żałuje, co on zrobił, boi się, żeby go po wojnie nie potępili za to, że nas przetrzymał. Widzę, że rozmaite myśli przewalają się po jego mózgu, twarz niewyraźna. Dopiero teraz zdaje sobie sprawę, po co to mu było potrzebne. Ma taki duży inwentarz, wszystkiego, a tu lada chwila z wszystkiego może być popiół [wyróżnienie J.K.L.]80.

    60W powojennym pamiętniku Brandla wspomina też, że gospodarz nie pozwolił na szybkie opuszczenie kryjówki, obawiając się o bezpieczeństwo samych Siekierków: „Tłumaczył się tym, że front może się jeszcze zmienić, a jak nas ludzie zobaczą, to zginiemy” 81.

    61Na wstyd i strach można – za Jurijem Łotmanem – spojrzeć jako na uczucia wzajemnie się dopełniające. Przypomnę, że jego zdaniem wstyd reguluje stosunki wewnątrzgrupowe, strach zaś określa nasz stosunek do „innych”:

    jeśli społeczność szlachecka XVIII wieku, w swej postaci idealnej, jest zorganizowana od wewnątrz przez normy honoru, których przekroczenie przynosi wstyd, to w stosunku do zewnętrznej społeczności chłopskiej narzuca ona nakazy za pomocą strachu. Od wewnątrz jednak świat chłopski również jest zorganizowany przez wstyd 82.

    62Komplementarny stosunek tych dwóch psychologicznych mechanizmów kultury umożliwia – jak zakłada badacz – zbudowanie typologii systemów społecznych. Jeden jej biegun wyznaczałby taki przerost obszaru strachu, że prowadziłby on do zaniku wstydu, drugi zaś – taka dominacja wstydu, że byłby on jedynym regulatorem zakazu. Łotman podkreśla – co jest istotne w kontekście rozważań na temat zachowania Bylickiego – że uwewnętrzniając wartości wyznawane przez najbliższą nam zbiorowość, jesteśmy szczególnie podatni na działanie prawa wstydu stwarzającego w jej obrębie normatywne fundamenty relacji międzyludzkich.

    63Świadectwa rodziny Siekierków odsłaniają splot wstydu i strachu dręczących ratującego ich chłopa. Normy spajające wspólnotę, do której należy, w odniesieniu do pomocy dla Żydów okazały się zbieżne z regulacjami narzuconymi z zewnątrz, przez okupanta. W przypadku takich „przewin”, jak unikanie robót przymusowych czy posiadanie nielegalnego inwentarza, w grę wchodził tylko strach. Chłop mógł w takich sytuacjach obawiać się donosu, ale na pewno nie narażał się na wstyd. Jak widać, semiotyczne rozważania Łotmana nad strachem i wstydem stanowią dopełnienie rozpoznań Michała Borwicza i Jana Tomasza Grossa, którzy kładli nacisk na społeczny odbiór praktyki ratowania Żydów. Wskazywana przez nich wrogość otoczenia wpychała ratujących nie tylko w pułapkę strachu przed denuncjacją i jej tragicznymi konsekwencjami, lecz także skazywała na karę wstydu.

    Więzienie i potrzask

    64W zapiskach Brandli natrafiamy na wiele sygnałów świadczących o tym, że z każdym miesiącem ukrywanie żydowskiej rodziny staje się dla Bylickiego coraz trudniejsze do zniesienia. Po upływie mniej więcej półtora roku dochodzi do kryzysu – gospodarz udaje się do Siekierków na decydującą rozmowę, której przebieg został odnotowany w pamiętniku:

    W końcu znudziło się to już naszemu gospodarzowi, ciągłe kłótnie w domu, strach i żadnego dochodu, tylko jeszcze obsługiwanie darmo. Przyszedł więc pewnego dnia i powiada: „Słuchajta. U mnie byliśta już dość długo, szukajta sobie teraz drugiej kwatery. Co wy ode mnie chceta? Idźta teraz do Sarniaka. Sarniak był to bogaty ziemianin, kułak, też nasz dawny sąsiad. […] Skoro więc gospodarz wygadał się do woli, zrzucił sobie ciężar z serca. Mówimy do niego: „P[anie] Bronisławie, pan bardzo dobrze wie, że nas nikt nie przyjmie. Albo u pana, albo w ziemi”. Na ten argument nie miał odpowiedzi i znowu poszedł do domu 83.

    65Przypomnijmy raz jeszcze, że gospodarz, proponując kryjówkę, liczył, iż będzie ona potrzebna żydowskiej rodzinie najwyżej kilka tygodni. Mimo że pobyt Siekierków się przedłużał, Byliccy nie zdecydowali się na rozwiązania praktykowane w podobnych sytuacjach: wyrzucenie niechcianych gości, zaaranżowanie fałszywej denuncjacji albo po prostu zamordowanie Żydów, co przecież także się zdarzało. Wiele udokumentowanych przykładów takich wydarzeń przeanalizowała Barbara Engelking w przywoływanej już książce Jest taki piękny słoneczny dzień. Jeden z nich ukazuje trudne do wyobrażenia skutki presji strachu i poczucia bezradności chłopa ukrywającego żydowską rodzinę w piwnicy swego domu w okolicach Białegostoku. Mieszkanka kryjówki, Mina Grycak, w relacji złożonej zaraz po wojnie opowiedziała, co wydarzyło się w okresie wzmożonego „polowania na Żydów”:

    W tym czasie były wielkie obławy gestapo. Polakowi nie było dobrze nas trzymać, a wypuścić nas bał się, byśmy go nie zdradzili. Więc chciał nas zadusić – on nas wyprowadził do lasu, usadził w dole i zasypał go. Nasze całe szczęście było, że mieliśmy ze sobą kije. Kiedy obudziliśmy się ze snu, byliśmy już na wpół martwi i tylko dzięki kijom przebiliśmy otwory i weszło powietrze. Cały dzień siedzieliśmy i przed nocą wyszliśmy. Chłop, zobaczywszy nas żywych, chciał sobie odebrać życie (był zrozpaczony) i on powiedział, że przez nas wszyscy zginą. On bał się nas puścić, więc wziął nas znów do domu 84.

    66Przywołana historia to ekstremalny przykład tego, jak pomoc może przerodzić się dla obu stron w doświadczenie zakleszczenia w śmiertelnym potrzasku. Uświadamia, że w okolicznościach Zagłady podkreślany przez autora pojęcia „wrogościnności” nierozerwalny związek gościnności i przemocy manifestował się w skrajnej formie.

    67W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że choć bezinteresowne ukrywanie Żydów zasadniczo mieści się w uniwersalnym paradygmacie gościnności, to jednak pod pewnym istotnym względem go przekracza. Trzeba bowiem pamiętać, że bycie gościem oznacza włączenie w czyjąś przestrzeń domową z założeniem tymczasowości takiego stanu rzeczy. Rzecz jasna owa tymczasowość jest różnie definiowana, przede wszystkim w zależności od miejscowych zwyczajów. Derrida wspomina na przykład o obowiązującej w islamie regule trzech dni, po których upływie gość powinien się oddalić 85. Oczywiście w wielu kulturach, również polskiej, nie jest to aż tak ściśle określone, choć Ewa Kossowska przytacza – obok znanego „Gość w dom, Bóg w dom” – nieco zapomniane już przysłowie „Po trzech dniach gość i ryba śmierdzi”, którego sens sygnalizuje raczej problem niż konkretną normę 86.

    68W kontekście kultury polskiej – jak zauważył Adam Pisarek –

    gość może być „codzienny, częsty, niespodziewany, rzadki” – […] w każdym z połączeń odnaleźć możemy chwilowość, a czasami powtarzalność przyjętej roli, nigdy natomiast jej stałość i trwanie. […] Sporo na temat kulturowego konceptualizowania relacji pomiędzy osobami przyjmującymi rolę gościa i gospodarza zdradzają czasowniki określające interakcję. Przede wszystkim gościem się „bywa” oraz „staje” – znów uwypuklona jest tymczasowość tej figury, temporalność statusu oraz jej aspekt transformacyjny. Jeśli osoba przebywa za długo w danym miejscu i przestaje być mile widziana, przekształca się w „intruza, przybłędę, natręta, persona non grata” 87.

    69Przywołując te słowa, trudno nie wspomnieć o utartej metaforze mówiącej o tym, że Żydzi są gośćmi w Polsce, w której za Kazimierza Wielkiego znaleźli schronienie przed grożącymi im w Europie prześladowaniami. Jan Błoński, wzywając Polaków do rachunku sumienia za wielowiekowy antysemityzm i obojętność w czasie Zagłady, pisał:

    Przyjęliśmy Żydów do naszego domu, ale kazaliśmy im mieszkać w piwnicy. Kiedy chcieli wejść na pokoje, obiecywaliśmy, że wpuścimy, jeśli przestaną być ortodoksyjnymi Żydami, jeśli się „ucywilizują”, jak mawiano w XIX wieku, nie tylko w Polsce rzecz jasna. […] Znaleźli się wśród Żydów tacy, co gotowi byli tej rady posłuchać. Ale wtedy zaczęliśmy mówić o najeździe Żydów, o niebezpieczeństwie, jakie nam grozi, kiedy przenikną w polskie społeczeństwo! […] Wreszcie straciliśmy dom i w tym domu okupant zaczął Żydów zabijać 88.

    70Wywód Błońskiego skłania do postawienia pytania o to, kiedy gość przestaje być gościem. Czy – jeśli mowa o perspektywie historycznej – powinnyśmy to szacować w dziesiątkach, czy setkach lat? A w wymiarze jednostkowym – w kategorii dni, tygodni, miesięcy? A jeśli już ktoś przestaje być gościem, to czy przekształcenie jego statusu musi oznaczać wejście w rolę intruza?

    71Jan Pisarek, analizując fenomen gościnności, zauważa, że po pewnym bliżej nieokreślonym – choć wyczuwalnym dla uczestników kultury – czasie gość traci swoje przywileje i prawa, zyskuje natomiast obowiązki:

    Gość zdobywa wówczas wyłącznie status tymczasowego członka grupy. Niepełność transformacji gwarantuje utrzymanie wyraźnej granicy pomiędzy strzegącą swojej prywatności rodziną a dłużej przebywającymi u niej gośćmi, nawet pomimo funkcjonowania tych drugich w obrębie przestrzeni należącej do gospodarzy. […] Gość pozostaje gościem, co samo przez się gwarantuje, że wkrótce przestanie nim być 89.

    72Jeśli jednak nie opuszcza domu, staje się albo natrętem, albo mieszkańcem, którego status – jak stwierdza badacz – nie jest łatwy do zdefiniowania. Może nim być na przykład lokator, a to zakłada gratyfikację oraz mniej lub bardziej formalne zasady użytkowania lokum. Mieszkańcem bywa też, a raczej bywał rezydent. Mowa bowiem o praktyce występującej w polskich zamożnych dworach, która dotyczyła najczęściej ubogich krewnych lub przyjaciół rodziny, a więc osób niebędących dla właścicieli domu zupełnie obcymi przybyszami. Zwykle zamieszkiwały one nie pokój gościnny, lecz poddasze lub pomieszczenie w oficynie, nie ciesząc się co prawda wyróżnionym statusem gościa, pozostając jednak na utrzymaniu gospodarza 90.

    73Kontekst Zagłady nie pozwala postrzegać ukrywanych Żydów po prostu w kategorii lokatorów już choćby ze względu na stopień ryzyka, z jakim wiązało się udostępnienie im lokum w obszarze, który zgodnie z obowiązującym prawem miał być judenrein. Trudno tu też mówić o statusie rezydenta, zakładającym przecież co najmniej zażyłą (a najlepiej rodzinną) relację z gospodarzem, który spełnia niepisany obowiązek niesienia wsparcia bliskim sobie osobom. To model odległy od sytuacji, w jakiej znaleźli się Byliccy i Siekierkowie, a także bohaterowie dalszych rozdziałów tej książki. Ich świadectwa pokazują, że przedłużający się pobyt w kryjówce – niezależnie od tego, czy są traktowani przez gospodarzy lepiej czy gorzej – prowadzi do tego, że sami czują się jak intruzi.

    74Pamiętnik Brandli uświadamia, że nie tylko przeciągające się ukrywanie, ale każda długotrwała pomoc, nawet świadczona w stosunkowo bezpieczny sposób, czyli „na dystans”, była narażona na erozję. Dotyczyło to również relacji z przeanieloną bohaterką zapisków Siekierkowej:

    Stacha nie ustawała w pomaganiu nam, czym tylko mogła, od kawałka mydła i trochę octu, od sacharynek do zeszytu i ołówka. Wszystkiego po troszeczku. Przyszedł czas, że Stachy los się poprawił, objęła spółdzielnię w Cisiu, handlowała i zaczynała się bogacić. Zmiana materialna wpłynęła trochę na nasze stosunki. Może ta wojna trwała trochę już za długo. Pomimo najlepszych chęci cierpliwość się wyczerpuje. Może dlatego, że tam się często włóczyłam, mąż jej mnie nieraz widział, a potem ją bił, dosyć, że już sama nie wychodziła, natomiast wysyłała przez siostrę. Odmówić mi jednak w niczym nie odmawiała, przesyłała przez swoją siostrę regularnie co miesiąc 200 złotych na węgiel dla gospodarza i wszystkie drobnostki. Głodu naszego jednak zaspokoić nie mogła. Może nie dowierzała sobie, że przeżyjemy, sumienie zaś ją dręczyło i musiała dawać. Kiedy teraz ją widuję, sama przyznaje, że mogła dawać o wiele więcej. Dla nas jednak to, co dawała, też miało olbrzymie znaczenie, bo nie pozwalało umrzeć 91.

    75Wątek przemocy, jakiej ze strony męża miała doznawać Stacha, nie zostaje przez Brandlę wyjaśniony, nie pojawia się też w żadnym innym dostępnym nam źródle. Traktuję go więc jedynie jako sygnał, że prawdopodobnie również w tym przypadku długotrwała pomoc Żydom odcisnęła się negatywnie na relacjach wewnątrzrodzinnych. Przytoczony fragment nie pozostawia natomiast wątpliwości co do tego, że nasilająca się u Bylickich niechęć do Siekierków, a u Stachy rosnący dystans do dawnej przyjaciółki to skutki zmęczenia przeciągającą się sytuacją. Czym innym jest bowiem jednorazowa czy też krótkotrwała pomoc w sytuacji skrajnego zagrożenia, nierzadko zresztą ratująca życie, a czym innym – długotrwałe wsparcie, którego finał nie jest nikomu znany. Dlatego właśnie czas trwania pomocy jest jednym z kluczowych kryteriów branych pod uwagę przy przyznawaniu tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata92.

    76Zwróćmy uwagę na kwestię wydawałoby się banalną, ale z perspektywy okupacyjnej zasadniczą; otóż bohaterowie opisywanych tu historii – w przeciwieństwie do nas, czytelników – nie mają pojęcia, jak długo potrwa wojna. Ma to fundamentalny wpływ na postrzeganie przez nich własnego położenia. Brandla podejmuje tę kwestię wielokrotnie zarówno w dzienniku, jak i w pamiętniku, gdy porównuje ukrywanie się w oborze z sytuacją zamknięcia w więzieniu.

    Bo jak się siedzi w więzieniu, to się wie, że z każdym minionym dniem jest bliżej do wolności, a tu się siedzi z wyrokiem śmierci i życie nasze wisi na włosku [w] każdej chwili 93.

    77W tej notatce, sporządzonej po blisko dwóch latach spędzonych w ukryciu, autorka wyraźnie odróżnia bezpieczną przestrzeń więzienia od narażonej na permanentne zagrożenie żydowskiej kryjówki. W ostatnim wpisie do dziennika, jaki Brandla zanotowała miesiąc później (6 lipca 1944 roku), znajdujemy następujący fragment:

    Jaka w człowieku tkwi silna chęć do życia. Żeby ktoś przyszedł i powiedział: potrzebujesz dwa lata żyć w takich warunkach, to bym mu w oczy napluła. Wyobrażałam sobie tę rzecz z góry na trzy miesiące, ale że będzie tak długo, o tem nie śniłam 94.

    78Nieprzewidywalność kresu wojny okazuje się źródłem cierpienia równie dotkliwego jak wyniszczający głód, choroby, wszy, pchły i szczury, dosłownie atakujące mieszkańców obory.

    79Więzienie jest najczęściej pojawiającą się w świadectwach Żydów metaforą kryjówki, bardziej pojemną semantycznie niż na przykład bezludna wyspa, arka Noego, nora, jaskina, oblężona twierdza czy grób 95. Marta Cobel-Tokarska, podążając za skojarzeniami autorów dzienników, wspomnień i relacji, przeprowadziła analizę porównawczą typu idealnego żydowskiej kryjówki z najbardziej do niego zbliżonym modelem więzienia, „w którym separuje się od świata więźniów politycznych, osoby, które nie przystają w jakiś sposób do wymyślonego przez władzę obrazu społeczeństwa” 96. Nie ma powodu, by przywoływać tu wszystkie wnioski wynikające z tego porównania, warto natomiast zwrócić uwagę na kwestie związane z doświadczeniami odnotowanymi przez Brandlę Siekierkową. Z jej perspektywy – jak wynika z dziennika i pamiętnika – zamknięcie w więzieniu wiązałoby się z mniejszą opresją niż trwanie w kryjówce. Zauważmy, że więzienie – podobnie jak inne instytucje totalne, na przykład szpital czy wojsko – wpisane jest w system kontroli społecznej i ma ściśle określone zasady funkcjonowania 97. Natomiast żydowska kryjówka to obszar całkowicie wyjęty spod prawa. Człowiek osadzony w zakładzie karnym oczywiście cierpi z powodu ograniczenia wielu swobód, szybko jednak zyskuje względne poczucie bezpieczeństwa. Wie na przykład, jak będzie wyglądał każdy jego dzień aż do zakończenia wyroku. Nie spoczywa na nim również odpowiedzialność za własny byt. Jest za to paradoksalnie bardziej uprzedmiotowiony od mieszkańca kryjówki, który swoją podmiotowość buduje przez niezbędne starania o przetrwanie, co w wypadku Brandli oznacza przede wszystkim podtrzymywanie pozytywnych relacji z gospodarzami i pozyskiwanie z różnych źródeł żywności. Natomiast podobnie jak osoby zamknięte w więzieniu rodzina Siekierków cierpi z powodu nadmiaru czasu, monotonii i nudy, z którymi próbuje sobie radzić na kilka sposobów: Brandla – pisząc dziennik, modląc się i czytając psalmy Dawida, a jej synowie – grając w wykonane własnoręcznie karty. Autorka zapisków kilkakrotnie wspomina o cierpieniu, jakie wywołuje w niej bliskość świata zewnętrznego, od którego nie oddzielają jej grube mury, a który jednak pozostaje niedostępny:

    Siedzę i wyglądam szparą. Przed moimi oczyma rozciąga się cudowny krajobraz, krajobraz, który w mieście można widzieć tylko na filmie: cudne łany żyta i pszenicy, jęczmienia i owsa oraz koniczyny, wszystko zielone, ale każda zieleń ma inny odcień, nic piękniejszego nie może być na świecie. […] Tęskniłam kiedyś za tym widokiem i rokrocznie wybierałam się tu przyjechać i napaść moje oczy, ale tak się jakoś schodziło, mąż, dzieci, obowiązki domowe, i nigdy nie było czasu. […] Kocham tę ziemię i pragnę żyć na niej, pracować i grzebać w niej rękami. Zazdroszczę tym ludziom, co pracują na tej ziemi, sadzą, pielą, kopią. […] Boże, wyzwól mnie z mojego nieszczęścia i daj mi pracować na ten kawałek chleba. Boże, pozwól nam wyjść na wolność, klęknąć i ucałować świętą ziemię 98.

    80Świadectwa Brandli uświadamiają, że długotrwałe i bezinteresowne ukrywanie mogło być odbierane przez obie strony relacji pomocowej jako doświadczenie utknięcia w sytuacji bez wyjścia, która przerosła najśmielsze przewidywania. Jak wynika z badań Nechamy Tec, zarówno uratowani, jak i ratujący twierdzą, że najczęstszą formą pomocy było właśnie udzielenie schronienia oraz że trwało ono długo, co najmniej kilka miesięcy. Z rozmów z ocalałymi Żydami wynika również, że tylko 16 procent Polaków jako warunek postawiło gratyfikację finansową. Jeśli chodzi o pozostałych ratujących, to jedynie 10 procent przyjęło jakieś wynagrodzenie, ale nie uzależniało od niego wsparcia 99. Pamiętajmy jednak, że mowa o akcjach pomocowych, które skończyły się sukcesem. Kres płatnej pomocy bardzo często następował wraz z wyczerpaniem się zasobów finansowych. Jan Grabowski zauważa, że

    Żydzi ukrywani przez ludzi szlachetnych mieli po prostu znacznie większe szanse na przetrwanie wojny i na złożenie odpowiedniej relacji. Z drugiej zaś strony trudno się dziwić, że ratujący za pieniądze, dla zysku, nie śpieszyli się dzielić swoimi doświadczeniami z powojennymi badaczami 100.

    81Osoby udzielające długoterminowej bezinteresownej pomocy Nechama Tec nazwała „autonomicznymi altruistami”, podkreślając, że byli to indywidualiści, zdolni do niezależnego myślenia, kierujący się wewnętrznym imperatywem moralnym i nieulegający presji otoczenia. Łączą ich właśnie te cechy, trudno natomiast wskazać wspólne im kategorie stosowane zazwyczaj w opisie socjologicznym, takie jak wiek, płeć, klasa społeczna, status ekonomiczny, wykształcenie czy poglądy polityczne. Teresa Prekerowa, badając pochodzenie społeczne osób pomagających Żydom, przedstawiła je w następujących proporcjach: chłopi to niemal 50 procent tej grupy, inteligencja – 32 procent, robotnicy – 13 procent, drobnomieszczaństwo – 6 procent. Czytając te dane trzeba jednak pamiętać, że przed wojną mieszkańcy wsi (w większości chłopi) stanowili 70 procent populacji kraju. Wbrew pozorom bardzo dobrze w tej statystyce wypada inteligencja – wspomniane 32 procent to czterokrotnie więcej niż odsetek tej grupy społecznej w całej ludności II Rzeczpospolitej 101.

    82Przyglądając się portretowi gospodarza, jaki wyłania się ze źródeł wytworzonych przez rodzinę Siekierków, widzimy, że za altruizmem mógł się kryć ogromny obszar ambiwalencji emocjonalnej i etycznej. Zainicjowana przez Bylickiego pomoc spowodowała, że znalazł się w potrzasku: z jednej strony nie chciał aż tak długo ukrywać Żydów, z drugiej zaś – nie był gotów się ich pozbyć. W ten właśnie sposób jego położenie opisała siostra Brandli: „Nasz gospodarz bał się trzymać nas, ale nic z nami nie mógł zrobić. On nie mógł przekazać nas Niemcom, gdyż był dobrym, starym przyjacielem naszym” 102.

    83Psychologiczne wyjaśnienie zachowania Bylickiego wskazywałoby na uaktywnienie mechanizmu „zaangażowania w działanie”, na którym opiera się stosowana w socjotechnice tak zwana pułapka ukrytych kosztów 103. Polega ona na doprowadzeniu człowieka do podjęcia aktywności, której koszty ujawniają się dopiero wtedy, gdy zdąży się on już zaangażować w działanie. W ten sposób można skłonić ludzi do poczynań, na które nigdy by się nie zdecydowali, gdyby od początku zdawali sobie sprawę z tego, jaką przyjdzie im za to zapłacić cenę. Mechanizm „zaangażowania w działanie” jest widoczny w postępowaniu Bylickiego na przykład w notatce sporządzonej przez Brandlę 22 czerwca 1944 roku, dwa miesiące przed wejściem Rosjan do Mińska. W związku z wieściami o zbliżającym się końcu wojny gospodarz przypuszcza, że potrwa ona najwyżej jeszcze rok, co zresztą wywołuje w diarystce głębokie przerażenie. Bylicki stara się dodać jej otuchy:

    Wytrzymata, a choćbysta już nie mieli ani jednego łacha, to też będzieta mieli te dwa saganki [śniadanie i obiad – J.K.L.]. Ja wam nie mówię, ale w sercu tak sobie postanowiłem [wyróżnienie J.K.L.] 104.

    Nie wiem, jak ich mam cenić…

    84W piątek 30 czerwca 1944 roku Brandla zapisała w dzienniku następujące słowa:

    Jesteśmy zarazą i przy nas cierpią jeszcze niewinni ludzie, ludzie, którzy nam nic nie winni, którym nic nie daliśmy do schowania, którzy nie są braćmi ni swatami. Cierpią, ale nas w głębi serca nienawidzą. Wiedzą, że jesteśmy dla nich zarazą, a zarazę każdy omija. Tak, moja droga przyjaciółko, pomagasz mi, ile możności, ale zarazy oglądać nie chcesz 105.

    85Idealizowana Stacha, niosąca regularną pomoc, ale robiąca to „na dystans”, w pewnym momencie zaczyna dyskretnie (wydaje się, że czasowo) wycofywać się z tej działalności. Byliccy do końca ponoszą konsekwencje miłosiernego gestu – zaproszenia prześladowanych pod swój dach. Ta historia jednak nijak nie pasuje do budującego moralnie wzorca heroicznego. Nie mieści się również w „czarnym schemacie”, kładącym nacisk na akty okrucieństwa i różne formy nadużyć. Analizując wizerunek Polaków w zapiskach Żydów z dystryktu warszawskiego, Jacek Leociak zwrócił uwagę na trudny do przyjęcia przez współczesnego odbiorcę obszar ambiwalencji: „W analizowanych świadectwach szczególnie tajemniczo jawi się natura chłopa, zdolnego do ewangelicznej wprost dobroci i bezinteresowności, ale też do brutalności i okrucieństwa. Zachłanność sąsiadowała ze współczuciem, zwierzęcy strach z hardością i odwagą. Te sprzeczności mieściły się często w jednym człowieku” 106. Za sprawą świadectw Brandli Siekierkowej znajdujemy się właśnie w sferze zjawisk, które trudno ocenić i do końca zrozumieć. Kłopot z tym ma również sama autorka dziennika, co widać w notatce z 19 czerwca 1944 roku:

    Nie wiem, jak ich mam cenić, wiem, że im zatrułam życie, że ich życie wisi tak samo na włosku jak moje, i myślę sobie nieraz, a za co? Czy im dałam złota, czy im dałam tysiące, za co? Za obietnice? Wiem, że on dużo cierpi przez nas, że mu ciągle dokuczają, ale może oni są dobrzy, może inni wygnaliby go na zbity łeb razem z nami. Nie wiem, ja dzisiaj za siebie nie odpowiadam, nieszczęście ogłupiło mnie. Mnie się zdaje, że mnie się należy z grosza reszty. Mnie się zdaje, że jak on ryzykuje życie, to powinien trochę chleba też zaryzykować, a nie tak znęcać się nad nami, bo to jest znęcanie. Już nie chodzi o mnie, ale o małe dzieci. Kroi swoim dzieciom codziennie chleb, czy nie powinien ukroić jeszcze dwie małe kromki chleba i codziennie dać moim dzieciom, czy chociażby tej wody, żebym nie była żądną, przecież woda nie kosztuje. Przecież się podjął, nie kazał nam iść ze wszystkimi, tylko z 10 razy przykazywał „pamiętaj, dla ciebie zawsze drzwi otwarte, przychodź, czy będziesz miała pieniądze, czy nie [wyróżnienia J.K.L.]. Ja ci co tydzień podam ćwiartkę kartofli, żeby kobita i dzieci nie widziały. Jak ja zjem dwa razy dziennie, to i ty też, a jak ja raz, to i ty raz. Nie dam ci zginąć” 107.

    86Gospodarz dotrzymał słowa i rodzina Siekierków przetrwała okupację. W 1950 roku Brandla i Mosze wraz z synami i urodzoną wkrótce po wojnie córką wyjechali do Izraela. Zamieszkali w Hajfie, skąd utrzymywali kontakt z dziećmi Bylickich 108. Józefa i Bronisław zaraz po zakończeniu wojny stracili życie w wyniku nieszczęśliwego wypadku. W 1946 roku w drodze z Mińska Mazowieckiego do Żwirówki zostali potrąceni przez ciężarówkę kierowaną przez radzieckiego żołnierza. Bronisław zginął na miejscu, jego żona umarła po kilku miesiącach pobytu w szpitalu. Brandla zmarła na raka w 1965 roku, jej mąż dożył roku 1989, a Stanisława Roś połowy lat osiemdziesiątych.

    87W 2014 roku Józefa i Bronisław Byliccy, a także Stanisława Roś zostali uhonorowani tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Wszyscy troje spełnili kryterium długotrwałej i bezinteresownej pomocy. Najważniejsze kwestie brane pod uwagę przez specjalną komisję pod przewodnictwem sędziego Sądu Najwyższego w Izraelu to zakres udzielonego wsparcia, pobudki opiekunów, stopień ich zagrożenia związany ze świadczoną pomocą oraz jej pomyślny finał. Jeśli komisja jest przekonana, że ludzie ci z czysto humanitarnych pobudek ryzykowali własnym życiem i zdrowiem, aby uratować Żydów przed śmiercią lub deportacją, tytuł zostaje przyznany. Dowiadujemy się o tym najczęściej z przekazu medialnego, w którym mowa głównie o miejscu, czasie ukrywania i liczbie uratowanych osób. Ludzki, a przez to skomplikowany i niejednoznaczny wymiar pomocy odsłaniają przede wszystkim świadectwa powstałe „tam i wtedy”, czasem również pisane po wojnie pamiętniki i relacje, jeśli były tworzone z intencją udokumentowania doświadczeń, a nie z myślą o spłacie długu zaciągniętego wobec ratujących 109.

    Dziś pani Ch. była u mnie parę godzin

    88Historia utrwalona w świadectwach rodziny Siekierków, przede wszystkim w dzienniku i pamiętniku Brandli, choć zwieńczona happy endem, ukazuje destrukcyjny wymiar długotrwałej pomocy, dotykający obu zaangażowanych w nią stron. Za jej apendyks niech posłuży dziennik Marii Koper, której doświadczenia stanowią jakby rewers przeżyć Siekierkowej. Jest to niespotykany wśród świadectw powstałych „tam i wtedy” zapis bliskich i serdecznych relacji między Żydówką a ukrywającymi ją gospodarzami. Dokumentuje jej przeżycia od 18 października 1942 do 8 stycznia 1945 roku.

    89Autorki łączy wiele danych biograficznych i okupacyjnych doświadczeń. Brandla ma 31 lat, a Maria jest o rok młodsza, gdy w 1942 roku zaczynają życie w kryjówkach. Obie wychowały się w centralnej Polsce w wielodzietnych rodzinach żydowskich (każda miała sześcioro rodzeństwa): Brandla na wsi nieopodal Mińska Mazowieckiego (40 kilometrów na wschód od Warszawy), Maria zaś w Białej Rawskiej (blisko 100 kilometrów na południowy wschód od Warszawy). Przed wojną uczęszczały do szkoły powszechnej, a następnie znalazły się w Warszawie, gdzie Brandla – jak wiemy – uczyła się przez jakiś czas, jednocześnie pracując, a Maria od piętnastego roku życia była zatrudniona początkowo jako służąca, a później jako ekspedientka w sklepie obuwniczym. W czasie wojny obie podjęły decyzję o ucieczce z getta i szukaniu ratunku w rodzinnych stronach – Maria wróciła z Warszawy do Białej Rawskiej, w której pobliżu znalazła schronienie we wsi Rokszyce. W miastach położonych najbliżej ich kryjówek sytuacja pod wieloma względami wyglądała podobnie: i w Mińsku, i w Białej Rawskiej przed wojną Żydzi stanowili około 40 procent ludności, w czasie okupacji Niemcy utworzyli tam nieogrodzone getta, w których stłoczono ponad 5000 ludzi. „Likwidacja” getta w Mińsku rozegrała się w sierpniu, w Białej Rawskiej zaś w październiku 1942 roku 110. Zarówno Brandla, jak i Maria prowadziły w kryjówkach zapiski, w których sprawną polszczyzną odnotowywały przede wszystkim kontakty ze swoimi „opiekunami” 111. W obu przypadkach finał okazał się szczęśliwy – diarystki przeżyły wojnę, a ratujący ich ludzie zostali pośmiertnie uhonorowani tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, choć nastąpiło to dopiero w drugiej dekadzie XXI wieku. Obie kobiety po wojnie opuściły Polskę. Maria, poślubiwszy Benjamina Rozenbauma (ocalałego z Białej Rawskiej) i urodziwszy dwoje dzieci, wyemigrowała z bliskimi w 1968 roku do Kanady.

    90Jak czytamy w dzienniku, Maria poznała swoich przyszłych opiekunów – małżeństwo Chorążkiewiczów – podczas jednej z wielu peregrynacji handlowych, jakie podejmowała, opuszczając nielegalnie getto w Białej Rawskiej. Jak wynika z jej zapisków, była bardzo przedsiębiorcza i łatwo nawiązywała kontakt z ludźmi, od których kupowała ubrania, by następnie sprzedać je po korzystnej cenie. Ponieważ miała „dobry wygląd”, część klientów nie rozpoznawała w niej Żydówki, a osoby, które ją znały, nie budziły lęku przed denuncjacją. Najwyraźniej – podobnie jak Brandla – wiedziała, do kogo może się zwrócić.

    Mnie każdy podziwiał, że ja chodzę wszędzie i jeżdżę wszędzie. Wszak jestem Żydówka, a Żydom nie było wolno nigdzie chodzić, getto i już, siedzieć w tej dziurze i zdychaj, boś Jude. Ale ja jakoś do ludzi miałam dużo szczęścia. I pomagałam mojej rodzinie, bo bali się wyjść z getta” 112

    – czytamy w początkowej, retrospektywnej części dziennika.

    91Chorążkiewiczowie od razu wzbudzili w Marii zaufanie:

    Ja państwa Ch. 113znałam od wtedy, jak kupowali ten kredens, to tak od słowa do słowa. Wiadomo, każdy się chciał gdzieś zadekować i to było na porządku dziennym. Pani Ch. bardzo mi się spodobała. Ja zaraz się poznałam, że to musi być dobra kobieta i w ogóle sympatyczna, i ładna, i pogodna jak słońce w maju. I pani Ch. się odezwała pierwsza, że jak tego, to może pani do nas przyjść, u nas cicho i jest gdzie. W dodatku mąż pani Ch. poświadczył te słowa 114.

    92W przededniu „likwidacji” getta w Białej Rawskiej, która rozpoczęła się 25 października 1942 roku, jego mieszkańcy wiedzieli już o zbliżających się wywózkach. Maria postanowiła się ratować i, zdając sobie sprawę, że nie jest w stanie pomóc swoim bliskim (siostrze, szwagrowi i ich dzieciom), z którymi wspólnie mieszkała po powrocie z Warszawy, bez pożegnania przeszła na „aryjską stronę”. Gdy parę dni później spotkała ukrywającego się w pobliskiej wsi brata, nie powiedziała mu, że znalazła lokum u Chorążkiewiczów.

    To było straszne, żeby bratu nie móc powiedzieć, gdzie się zatrzymuję, ale się bałam, ażeby państwo Ch. nie byli źli na mnie. A pytał, gdzie mnie może spotkać, to musiałam skłamać i powiedziałam, że nie wiem sama. To jeszcze mi powiedział, może ja się postaram dla ciebie o jakieś miejsce 115.

    93Jak zauważa Tomasz Frydel, „na każdym etapie i w każdej ze stref przetrwania rodzina stanowiła siłę grawitacyjną w rozważaniach nad doborem strategii” 116. Rodziny żydowskie stawały przed dylematem, czy się dzielić, czy wspólnie szukać ratunku. Niekiedy ich członkowie – jak Maria – nie widząc innego wyjścia, uciekali sami i w obawie przed zdradą kryjówki nie przyznawali się nikomu, gdzie udało im się znaleźć wsparcie. Bywało też odwrotnie – mimo szansy ratunku nie korzystali z niej, chcąc do końca pozostać z bliskimi. Dziennik Marii Koper jest wyjątkowym świadectwem przez to, że ukazuje proces wyjścia z kręgu rodzinnego w poszukiwaniu ocalenia przed śmiercią, a następnie włączenia do rodziny, która podjęła się niesienia pomocy. Taki scenariusz bardzo rzadko występował w wypadku osób dorosłych. Spotyka się go częściej w opowieściach o losie dzieci oddanych na przechowanie polskim rodzinom.

    94Chorążkiewiczowie – odwrotnie niż Byliccy – mimo że sami zaprosili do siebie Marię, aż trzykrotnie wymówili jej gościnę. Za każdym razem powodem był strach przed donosem; albo w gospodarstwie pojawiał się jakiś „bandzior” żądający pieniędzy (nie wiadomo, czy w związku z Marią), albo z okolicy dochodziły wieści o aresztowaniach za ukrywanie Żydów. Rozstania Marii z Chorążkiewiczami były pełne emocji:

    Rano pani Ch. do mnie mówi, musi pani od nas iść, bo ja się strasznie boję. Raz–dwa się ubieram i szykuję się w drogę. Pani Ch. daje mi śniadanie, ale kto tam mógł jeść. To był okropny dzień dla mnie. Wszyscy się popłakali, ja płakałam 117.

    95Mimo śniegu i zimna Maria opuszcza gospodarstwo, w którym oprócz Adama i Jadwigi Chorążkiewiczów zostają matka gospodarza i ich dzieci: dwoje prawie dorosłych – Maryna i Tadeusz – oraz nieco młodszy od nich Stanisław. Błąkająca się po okolicznych wsiach Maria kupuje bądź dostaje jedzenie, bywa też goszczona posiłkiem, a nawet korzysta z noclegów. Jest to zwykle pomoc płatna i nie budzi nadziei na przyszłość. Dlatego Maria, mimo poczucia winy, aż trzykrotnie wraca do gospodarstwa Adama i Jadwigi. Ostatecznie zamieszka u nich w styczniu 1943 roku, początkowo ukrywana w domu, później – już do końca wojny – na pięterku stodoły. Od tego czasu prowadzi dziennik, którego pierwsza część ma charakter retrospektywny, druga zaś koncentruje się na bieżących interakcjach z ukrywającą ją rodziną.

    96Jej relacje z domownikami układają się znakomicie. Najczęściej gospodyni, a nierzadko również pozostali członkowie rodziny dostarczają jej kilka razy dziennie jedzenie, otrzymuje od nich także książki, materiały piśmienne, gazety, a nawet kartki świąteczne, których domaga się, chcąc złożyć im w tej właśnie formie życzenia. Czasem na jej stryszek wpadnie ktoś ze świeżo zebranymi jagodami albo z zerwanymi prosto z drzewa wiśniami. „Pani Ch. jak dobra matka pamięta o mnie. To mi świeżą wodę przyniesie, to groszek. Racjonalnie nas odżywia jarzynami, zupami, owocem i w ogóle to taka gospodyni, że trzeba szukać drugiej, żeby znaleźć. Ja to wszystko sobie zapamiętam, to jest w mojej pamięci wryte, niech ja tylko przeżyję wojnę”118 – czytamy w notatce z 21 sierpnia 1943 roku. Jak widać, Maria zamierza się zrewanżować w przyszłości za opiekę i traktowanie jej jak członka rodziny. O ile panią Jadwigę porównuje z matką (nieustannie zachwycając się jej gospodarnością i dobrym sercem), o tyle młodszą od siebie Marynę traktuje jak siostrę lub przyjaciółkę. Córka gospodarzy często ją odwiedza i zwierza się z sercowych rozterek. Maria jest szalenie dyskretna i nie zdradza w dzienniku szczegółów swoich rozmów z Maryną, jedynie ogólnikowo wspomina, że ją „uświadamia” i często udziela jej porad:

    Marynia dostała list od chłopca z Grójca. On już do niej drugi list pisze i bardzo poważnie o niej myśli, a ona to wcale nie. Całkiem niezły chłopak, może to być i aktualne, nic nie wiadomo. Marynia odpisuje mu na list, a ja jej radzę 119.

    97Maria, włączona w krąg rodziny Chorążkiewiczów, angażuje się emocjonalnie w jej życie, służy wsparciem duchowym i rozmową. Nie jest więc uprzedmiotowionym biorcą pomocy. Przeciwnie – stara się ją odwzajemnić w miarę możliwości, a relacji z gospodarzami nie instrumentalizuje, nie sprowadza wyłącznie do funkcji opiekuńczych. Mimo tej – jak na okupacyjne realia – sielanki, spokój Marii psują wyrzuty sumienia, ponieważ wie, że jest ciężarem, choć otoczenie stara się nie dać jej tego poznać.

    98Maria, podobnie jak Brandla Siekierkowa, czuje się, jakby przebywała w więzieniu, wokół którego rozpościera się piękna przyroda, i bardzo cierpi z powodu braku wiedzy na temat kresu wojny. W marcu 1945 notuje:

    Boże, czy ktoś by dał wiarę, że ta wojna będzie tak długo trwać? […] Gdybym wiedziała, że to tak długo potrwa, to bym nie chciała się męczyć i tych ludzi również. Przecież wiem, że już jest to dla nich ciężarem wielkim. To wielkie miłosierdzie trzymać człowieka przy życiu. Ja już wpadłam w taką apatię, że chciałam z sobą skończyć, ale teraz gorąco proszę Boga, ażeby jak najprędzej przeżyć i tym ludziom wynagrodzić 120.

    99Ostatnie miesiące spędzone w ukryciu są dla Marii prawdziwą męką. Jest wyczerpana nie tylko psychicznie, lecz także fizycznie, o czym się przekonuje, gdy musi przejść kilka metrów ze starej do nowej stodoły, dokąd gospodarz przeniósł jej kryjówkę. To zresztą uświadamia, jak bardzo – mimo dobrego wyżywienia i wsparcia duchowego – wyniszczającym doświadczeniem było ukrywanie się na niewielkiej przestrzeni, w której – jak wynika z notatek Marii – dawało się jedynie leżeć lub siedzieć.

    100Wiele łączy zarówno przedwojenne losy, jak i doświadczenia okupacyjne Marii i Brandli. Natomiast relacje z ukrywającymi ich gospodarzami mają zupełnie inną jakość. W wypadku Brandli początkowa dobroduszność i otwartość gospodarzy stopniowo przeradza się w narastającą niechęć. Maria doświadcza natomiast czegoś odwrotnego – okazywany na początku silny lęk przed udzieleniem jej schronienia przekształca się ostatecznie w serdeczną więź, a autorka zapisków traktowana jest – na tyle, na ile to możliwe – niemal jak członek ratującej ją rodziny. Można powiedzieć, że zostaje do niej włączona na prawach rezydentki – jak daleka krewna, której w potrzebie zapewniono dach nad głową, utrzymanie i wsparcie duchowe.

    101Jeśli odłożymy na bok kwestie charakterologiczne, możemy na podstawie analizowanych źródeł wymienić kilka czynników, które odegrały znaczącą rolę w budowaniu relacji między ratującymi a ratowanymi. W wypadku Chorążkiewiczów mamy do czynienia z sytuacją ukrywania jednej dorosłej osoby przez względnie zamożną chłopską rodzinę, w której nie ma małych dzieci mogących zdradzić otoczeniu żydowską kryjówkę. To ważne, by pamiętać o sześciorgu dzieciach w gospodarstwie Bylickich, które nie tylko potęgowały zagrożenie, lecz także wymagały opieki i nakładów finansowych. Dodatkowo „opiekunowie” rodziny Siekierków z pewnością żyli na dużo niższej stopie niż Chorążkiewiczowie. Z perspektywy wygłodniałej Brandli wydają się wiecznie syci, czytelnik dziennika dowiaduje się jednak, że żywią się głównie chlebem, mlekiem, ziemniakami i zupą, aczkolwiek bardziej zawiesistą niż ta, którą dostarczają mieszkańcom kryjówki.

    102Być może „opiekunowie” Marii mieli większe poczucie bezpieczeństwa niż Byliccy, wynikające z tego, że Adam Chorążkiewicz pełnił funkcję sołtysa Rokszyc. Autorka dziennika napomyka o tym jedynie w kontekście jakiejś narady, na którą musiał się udać w związku z planowanymi kontyngentami. Tymczasem trzeba pamiętać, że władze niemieckie uczyniły z sołtysów filar systemu egzekucji prawa na prowincji.

    Każdy sołtys miał obowiązek nie tylko ująć polskich robotników, lecz także zgłosić i przekazać radzieckich jeńców wojennych, Żydów, partyzantów lub obcych do najbliższego posterunku Policji Polskiej lub żandarmerii. […] W istocie wioski zyskały oręż przeciwko obcym, a cały system był utrzymywany przez drakońskie groźby. Sołtysi stanowili kościec tego systemu, a wiejscy strażnicy, posłańcy, leśnicy i gajowi funkcjonowali jak zakończenia nerwowe 121

    103– pisze Tomasz Frydel, załączając do swego artykułu fotokopie dokumentów znakomicie ilustrujących presję, pod jaką znajdowali się sołtysi. Jeden z nich, Gustaw Krempa z Chorzelowa, otrzymał pisemne „ostrzeżenie” od mieszkańców swojej wsi mówiące o tym, że miejscowy ukrywa dwie Żydówki, z czym sołtys powinien jak najszybciej zrobić porządek. Do Krempy zwrócił się również funkcjonariusz policji granatowej, wysyłając pocztówkę następującej treści:

    Dowiedziałem się, że na terenie tamtejszej gromady znajduje się wielu żydów i żydówek, które kryją się w przebraniu po chłopskich domach i stodołach. Czynię Pana osobiście odpowiedzialnym za wyszukanie ich i z pomocą Straży Pożarnej lub Policji proszę dostawić ich do Żandarmerii w Mielcu. Sprawę traktować należy jako ważną i poufną.

    104Mimo ogromniej presji, pod jaką znajdowali się sołtysi, byli wśród nich tacy, którzy wykorzystywali swoją pozycję do ratowania Żydów 122. W dzienniku Marii nie znajdziemy żadnego śladu nacisków wywieranych na Chorążkiewicza przez mieszkańców wsi czy też władze zwierzchnie. Nie da się za to wykluczyć, że pełniona przez niego funkcja, umożliwiająca mu dobre rozeznanie w terenie, przyczyniła się do tego, iż podjął ryzyko ratowania Żydówki. Nie zmienia to faktu, że powojenny scenariusz wyglądał w tym przypadku tak samo, jak u Bylickich i wielu innych polskich „Sprawiedliwych”. Opisała go w liście do Henryka Grynberga urodzona po wojnie córka Marii Lilka Elbaum:

    Państwo Chorążkiewiczowie nie chcieli, żeby ludzie w okolicy wiedzieli, że oni przez cały ten czas ukrywali u siebie Żydówkę. Obawiali się, że nie będzie im to poczytane za czyn chwalebny. Nawet wiele lat po wojnie prosili mamę, żeby nie rozgłaszała. Mama nie miała im tego za złe. Zawsze była im wdzięczna, że uratowali jej życie 123.

    Notes de bas de page

    1 Wszystkie źródła dokumentujące doświadczenia Brandli Siekierkowej i jej bliskich znajdują się w Archiwum ŻIH: w zespole Pamiętniki Żydów Ocalałych z Zagłady – dziennik i pamiętnik Brandli (Branki) Siekierka z d. Fiszbajn (302/123); w zespole Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady – relacja Ity Gartenkranz, siostry Brandli Siekierkowej (301/4103), relacja syna Brandli Welwela (Władysława) Siekierki, mówiąca o okupacyjnych losach jego rodziny (301/3681), relacja samej Brandli, która skrótowo opowiada o wysiedleniach z miasteczek w okolicach Mińska Mazowieckiego (301/4158), relacja męża Brandli Moszego Siekierki, stanowiąca w istocie listę nazwisk ponad czterdziestu Żydów z Mińska Mazowieckiego i okolic, którym udało się przetrwać wojnę (301/4072), oraz relacja złożona formalnie przez Brandlę i jej męża, a faktycznie przez samego Moszego, który zarysowuje w niej kolejne etapy zagłady mieszkańców Mińska Mazowieckiego i okolicznych miejscowości (301/4098). Por. Justyna Kowalska-Leder, Pomaganie skazanym na Zagładę jako źródło destrukcji – na podstawie dokumentów osobistych Brandli Siekierkowej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8. Wymienione dokumenty archiwalne zostały opublikowane w 2016 roku. Zob. Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, oprac. Barbara Engelking, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2016. Wszystkie moje przywołania „ze zbioru Brandli Siekierkowej” pochodzą z tego wydania.

    2 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki.

    3 Pamiętnik Brandli o objętości 140 stron rękopisu został złożony w Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w Łodzi w lutym 1949 roku. Barbara Engelking w wydaniu świadectw rodziny Siekierków nazywa „pamiętnik” Brandli „relacją”. Postanowiłam jednak zachować dla niego określenie „pamiętnik”, ponieważ został spisany przez samą autorkę (a nie podyktowany protokolantce), a poza tym jest dużo bardziej obszerny i szczegółowy niż typowa powojenna relacja. Zob. [Pamiętnik Brandli Siekierki], Dokument nr 1 w aneksie do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 207–234.

    4 AŻIH, 302/123, Brandla (Branka) Siekierkowa, ręczny dopisek, k. 175–176, cyt. za: Wprowadzenie do dziennika Brandli Siekierki, w: tamże, s. 169.

    5 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 195.

    6 Tamże, s. 195–196.

    7 Tamże, s. 191–192.

    8 Getto w Mińsku Mazowieckim utworzono 25 października 1940 roku. 21 sierpnia 1942 roku nastąpiła jego „likwidacja”, podczas której na ulicach miasta zabito około 1000 Żydów, a ponad 5000 wywieziono do obozu zagłady w Treblince.

    9 [Relacja Władysława Siekierki], Dokument nr 3 w aneksie do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 237.

    10 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 217.

    11 [Relacja Władysława Siekierki], s. 237.

    12 AŻIH, 302/123, Brandla (Branka) Siekierkowa, ręczny dopisek, k. 175–176, cyt. za: Wprowadzenie do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 168.

    13 Zuzanna Schnepf-Kołacz, Pomoc Polaków dla Żydów na wsi w czasie okupacji niemieckiej. Próba opisu na przykładzie Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, w: Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Zagłady Żydów…, s. 257.

    14 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 218.

    15 Tamże, s. 219.

    16 Tamże, s. 220.

    17 [Relacja Moszego Siekierki], Dokument nr 4 do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 247.

    18 [Relacja Władysława Siekierki], s. 238.

    19 Jacques Derrida, Gościnność nieskończona, przeł. Paweł Mościcki, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2004, nr 3, s. 258.

    20 Zob. Jacques Derrida, Hostipitality, w: tegoż, Acts of Religion, trans. by Gil Anidjar, Routledge, New York 2002.

    21 Aleksander Kopka, Pytanie o gościnność w filozofii Jacques’a Derridy, „Folia Philosophica” 2014, nr 32, s. 322–323.

    22 Tamże, s. 327.

    23 Jacques Derrida, Gościnność nieskończona, s. 260.

    24 Nechama Tec, When Light Pierced the Darkness. Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland, s. 70.

    25 Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 55–56.

    26 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 220.

    27 Tamże, s. 221.

    28 Tamże, s. 223.

    29 [Relacja Władysława Siekierki], s. 238.

    30 Tamże, s. 239.

    31 [Relacja Ity Gartenkranz], Dokument nr 5 w aneksie do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 251.

    32 Zob. Leon Guz, Targowa 64. Dziennik 27 I 1943 – 11 IX 1944, Czytelnik, Warszawa 1990.

    33 Zob. Leib Rochman, The Pit and the Trap. A Chronicle of Survival, Holocaust Library, New York 1983.

    34 Barbara Engelking, Powiat bielski, s. 132–133.

    35 Szymon Datner, Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w okupowanej Polsce, s. 27.

    36 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 224.

    37 Barbara Engelking, Powiat bielski, s. 140.

    38 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 176.

    39 Dori Laub, Zdarzenie bez świadka: prawda, świadectwo oraz ocalenie, przeł. Tomasz Łysak, „Teksty Drugie” 2007, nr 5, 127.

    40 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 186.

    41 [Relacja Ity Gartenkranz], s. 249–253.

    42 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 174.

    43 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 234.

    44 Dziennik Melanii Weissenberg, 1942–1945, w: Szczęście posiadać dom pod ziemią… Losy kobiet ocalałych z Zagłady w okolicach Dąbrowy Tarnowskiej, oprac. Jan Grabowski, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2016.

    45 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 191.

    46 Marta Cobel-Tokarska, Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2012, s. 79–80.

    47 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 41.

    48 Tamże, s. 228.

    49 Tamże, s. 229.

    50 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 224–225.

    51 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 275.

    52 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 226–227.

    53 Tamże, s. 228.

    54 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 199.

    55 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 228.

    56 Alvin W. Gouldner, Norma wzajemności. Preliminaria, przeł. Barbara Szacka, w: Współczesne teorie wymiany społecznej, red. Marian Kempny, Jacek Szmatka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 93.

    57 Zob. Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 107–109.

    58 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 182.

    59 Peter M. Blau, Sprawiedliwość w wymianie społecznej, przeł. Włodzimierz Derczyński i Anna Zawadzka, w: Współczesne teorie wymiany społecznej, s. 253.

    60 Joanna Tokarska-Bakir, Sprawiedliwi niesprawiedliwi, niesprawiedliwi sprawiedliwi, s. 187.

    61 Stanisław Siekierski, Etos chłopski w świetle pamiętników, s. 103.

    62 Aleksander Hertz, Żydzi w kulturze polskiej.

    63 Stanisław Siekierski, Etos chłopski w świetle pamiętników, s. 131.

    64 Wypowiedź anonimowego mieszkańca okolic Sandomierza, cyt. za: Joanna Tokarska-Bakir, Legendy o krwi. Antropologia przesądu, s. 551.

    65 Jan Tomasz Gross, Irena Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, s. 29.

    66 Zob. Jolanta Żyndul, Zajścia antyżydowskie w Polsce w latach 1935–1937, Fundacja im. K. Kelles-Krauza, Warszawa 1994; Ronald Modras, Kościół i antysemityzm w Polsce w latach 1933–1939.

    67 Zob. Pamiętniki chłopów, oprac. Ludwik Krzywicki, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1935.

    68 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 233.

    69 [Relacja Władysława Siekierki], s. 239.

    70 Norbert Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, przeł. Tadeusz Zabłudowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980, s. 450.

    71 Silvan Tomkins, Wstyd-upokorzenie a pogarda-wstręt: natura reakcji, przeł. Borys Szumański i Weronika Szwebs, „Teksty Drugie” 2016, nr 4, s. 163.

    72 Martha C. Nussbaum, Kara wstydu: godność i narcystyczny gniew, przeł. Maja Staśko, „Teksty Drugie” 2016, nr 4, s. 177–178. W ten sam sposób różnicuje wstyd i winę amerykańska historyczka literatury Eve Kosofsky-Sedgwick. Zob. taż, Touching Feeling: Affect, Pedagogy, Performativity, Duke University Press, London 2003, s. 37.

    73 Odezwa Goslara, w: Stefan Kieniewicz, Rewolucja polska 1946 roku. Wybór źródeł, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1950, s. 57.

    74 James Gilligan, Wstyd i przemoc: refleksje nad śmiertelną epidemią, przeł. Andrzej Jankowski, Media Rodzina, Poznań 2001.

    75 Por. Wirus przemocy, z Jamesem Gilliganem rozmawia Łukasz Tischner, „Znak” 2002, nr 5.

    76 Ruth Benedict, Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej, przeł. Ewa Klekot, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003.

    77 Sara Ahmed, Wstyd w obliczu innych, przeł. Jakub Misun, „Teksty Drugie” 2016, nr 4, s. 198.

    78 Jacek Leociak, Młyny boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018.

    79 Leokadia Schmidt, Cudem przeżyliśmy czas zagłady, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1983, s. 160.

    80 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 199.

    81 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 233.

    82 Jurij Łotman, O semiotyce pojęć „wstyd i „strach” w mechanizmie kultury, przeł. Jerzy Faryno, w: Semiotyka kultury, red. Elżbieta Janus i Maria Renata Mayenowa, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977, s. 172.

    83 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 229–230.

    84 AŻIH, 301/1263, Relacja Miny Grycak, cyt. za: Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 207.

    85 Zob. Jacques Derrida, Gościnność nieskończona, s. 260.

    86 Ewa Kosowska, Kultura polska. Korzenie współczesności, w: Kultura polska. Silva rerum, red. Romuald Cudak, Jolanta Tambor, Agnieszka Szol, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2002, s. 102.

    87 Adam Pisarek, Gościnność polska. O kulturowych konkretyzacjach idei, Wydawca „grupakulturalna.pl”, Katowice 2016, s. 43–44.

    88 Jan Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, s. 28–29.

    89 Adam Pisarek, Gościnność polska. O kulturowych konkretyzacjach idei, s. 194.

    90 Por. Ewa Kosowska, Negocjacje i kompromisy. Antropologia polskości Henryka Sienkiewicza, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2002, s. 105–106.

    91 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 228.

    92 Zob. Ewa Koźmińska-Frejlak, Wdzięczność i zapomnienie. Polacy i Żydzi wobec Sprawiedliwych 1944/1945–2007, w: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011.

    93 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 175.

    94 Tamże, s. 201.

    95 Marta Cobel-Tokarska, Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce, s. 181.

    96 Tamże, s. 182.

    97 Erving Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, przeł. Zbigniew Zwoliński, w: Elementy teorii socjologicznych, red. Włodzimierz Derczyński, Aleksandra Jasińska-Kania, Jerzy Szacki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.

    98 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 180–181.

    99 Nechama Tec, When Light Pierced the Darkness. Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland, s. 90.

    100 Jan Grabowski, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945…, s. 134.

    101 Teresa Prekerowa, Who Helped Jews during the Holocaust in Poland?, „Acta Poloniae Historica” 1997, t. 76, s. 169.

    102 [Relacja Ity Gartenkranz], s. 251.

    103 Zob. Bogdan Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 267.

    104 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 185.

    105 Tamże, s. 195.

    106 Jacek Leociak, Wizerunek Polaków w zapisach Żydów z dystryktu warszawskiego, w: Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Dariusz Libionka, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2007, s. 441.

    107 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 180.

    108 Zob. http://db.yadvashem.org/righteous/family.html?language=en&itemId=4069968 (dostęp: 10.05.2018).

    109 O tym, jak w powojennych żydowskich relacjach zanikają wątki ambiwalentne czy wręcz nieprzychylne Polakom ratującym Żydów, pisał Jacek Leociak, przedstawiając szczegółowo sprawę Zdzisława i Haliny Krzyczkowskich, utrwaloną w świadectwach Marii i Mariana Berlandów. Zob. tenże, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, s. 94–122.

    110 Informacja z portalu Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/466-biala-rawska/99-historia-spolecznosci/137061-historia-spolecznosci (dostęp: 10.05.2018).

    111 Rękopis dziennika Marii Koper znajduje się w Archiwum Yad Vashem, sygn. O33/334. Dwukrotnie został opublikowany w Polsce w opracowaniu Henryka Grynberga: tenże, Pamiętnik Marii Koper, Znak, Kraków 1993; tenże, Janek i Maria, Świat Książki, Warszawa 2006. Określam jej zapiski – inaczej niż wydawcy – jako dziennik, ponieważ spełniają one podstawowe wymogi tego gatunku: są datowane i w większości poświęcone bieżącym wydarzeniom.

    112 Henryk Grynberg, Pamiętnik Marii Koper, s. 16.

    113 Maria konsekwentnie nie ujawnia w swoich zapiskach nazwiska gospodarzy.

    114 Henryk Grynberg, Pamiętnik Marii Koper, s. 9–10.

    115 Tamże, s. 24.

    116 Tomasz Frydel, Powiat dębicki, w: Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 2, s. 520.

    117 Henryk Grynberg, Pamiętnik Marii Koper, s. 26.

    118 Tamże, s. 45.

    119 Tamże, s. 73.

    120 Tamże, s. 55–56.

    121 Tomasz Frydel, Powiat dębicki, s. 446; fotokopie kolejnych dwóch cytowanych dokumentów znajdują się na stronach 453 i 454.

    122 Zob. Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 178.

    123 Henryk Grynberg, Pamiętnik Marii Koper, s. 103.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Wszystkie źródła dokumentujące doświadczenia Brandli Siekierkowej i jej bliskich znajdują się w Archiwum ŻIH: w zespole Pamiętniki Żydów Ocalałych z Zagłady – dziennik i pamiętnik Brandli (Branki) Siekierka z d. Fiszbajn (302/123); w zespole Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady – relacja Ity Gartenkranz, siostry Brandli Siekierkowej (301/4103), relacja syna Brandli Welwela (Władysława) Siekierki, mówiąca o okupacyjnych losach jego rodziny (301/3681), relacja samej Brandli, która skrótowo opowiada o wysiedleniach z miasteczek w okolicach Mińska Mazowieckiego (301/4158), relacja męża Brandli Moszego Siekierki, stanowiąca w istocie listę nazwisk ponad czterdziestu Żydów z Mińska Mazowieckiego i okolic, którym udało się przetrwać wojnę (301/4072), oraz relacja złożona formalnie przez Brandlę i jej męża, a faktycznie przez samego Moszego, który zarysowuje w niej kolejne etapy zagłady mieszkańców Mińska Mazowieckiego i okolicznych miejscowości (301/4098). Por. Justyna Kowalska-Leder, Pomaganie skazanym na Zagładę jako źródło destrukcji – na podstawie dokumentów osobistych Brandli Siekierkowej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8. Wymienione dokumenty archiwalne zostały opublikowane w 2016 roku. Zob. Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, oprac. Barbara Engelking, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2016. Wszystkie moje przywołania „ze zbioru Brandli Siekierkowej” pochodzą z tego wydania.

    2 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki.

    3 Pamiętnik Brandli o objętości 140 stron rękopisu został złożony w Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w Łodzi w lutym 1949 roku. Barbara Engelking w wydaniu świadectw rodziny Siekierków nazywa „pamiętnik” Brandli „relacją”. Postanowiłam jednak zachować dla niego określenie „pamiętnik”, ponieważ został spisany przez samą autorkę (a nie podyktowany protokolantce), a poza tym jest dużo bardziej obszerny i szczegółowy niż typowa powojenna relacja. Zob. [Pamiętnik Brandli Siekierki], Dokument nr 1 w aneksie do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 207–234.

    4 AŻIH, 302/123, Brandla (Branka) Siekierkowa, ręczny dopisek, k. 175–176, cyt. za: Wprowadzenie do dziennika Brandli Siekierki, w: tamże, s. 169.

    5 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 195.

    6 Tamże, s. 195–196.

    7 Tamże, s. 191–192.

    8 Getto w Mińsku Mazowieckim utworzono 25 października 1940 roku. 21 sierpnia 1942 roku nastąpiła jego „likwidacja”, podczas której na ulicach miasta zabito około 1000 Żydów, a ponad 5000 wywieziono do obozu zagłady w Treblince.

    9 [Relacja Władysława Siekierki], Dokument nr 3 w aneksie do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 237.

    10 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 217.

    11 [Relacja Władysława Siekierki], s. 237.

    12 AŻIH, 302/123, Brandla (Branka) Siekierkowa, ręczny dopisek, k. 175–176, cyt. za: Wprowadzenie do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 168.

    13 Zuzanna Schnepf-Kołacz, Pomoc Polaków dla Żydów na wsi w czasie okupacji niemieckiej. Próba opisu na przykładzie Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, w: Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Zagłady Żydów…, s. 257.

    14 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 218.

    15 Tamże, s. 219.

    16 Tamże, s. 220.

    17 [Relacja Moszego Siekierki], Dokument nr 4 do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 247.

    18 [Relacja Władysława Siekierki], s. 238.

    19 Jacques Derrida, Gościnność nieskończona, przeł. Paweł Mościcki, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2004, nr 3, s. 258.

    20 Zob. Jacques Derrida, Hostipitality, w: tegoż, Acts of Religion, trans. by Gil Anidjar, Routledge, New York 2002.

    21 Aleksander Kopka, Pytanie o gościnność w filozofii Jacques’a Derridy, „Folia Philosophica” 2014, nr 32, s. 322–323.

    22 Tamże, s. 327.

    23 Jacques Derrida, Gościnność nieskończona, s. 260.

    24 Nechama Tec, When Light Pierced the Darkness. Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland, s. 70.

    25 Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 55–56.

    26 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 220.

    27 Tamże, s. 221.

    28 Tamże, s. 223.

    29 [Relacja Władysława Siekierki], s. 238.

    30 Tamże, s. 239.

    31 [Relacja Ity Gartenkranz], Dokument nr 5 w aneksie do dziennika Brandli Siekierki, w: Sny chociaż mamy wspaniałe… Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego, s. 251.

    32 Zob. Leon Guz, Targowa 64. Dziennik 27 I 1943 – 11 IX 1944, Czytelnik, Warszawa 1990.

    33 Zob. Leib Rochman, The Pit and the Trap. A Chronicle of Survival, Holocaust Library, New York 1983.

    34 Barbara Engelking, Powiat bielski, s. 132–133.

    35 Szymon Datner, Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w okupowanej Polsce, s. 27.

    36 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 224.

    37 Barbara Engelking, Powiat bielski, s. 140.

    38 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 176.

    39 Dori Laub, Zdarzenie bez świadka: prawda, świadectwo oraz ocalenie, przeł. Tomasz Łysak, „Teksty Drugie” 2007, nr 5, 127.

    40 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 186.

    41 [Relacja Ity Gartenkranz], s. 249–253.

    42 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 174.

    43 [Pamiętnik Brandli Siekierki], s. 234.

    44 Dziennik Melanii Weissenberg, 1942–1945, w: Szczęście posiadać dom pod ziemią… Losy kobiet ocalałych z Zagłady w okolicach Dąbrowy Tarnowskiej, oprac. Jan Grabowski, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2016.

    45 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 191.

    46 Marta Cobel-Tokarska, Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2012, s. 79–80.

    47 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 41.

    48 Tamże, s. 228.

    49 Tamże, s. 229.

    50 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 224–225.

    51 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 275.

    52 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 226–227.

    53 Tamże, s. 228.

    54 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 199.

    55 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 228.

    56 Alvin W. Gouldner, Norma wzajemności. Preliminaria, przeł. Barbara Szacka, w: Współczesne teorie wymiany społecznej, red. Marian Kempny, Jacek Szmatka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 93.

    57 Zob. Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 107–109.

    58 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 182.

    59 Peter M. Blau, Sprawiedliwość w wymianie społecznej, przeł. Włodzimierz Derczyński i Anna Zawadzka, w: Współczesne teorie wymiany społecznej, s. 253.

    60 Joanna Tokarska-Bakir, Sprawiedliwi niesprawiedliwi, niesprawiedliwi sprawiedliwi, s. 187.

    61 Stanisław Siekierski, Etos chłopski w świetle pamiętników, s. 103.

    62 Aleksander Hertz, Żydzi w kulturze polskiej.

    63 Stanisław Siekierski, Etos chłopski w świetle pamiętników, s. 131.

    64 Wypowiedź anonimowego mieszkańca okolic Sandomierza, cyt. za: Joanna Tokarska-Bakir, Legendy o krwi. Antropologia przesądu, s. 551.

    65 Jan Tomasz Gross, Irena Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, s. 29.

    66 Zob. Jolanta Żyndul, Zajścia antyżydowskie w Polsce w latach 1935–1937, Fundacja im. K. Kelles-Krauza, Warszawa 1994; Ronald Modras, Kościół i antysemityzm w Polsce w latach 1933–1939.

    67 Zob. Pamiętniki chłopów, oprac. Ludwik Krzywicki, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1935.

    68 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 233.

    69 [Relacja Władysława Siekierki], s. 239.

    70 Norbert Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, przeł. Tadeusz Zabłudowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980, s. 450.

    71 Silvan Tomkins, Wstyd-upokorzenie a pogarda-wstręt: natura reakcji, przeł. Borys Szumański i Weronika Szwebs, „Teksty Drugie” 2016, nr 4, s. 163.

    72 Martha C. Nussbaum, Kara wstydu: godność i narcystyczny gniew, przeł. Maja Staśko, „Teksty Drugie” 2016, nr 4, s. 177–178. W ten sam sposób różnicuje wstyd i winę amerykańska historyczka literatury Eve Kosofsky-Sedgwick. Zob. taż, Touching Feeling: Affect, Pedagogy, Performativity, Duke University Press, London 2003, s. 37.

    73 Odezwa Goslara, w: Stefan Kieniewicz, Rewolucja polska 1946 roku. Wybór źródeł, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1950, s. 57.

    74 James Gilligan, Wstyd i przemoc: refleksje nad śmiertelną epidemią, przeł. Andrzej Jankowski, Media Rodzina, Poznań 2001.

    75 Por. Wirus przemocy, z Jamesem Gilliganem rozmawia Łukasz Tischner, „Znak” 2002, nr 5.

    76 Ruth Benedict, Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej, przeł. Ewa Klekot, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003.

    77 Sara Ahmed, Wstyd w obliczu innych, przeł. Jakub Misun, „Teksty Drugie” 2016, nr 4, s. 198.

    78 Jacek Leociak, Młyny boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018.

    79 Leokadia Schmidt, Cudem przeżyliśmy czas zagłady, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1983, s. 160.

    80 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 199.

    81 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 233.

    82 Jurij Łotman, O semiotyce pojęć „wstyd i „strach” w mechanizmie kultury, przeł. Jerzy Faryno, w: Semiotyka kultury, red. Elżbieta Janus i Maria Renata Mayenowa, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977, s. 172.

    83 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 229–230.

    84 AŻIH, 301/1263, Relacja Miny Grycak, cyt. za: Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 207.

    85 Zob. Jacques Derrida, Gościnność nieskończona, s. 260.

    86 Ewa Kosowska, Kultura polska. Korzenie współczesności, w: Kultura polska. Silva rerum, red. Romuald Cudak, Jolanta Tambor, Agnieszka Szol, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2002, s. 102.

    87 Adam Pisarek, Gościnność polska. O kulturowych konkretyzacjach idei, Wydawca „grupakulturalna.pl”, Katowice 2016, s. 43–44.

    88 Jan Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, s. 28–29.

    89 Adam Pisarek, Gościnność polska. O kulturowych konkretyzacjach idei, s. 194.

    90 Por. Ewa Kosowska, Negocjacje i kompromisy. Antropologia polskości Henryka Sienkiewicza, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2002, s. 105–106.

    91 [Pamiętnik Brandli Siekierkowej], s. 228.

    92 Zob. Ewa Koźmińska-Frejlak, Wdzięczność i zapomnienie. Polacy i Żydzi wobec Sprawiedliwych 1944/1945–2007, w: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011.

    93 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 175.

    94 Tamże, s. 201.

    95 Marta Cobel-Tokarska, Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce, s. 181.

    96 Tamże, s. 182.

    97 Erving Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, przeł. Zbigniew Zwoliński, w: Elementy teorii socjologicznych, red. Włodzimierz Derczyński, Aleksandra Jasińska-Kania, Jerzy Szacki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.

    98 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 180–181.

    99 Nechama Tec, When Light Pierced the Darkness. Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland, s. 90.

    100 Jan Grabowski, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945…, s. 134.

    101 Teresa Prekerowa, Who Helped Jews during the Holocaust in Poland?, „Acta Poloniae Historica” 1997, t. 76, s. 169.

    102 [Relacja Ity Gartenkranz], s. 251.

    103 Zob. Bogdan Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 267.

    104 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 185.

    105 Tamże, s. 195.

    106 Jacek Leociak, Wizerunek Polaków w zapisach Żydów z dystryktu warszawskiego, w: Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Dariusz Libionka, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2007, s. 441.

    107 Ja, Fiszbajn Branka, opisałam… Dziennik Brandli Siekierki, s. 180.

    108 Zob. http://db.yadvashem.org/righteous/family.html?language=en&itemId=4069968 (dostęp: 10.05.2018).

    109 O tym, jak w powojennych żydowskich relacjach zanikają wątki ambiwalentne czy wręcz nieprzychylne Polakom ratującym Żydów, pisał Jacek Leociak, przedstawiając szczegółowo sprawę Zdzisława i Haliny Krzyczkowskich, utrwaloną w świadectwach Marii i Mariana Berlandów. Zob. tenże, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, s. 94–122.

    110 Informacja z portalu Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/466-biala-rawska/99-historia-spolecznosci/137061-historia-spolecznosci (dostęp: 10.05.2018).

    111 Rękopis dziennika Marii Koper znajduje się w Archiwum Yad Vashem, sygn. O33/334. Dwukrotnie został opublikowany w Polsce w opracowaniu Henryka Grynberga: tenże, Pamiętnik Marii Koper, Znak, Kraków 1993; tenże, Janek i Maria, Świat Książki, Warszawa 2006. Określam jej zapiski – inaczej niż wydawcy – jako dziennik, ponieważ spełniają one podstawowe wymogi tego gatunku: są datowane i w większości poświęcone bieżącym wydarzeniom.

    112 Henryk Grynberg, Pamiętnik Marii Koper, s. 16.

    113 Maria konsekwentnie nie ujawnia w swoich zapiskach nazwiska gospodarzy.

    114 Henryk Grynberg, Pamiętnik Marii Koper, s. 9–10.

    115 Tamże, s. 24.

    116 Tomasz Frydel, Powiat dębicki, w: Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 2, s. 520.

    117 Henryk Grynberg, Pamiętnik Marii Koper, s. 26.

    118 Tamże, s. 45.

    119 Tamże, s. 73.

    120 Tamże, s. 55–56.

    121 Tomasz Frydel, Powiat dębicki, s. 446; fotokopie kolejnych dwóch cytowanych dokumentów znajdują się na stronach 453 i 454.

    122 Zob. Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 178.

    123 Henryk Grynberg, Pamiętnik Marii Koper, s. 103.

    Nie wiem, jak ich mam cenić…

    X Facebook Email

    Nie wiem, jak ich mam cenić…

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Nie wiem, jak ich mam cenić…

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Kowalska-Leder, J. (2019). I Może ta wojna trwała trochę już za długo… - zapiski Brandli Siekierkowej. In Nie wiem, jak ich mam cenić… (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16288
    Kowalska-Leder, Justyna. « I Może ta wojna trwała trochę już za długo… - zapiski Brandli Siekierkowej ». In Nie wiem, jak ich mam cenić…. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16288.
    Kowalska-Leder, Justyna. « I Może ta wojna trwała trochę już za długo… - zapiski Brandli Siekierkowej ». Nie wiem, jak ich mam cenić…, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16288.

    Référence numérique du livre

    Format

    Kowalska-Leder, J. (2019). Nie wiem, jak ich mam cenić… (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16228
    Kowalska-Leder, Justyna. Nie wiem, jak ich mam cenić…. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16228.
    Kowalska-Leder, Justyna. Nie wiem, jak ich mam cenić…. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16228.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement