• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15461 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15461 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Współczesne badania nad polską literatur...
  • ›
  • Nie wiem, jak ich mam cenić…
  • ›
  • Część druga. W ukryciu
  • ›
  • II Zrozumiała, że jest teraz górą… – świ...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral W kręgu wszechmocy – doświadczenia Rotgeberów Równoważenie dysproporcji władzy – taktyka Perechodników Epilog historii Urmanów Pokusy niematerialne Notes de bas de page

    Nie wiem, jak ich mam cenić…

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    II Zrozumiała, że jest teraz górą… – świadectwa Karola Rotgebera, Calka Perechodnika i Jerzego Feliksa Urmana

    p. 236-282

    Texte intégral W kręgu wszechmocy – doświadczenia Rotgeberów Równoważenie dysproporcji władzy – taktyka Perechodników Epilog historii Urmanów Pokusy niematerialne Notes de bas de page

    Texte intégral

    1Każdy dar, również ofiarowanie pomocy, konstytuuje relację nierównowagi sił, a przez to – jak zauważa Pierre Bourdieu – zawiera potencjał przemocy symbolicznej. Może przerodzić się ona w otwartą przemoc, gdy biorca jest uzależniony od darczyńcy, a w konsekwencji wobec niego bezbronny 1. Wprowadzony na terenach okupowanych przez Niemców podczas drugiej wojny światowej porządek prawny stworzył dogodne warunki dla rozwoju różnych form przemocy, również między ludźmi, których połączyła relacja pomocy i wsparcia. Jak zauważa Marcin Zaremba „podzielenie społeczeństwa na tych, którym wyznaczono natychmiastową egzekucję – czyli Żydów – i na tych, którym wyrok odroczono, pozwalając żyć okupacyjną, ale jednak względnie normalną egzystencją – czyli Polaków – nie pozostało bez następstw” 2. Jedno z nich polegało na tym, że Polacy, będąc ofiarami niemieckich represji i podlegając rozmaitym ograniczeniom wolności, jednocześnie zyskali władzę w stosunku do tych Żydów, którzy przebywali w ich otoczeniu, po „aryjskiej stronie”. Znaleźli się wobec nich w pozycji omnipotentnej w zakresie działań wrogich i destrukcyjnych. Nie każdy Polak mógł nieść ratunek, natomiast każdy z łatwością mógł przesądzić o śmierci człowieka uznanego za Żyda, bez względu na jego wiek, płeć, pozycję społeczną czy majątkową.

    2Bohaterkami tego rozdziału są trzy samotne, niezamożne i niewykształcone Polki (krawcowa, służąca i pracownica kuchni), które nie oparły się pokusie nadużyć, będąc w relacji władzy i podporządkowania, jaka zaistniała między nimi a ukrywanymi przez nie Żydami. Od razu trzeba zaznaczyć, że owa pokusa nie miała charakteru materialnego. Co prawda wszystkie trzy udzielały pomocy płatnej, jednak – z tego co wiadomo – żadna z nich nie posunęła się do szantażu finansowego, a ukrywani Żydzi nie mieli poczucia, że są pod tym względem bezlitośnie wykorzystywani. Nie kwestie finansowe były dokuczliwe w relacji z „opiekunkami”, lecz pewne zachowania kobiet, dla których okoliczności wojenne niespodziewanie stworzyły okazję do zaspokojenia potrzeb emocjonalnych, w innych warunkach niemożliwych do zrealizowania. Ich udziałem stała się przyjemność czerpana ze sprawowania kontroli nad drugim człowiekiem. Jak się przekonamy, w działaniach właścicielek kryjówek można również dostrzec rodzaj odwetu klasowego wobec ukrywanych Żydów. Spojrzymy na nie z perspektywy ich „podopiecznych”, sięgając do dziennika Jerzego Feliksa Urmana oraz pamiętników Karola Rotgebera i Calka Perechodnika. W zrozumieniu odnotowanych tam zachowań Polek i ich interakcji z mieszkańcami kryjówek pomocna będzie, poza przywoływaną już socjologiczną teorią systemów wymiany, przede wszystkim koncepcja Ericha Fromma, który postrzegał ludzkie okrucieństwo jako nader złożone zjawisko, niedające się zredukować do działań otwarcie przemocowych.

    3Sprawowanie kontroli nad innymi osobami Fromm uznał za jedną z silniejszych ludzkich namiętności, mogącą w określonych okolicznościach prowokować do zachowań skrajnie destrukcyjnych, szczególnie jeśli przeżywają ją osoby społecznie słabe, nieprzywykłe do dysponowania jakąkolwiek władzą. Nic więc dziwnego, że potrafią się w niej zatracić.

    Zawsze istnieją zewnętrzne okoliczności, które je [różne formy destrukcyjności – J.K.L.] wywołują, takie jak wojny, konflikty polityczne czy religijne, nędza, skrajna nuda i znikomość znaczenia jednostki. […] to nie ludzka natura powoduje nagłe ujawnienie się przemocy, lecz destrukcyjny potencjał, podsycany szczególnymi, stale utrzymującymi się warunkami, zmobilizowany przez nagłe traumatyczne wydarzenia. Bez tych czynników wzbudzających siły destrukcyjne zdają się trwać w uśpieniu, zupełnie inaczej niż w przypadku charakteru destrukcyjnego, gdzie są bezustannie tryskającym źródłem energii 3.

    4Za mało wiemy o bohaterkach tego rozdziału, aby pokusić się o analizę ich charakterów. Zresztą nie indywidualne uwarunkowania psychologiczne wydają się najważniejsze, lecz mechanizmy destrukcji uruchomione w sytuacji niesienia pomocy, stanowiące konsekwencję nawiązania relacji władzy i podporządkowania. Znów więc będzie mowa o złożonym splocie ambiwalencji, czyli o wątku zwykle pomijanym w dominującej narracji o Polakach ukrywających Żydów podczas wojny.

    5Na początek przyjrzyjmy się zapiskom Karola Rotgebera i Calka Perechodnika. Ich drogi życiowe i okupacyjne losy, a także pisane przez nich pamiętniki łączy wiele podobieństw. Obaj autorzy prowadzili notatki w Warszawie w pierwszej połowie 1943 roku. W tym czasie Rotgeber wraz z żoną, szwagrem oraz jego małżonką przebywał na Pradze w mieszkaniu pewnej krawcowej, spoglądając „zza Wisły” 4na walczące getto. Znalazł się tam 15 lutego 1943 roku. Nie wiadomo, jak długo trwał jego pobyt w tej kryjówce i jak potoczyły się dalsze losy Rotgeberów. Zapiski, rozpoczęte 2 kwietnia, kończą się bowiem 12 czerwca, gdy ukrywający się nadal pozostawali w mieszkaniu krawcowej. Tylko dzięki temu, że w 1946 roku Rotgeberowie zarejestrowali się w Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, wiemy, że udało im się przetrwać wojnę 5.

    6Calek Perechodnik prowadził notatki między 7 maja a 19 sierpnia 1943 roku 6w mieszkaniu nieznanej mu wcześniej „pani Heli” w Warszawie przy ulicy Pańskiej, gdzie ukrywał się od 6 grudnia poprzedniego roku. Niemal przez cały ten okres towarzyszyły mu matka i poznana w kryjówce młoda Żydówka Genia. Ojciec Calka Oszer korzystał z kryjówki przy Pańskiej okazjonalnie, podobnie jak Seweryn Buchalter, znajomy Perechodników z rodzinnego Otwocka. Kryjówka funkcjonowała aż do wybuchu powstania warszawskiego, w którym Calek zdążył wziąć udział. Zmarł w październiku 1944 roku w bunkrze podpalonym przez grupę szabrowników 7.

    7Obaj autorzy zapisków byli ludźmi wykształconymi, przed wybuchem wojny cieszyli się stabilną pozycją finansową, zdążyli też podróżować za granicę. Zdecydowanie bardziej doświadczonym podróżnikiem był Karol Rotgeber, który zanim na początku lat dwudziestych poznał swoją przyszłą żonę, w charakterze przedstawiciela handlowego branży odzieżowej zwiedził niemal cały świat. Trasy jego podróży służbowych wiodły między innymi przez Związek Radziecki, Japonię, Chiny, Koreę, Meksyk i Stany Zjednoczone. W 1929 roku, trzy lata po ślubie z Gołdą, urodziło się ich jedyne dziecko – Pawełek, który skończywszy sześć lat, rozpoczął edukację mającą go przygotować do wyjazdu w bliżej nieokreślonym czasie do Erec Israel. Sympatie syjonistyczne to zresztą kolejne podobieństwo między autorami obu świadectw. Po narodzinach syna Rotgeber, już jako absolwent szkoły handlowej, uzyskał uprawnienia technika dentystycznego, mógł więc wspierać żonę, prowadzącą praktykę stomatologiczną.

    8Sprawy zawodowe łączyły również małżeństwo Perechodników. Ukończywszy studia inżynieryjne w Tuluzie, Calek wrócił do rodzinnego Otwocka, gdzie w 1938 roku wziął ślub z Anną Nusfeld, z którą następnie prowadził miejscowe kino Oaza, o czym była już mowa w poprzednim rozdziale. Ich córka Alusia urodziła się w sierpniu 1940 roku. Dwa lata później Perechodnik, zatrudniony jako policjant w getcie otwockim, po rozpaczliwych próbach poszukiwania ratunku dla najbliższych ostatecznie odprowadził żonę i córkę do transportu zmierzającego do Treblinki. Znaczna część jego zapisków ma kształt wyimaginowanej rozmowy z Anną i Alusią, a pamiętnik – wedle intencji autora – ma być zarazem rodzajem pomnika jego ukochanej żony.

    9W wielu fragmentach również notatki Karola Rotgebera stają się namiastką rozmowy z utraconym dzieckiem, trzynastolatkiem zabranym na warszawski Umschlagplatz 18 sierpnia 1942 roku. To jemu dedykuje swoje zapiski:

    Tobie, najukochańszy synu mój Pawełku, jedyny cel[u] mego życia, poświęcam pamiętnik ten. Niespodziewanie wydarty z pod mej opieki przez zły los, gdzie Ty jesteś teraz. Może cierpiący, bezsilny, zrezygnowany, samotny? 8

    10Rotgeber do końca wierzy w ocalenie syna, choć wiara ta stoi w sprzeczności z jego wiedzą o losach Żydów wywożonych z warszawskiego getta. Jego zapiski – jak zauważa Jacek Leociak – są szczytowym świadectwem zawierzenia Bogu.

    W czasach zamętu i zniszczenia wiara pozostaje dla Rotgebera jedyną realnością, jedyną prawdą, jaka ostała się na zgliszczach. Na niej opiera się nadzieja na wyzwolenie z ucisku, na pomszczenie krzywd i ukaranie zbrodniarzy […] 9.

    11Pod tym względem zdecydowanie różni się od Perechodnika, którego pamiętnik w wielu miejscach ma charakter bluźnierczego manifestu, demonstracyjnego odrzucenia Boga i religii – jego zdaniem – otumaniającej Żydów i prowadzącej ich na zatracenie.

    12Oba świadectwa są natomiast przykładem występującego często w literaturze dokumentu osobistego splotu wielu gatunków wypowiedzi, choć sami autorzy definiują je po prostu jako pamiętniki 10. Rzeczywiście sporo w nich typowych dla tego gatunku opisów wydarzeń i ich ocen spisanych z dystansu czasowego. W obu znajdziemy jednak również elementy wyznania, testamentu, spowiedzi, mowy oskarżycielskiej, analizy historyczno-socjologicznej (głównie postaw Polaków, Żydów i Niemców), a także – o czym była już mowa – rozmów z utraconymi bliskimi oraz lamentacji i modlitw, w wypadku Rotgebera do bólu szczerych, natomiast u Perechodnika głęboko ironicznych, wielokrotnie popadających w bluźnierstwo. Oba teksty zawierają też warstwę diarystyczną, w której zostały utrwalone bieżące wydarzenia wraz z towarzyszącą im aurą emocjonalną, ale bez wiedzy o ich zwieńczeniu czy szerszym kontekście, w jakim się rozgrywały. Właśnie w trybie typowym dla dziennika odnotowane zostały interakcje z Polkami, u których obaj autorzy ukrywali się, prowadząc notatki.

    W kręgu wszechmocy – doświadczenia Rotgeberów

    13Relacja między właścicielką mieszkania a ukrywanymi Żydami, wyłaniająca się z opisów Karola Rotgebera, mieści się w bogatym katalogu zależności międzyludzkich opartych na dysproporcji władzy. Jak zauważa Erich Fromm,

    w większości systemów społecznych, łącznie z naszym, nawet ci, którzy znajdują się nisko na społecznej drabinie, mogą zdobyć kontrolę nad innymi. Pod ręką zawsze są dzieci, żony czy psy; są też bezbronni ludzie, jak pensjonariusze więzień, pacjenci w szpitalach (jeżeli nie są bogaci […]), w szczególności chorzy psychicznie, uczniowie w szkołach, urzędnicy cywilnych biurokracji. Od struktury społecznej zależy, do jakiego stopnia rzeczywista władza przełożonych w każdym z tych przypadków podlega kontroli i ograniczeniu, a tym samym, jak wiele sadystycznej satysfakcji oferują dane sytuacje. Oprócz takich okoliczności również mniejszości religijne i rasowe nastręczają wiele okazji do zachowań sadystycznych – przynajmniej w takim stopniu, w jakim są bezbronne – nawet najuboższym członkom większości 11.

    14Gdy Rotgeberowie znaleźli się w mieszkaniu krawcowej (o nieznanych nam personaliach), nie mieli żadnych widoków na zdobycie innej kryjówki, tymczasem „aryjska strona” miała już być judenrein, a getto warszawskie wkrótce przestało istnieć. Takie okoliczności okazały się wyjątkowo sprzyjające do rozwinięcia przez gospodynię całego wachlarza zachowań, w których – za Frommem – można dostrzec pewne formy sadyzmu. Zachowania te ulegały stałemu wzmocnieniu, ponieważ nie natrafiały na żadną siłę hamującą, ani – co oczywiste – ze strony zewnętrznych struktur społecznych, ani – jak się przekonamy – ze strony mieszkańców kryjówki, którzy jako metodę przetrwania wybrali zaspokajanie narastających potrzeb gospodyni. Przyjrzyjmy się na tyle, na ile umożliwiają to prowadzone na gorąco notatki, w jaki sposób kształtowały się ich wzajemne relacje.

    15Do lokum położonego po prawobrzeżnej stronie Warszawy małżeństwo trafiło dzięki krewnym przebywającym od jakiegoś czasu poza gettem. Polecili oni krawcową, która była gotowa ukrywać w swoim trzypokojowym mieszkaniu Rotgeberów oraz szwagra Karola wraz z żoną. Również to małżeństwo zdążyło już doświadczyć bolesnej straty, w getcie bowiem umarła trójka ich dzieci.

    16Karol jako ostatni z czworga uciekinierów przeszedł na „aryjską stronę” w połowie lutego 1943 roku, opłaciwszy wcześniej polsko-żydowską grupę zajmującą się przemytem „żywego towaru”. Jeśli chodzi o wydatki związane z wynajęciem kryjówki, sprawy przedstawiały się następująco: jednorazowa opłata za czworo lokatorów miała wynosić 10 tysięcy złotych, a miesięczny „czynsz” – 300 złotych, przy czym Rotgeber nie pisze w sposób jednoznaczny, czy chodzi o opłatę „od głowy”, czy też o ryczałt za całą ukrywającą się grupę. Tak czy inaczej jak na okupacyjne realia nie były to wygórowane oczekiwania, zważywszy że w tym czasie w Warszawie „melina” dla Żyda kosztowała od 2 do 3 tysięcy złotych miesięcznie 12.

    17Już początek pobytu w kryjówce wywołał wśród lokatorów konsternację. Nie przewidzieli bowiem, że gospodyni będzie przyjmować w swoim domu klientki. Niestety autor pamiętnika nie podaje żadnych szczegółów na temat topografii trzypokojowego mieszkania, w którym ukrywało się aż czworo nielegalnych lokatorów. Ciągła obecność osób trzecich zmuszała ich do ekstremalnej samokontroli, przede wszystkim do zachowania absolutnej ciszy. Rotgeber pisze, że szczególnie trudno było ją utrzymać, słysząc rozmowy przesycone wrogością wobec Żydów. Odnotowuje, że jednym z wątków antysemickich tyrad klientek była odpowiedzialność Żydów za mord na polskich oficerach w Katyniu, o którym rozpisywała się prasa. Przypomnę, że tuż przed wybuchem powstania w getcie warszawskim Niemcy ogłosili odkrycie pod Smoleńskiem masowych grobów, a jako sprawcę zbrodni wskazali NKWD 13. „Nowy Kurier Warszawski” donosił codziennie o nowych szczegółach tego mordu, podkreślając w nim udział Żydów, a jednocześnie przypominając o karze śmierci za pomaganie zbiegom z getta. W numerze z 17–18 kwietnia na pierwszej stronie redakcja umieściła następujący tytuł: Potworną zbrodnią kierowali Żydzi z NKWD w Smoleńsku 14. O skuteczności tej propagandy pisał w swoim pamiętniku przywoływany już Henryk Rudnicki, przebywający wówczas nielegalnie po „aryjskiej stronie” Warszawy. Było dla niego jasne, że Niemcy obciążają Żydów odpowiedzialnością za wymordowanie polskich oficerów, by przekonać Polaków, iż wprowadzając porządek w Europie, działają również w ich interesie:

    Między innymi w związku z Katyniem apelowano do Polaków, aby wydawali nielicznych ukrywających się Żydów […]. I tu trzeba, niestety, przyznać, iż wielu ukrywających się Żydów przypłaciło życiem propagandę Katynia. W czasie likwidacji ghetta (maj 1943) propaganda Katynia niemal że zupełnie uniemożliwiła Żydom ucieczkę z ghetta na stronę aryjską. W tym najtragiczniejszym okresie nie było mowy o znalezieniu mieszkania dla Żydów po stronie aryjskiej 15.

    18Podobnie widział to Rotgeber i przewidywał, że okupant niemiecki „mordując nas, rzekomych moralnych sprawców tej ohydnej zbrodni, zaskarbi sobie sympatię masy polskiej, […] zdoła wypełnić swój straszny program zupełnego zgładzenia Żydów bez reszty, mając jako obronę swoją ich rzekome niecne czyny. I dopina celu. Słychać głosy oburzenia wśród nieorientującej się masy polskiej” 16.

    19Dla ukrywających się Rotgeberów i ich krewnych największym problemem nie były jednak wizyty klientek krawcowej i ich antysemickie pogawędki. Dość szybko nielegalni lokatorzy zorientowali się, że właścicielka mieszkania („panna w starszym wieku”) postanowiła uczynić z nich kogoś w rodzaju służby domowej. Domagała się od obu żydowskich małżeństw codziennego sprzątania pomieszczeń, gotowania, a nawet przynoszenia sprawunków, czym zajęła się mająca „dobry wygląd” Rotgeberowa. Autor zapisków nie kryje swojego rozczarowania: „Coraz to żąda coś innego, choć wcale mowy o tym przy zawieraniu z nią układu nie było”. Rotgeber ma jednocześnie wyraźny kłopot z jednoznaczną oceną zachowania właścicielki mieszkania: „Stara ta panna, bogobojna chrześcijanka, posiada w sobie, zupełnie serio, dwie dusze. Raczej jedną – rozdwojoną”. Niekiedy współczuje swoim lokatorom i szuka dla nich słów pocieszenia, przekonując, że dzięki opatrzności Bożej wojna wkrótce się skończy.

    Zdawałoby się dobrze! Cóż można więcej żądać od człowieka obcego dla nas, jak jego naturalnego, szczerego współczucia? Wnet jednak i zdarza się czasem, po chwili owych szlachetnych wynurzeń następuje gwałtowna reakcja 17.

    20Polega ona na kierowaniu w stronę lokatorów wykluczających się poleceń, a także irracjonalnych i wzajemnie sprzecznych zarzutów na temat ich zachowania w kryjówce:

    – Proszę nie siadać na krzesłach, wszystkie meble państwo mi zepsuli.
    Wstajemy, udając się w kąt. Gdzie usiąść? Nie ma gdzie. Siadamy na jedynej złamanej otomanie, na której sypiamy.
    – Co państwo robią? Zabrudzą mi otomanę, wszak jej prać niepodobna. Proszę ją nakryć.
    Nakrywamy.
    – Cóż to za zapach cebuli idzie z kuchni do wszystkich pokojów. Zasmrodziliście pokoje, kto przyjdzie, poczuje zaraz, że tu Żydzi są.
    – Przecież pani prosi, żeby zupy okrasić cebulką.
    – Tak, ale trzeba [tak] robić, aby nie czuć było.
    – Wszystkie książki mi państwo porwali.
    Było tych książek zaledwie trzy i w każdej brakowało po kilkadziesiąt stronic – bez początku i końca. Nie dotykamy więcej książek.
    – Nie mogę wytrzymać, za głośno się państwo zachowujecie.
    – Pani, wszak na palcach chodzimy i szeptem mówimy.
    – Właśnie, właśnie – ciągle szeptem coś mówicie – to mnie denerwuje.
    – Zużyliście państwo tarkę.
    – Dobrze, kupimy nową.
    – Trzeba pokoje wywiórkować i maścią pokryć, spirytusem przemyć. Trzeba okna umyć.
    – Dobrze.
    – Nie chcę, aby państwo wchodzili do moich pokojów. Wyznaczyłam pokój. Będziecie tam.
    – Dobrze.
    – Czemu państwo nie wejdą do mnie posiedzieć, pograć w karty? Przyglądamy się.
    – Dobrze 18.

    21Jak widać, gospodyni wykazuje zaskakującą pomysłowość w dręczeniu swoich lokatorów, przy czym warto podkreślić, że jej żądania w większości nie dotyczą zaspokojenia elementarnych potrzeb (sprzątnięcie mieszkania, zdobycie żywności czy środków finansowych), lecz zdają się służyć wysyceniu emocjonalnemu, jakiego dostarcza sprawowanie nieograniczonej kontroli nad drugim człowiekiem. Być może w grę wchodzi tu również odreagowanie jakichś wcześniejszych upokorzeń, doznanych przez nią ze strony osób zajmujących wyższą pozycję w hierarchii społecznej. Warto bowiem zauważyć, że gospodyni, dręcząc zależnych od siebie lokatorów, jednocześnie respektuje społeczną dystynkcję, zwracając się do nich per „państwo”.

    22W postępowaniu krawcowej widać, jak przyjemność sprawowania kontroli przeradza się w zachowania, które można nazwać sadystycznymi, mimo że nie są związane z zadawaniem bólu fizycznego. Jak pisał Erich Fromm,

    sadyzm psychiczny może się maskować na wiele, z pozoru nieszkodliwych, sposobów: pytanie, uśmiech, kłopotliwa uwaga. Któż z nas nie zna „artystów” tego rodzaju sadyzmu, ludzi, którzy zawsze znajdą właściwe słowo czy właściwy gest, aby wprawić w zakłopotanie czy poniżyć innych w najbardziej niewinny sposób 19.

    23Wiedzą oni również – co widać na przykładzie opisanym przez Rotgebera – że jedną z form okrucieństwa wobec osób od nich zależnych jest nieprzewidywalność własnego zachowania. Działając w sposób niespodziewany oraz impulsywny, uzyskują satysfakcję, gdy obserwują dezorientację i strach strony podporządkowanej. W przypadku opisywanym przez Rotgebera uczucia te musiały być szczególnie intensywne, biorąc pod uwagę, że stawką, o jaką grała jedna ze stron, było życie.

    24Jak pamiętamy, autor Anatomii ludzkiej destrukcyjności zwraca uwagę, że sadyzm psychiczny jest zjawiskiem występującym w sytuacjach, gdzie istnieje ktoś, kto nie może się przed sadystą obronić. Nie każda taka sytuacja musi jednak przerodzić się w przemoc. Jej warunkiem koniecznym jest podmiot podatny na przeżywanie sadystycznej rozkoszy.

    Doświadczenie absolutnej kontroli nad drugą istotą ludzką, wszechmocy wobec niej w istocie tworzy iluzję przekraczania ograniczeń ludzkiej egzystencji, w szczególności dla tych, których życie wyprane jest z produktywności i radości. Sadyzm zasadniczo nie ma żadnego celu praktycznego; nie jest „trywialny”, lecz „nabożny”. Jest transformacją niemożności w doświadczenie wszechmocy, jest religią ludzkich kalek 20.

    25W takim ujęciu sadystyczne zachowania są swoistą formą transcendowania, przekraczania własnej kondycji przez osoby „okaleczone”, a więc pogrążone w niemożności i bezbronne. Być może tak właśnie czuła się opisywana przez Rotgebera krawcowa, pozbawiona oparcia w bliskich, zdana na samą siebie, a podczas wojny – narażona na represje, upokorzenia, ograniczenia swobód i niepewność jutra.

    26Odnotowane przez Rotgebera antysemickie wątki w rozmowach między krawcową a jej klientkami, szczególnie zaś temat Katynia jako żydowskiej zbrodni, pozwalają wysunąć hipotezę, że postawa właścicielki kryjówki wobec jej mieszkańców podszyta była tym, co Fromm nazywa mściwą destrukcyjnością. Występuje ona w reakcji na intensywne i niesprawiedliwe cierpienie doświadczane przez jednostkę lub przez grupę, z którą jednostka się identyfikuje. Reakcja ta pojawia się z opóźnieniem w stosunku do prawdziwej lub wyimaginowanej szkody, nie jest więc odpowiedzią na bezpośrednie zagrożenie. Jako przykład mściwej destrukcyjności Fromm przywołuje pogromy Żydów, będące skutkiem utrzymującego się w kulturze chrześcijańskiej od dwóch tysięcy lat pragnienia zemsty za śmierć Chrystusa. Jednocześnie podkreśla, że takie zachowania często mają związek z przekonaniem o krzywdzie materialnej, domagającej się odszkodowania. Na podstawie notatek Rotgebera trudno jednoznacznie stwierdzić, czy krawcowa należała do tej części polskiego społeczeństwa, która z resentymentem wspominała swoją przedwojenną kondycję materialną, widząc w Żydach przedstawicieli grupy wówczas wpływowej i uprzywilejowanej. Pod okupacją niemiecką ta wyobrażeniowa struktura uległa realnemu odwróceniu. Polacy, a wśród nich także bohaterka zapisków Rotgebera, uzyskali fundamentalną przewagę nad skazanymi na śmierć Żydami. W tej sytuacji krawcowa mogła narzucić lekarce i absolwentowi szkoły handlowej rolę służby, sama wcielając się w postać rozkapryszonej pani domu. W tym kontekście warto zauważyć, że standard życia gospodyni, zanim pojawili się u niej żydowscy lokatorzy, był bardzo niski, w czym można widzieć przesłankę przemawiającą za hipotezą o resentymentalnym odwecie. Rotgeber odnotowuje wiele sytuacji, które ujawniają nawet nie tyle niski standard, ile po prostu zwykłą biedę, w jakiej żyła gospodyni. Gdy pewnego dnia zarzuciła lokatorom zniszczenie naczyń kuchennych, ci bronili się, twierdząc, że korzystają tylko z własnych sprzętów: „Pani wszak naczyń nie posiada lub zgoła podziurawione, nie do użytku. – Nie wiem… Miałam, miałam – twierdziła” 21. Inne fragmenty pamiętnika pokazują, jakimi sposobami dążyła do powetowania sobie strat wynikających z nędzy:

    Gdyśmy przybyli do jej domu, straszna bieda tam panowała. Nie było chleba w domu. Pono nawet po chorobie była, a gdy na niedzielę żona specjalnie kupiła białego pieczywa (bo my jemy tylko czarny chleb), była bardzo zadowolona i powiedziała – Ja się już z Państwem nie rozstanę. Razem będziemy już żyli. Dobrze, zdawało się. Cóż życzyć sobie lepszego, zaczęliśmy po trochu łożyć i na jej całkowite utrzymanie. I zdawałoby się, powinno być dobrze, tym bardziej że o utrzymaniu jej całkowitym wcale mowy nie było, a to był poważny wydatek. Ale gdzie tam! Ja tego nie jadam! U mnie (nie wiem gdzie i kiedy) wszystko pływało w tłuszczu. Dobrze. Dodawaliśmy jej specjalnie tłuszczu. Dobrze? Gdzie tam! Coraz to nowe żądania, nowe grymasy, albo: nie chcę jeść, nie będę jadła. I trzeba ją było prosić, gdyż zależało nam na jej zdrowiu. Kilkakrotnie miała do czynienia z jamą ustną, która w dodatku [była] w strasznym stanie. Usunęliśmy jej bóle, gdyż pójść do lekarza – wszak to wydatek! Owe 400 złotych miesięcznie zamiast umówionych 300 – płaciliśmy jej punktualnie co pierwszego, ale ostatnio zażądała płacenia za gaz i elektryczność, gdyż pono za dużo palimy 22.

    27W przytoczonym opisie relacji między krawcową a mieszkańcami kryjówki uderza uprzedmiotowienie obu stron, które przybiera ciekawą formę w stosunku lokatorów do gospodyni. Strona dysponująca realną władzą instrumentalizuje osoby jej podległe, zarazem jednak wtórnie wytwarza się stosunek przedmiotowy. Ukrywający się ludzie zaspokajają wszystkie potrzeby krawcowej nie tylko ze strachu przed wyrzuceniem z mieszkania. Mają świadomość, że kondycja kobiety, również fizyczna, zwiększa ich szanse na przetrwanie. Dlatego mimo napiętych relacji z gospodynią troszczą się o jej ciało, dbając o jakość posiłków, a nawet o stan uzębienia. Wymuszona sytuacją opieka nad właścicielką kryjówki jest jedną z konsekwencji struktury władzy i podległości, jaką wytworzyły okupacyjne realia. Warto zauważyć, że stanowi także źródło swoistego „awansu kulturowego”, jaki staje się udziałem polskiej gospodyni. Nie było to zjawisko odosobnione, co zobaczymy choćby na przykładzie kobiety, u której ukrywali się Perechodnikowie. Zwraca na nie uwagę również Jacek Leociak, gdy analizuje okupacyjny dziennik Mariana Berlanda 23, który sportretował polskie małżeństwo udzielające schronienia pięciorgu Żydom w mieszkaniu przy ulicy Siennej od połowy 1943 roku do wybuchu powstania warszawskiego. W opisie diarysty Zdzisław i Halina Krzyczkowscy są przedstawicielami lumpenproletariatu, jeszcze przed wojną wchodzącymi w konflikt z prawem. Między nimi a ukrywaną grupą Żydów rozpościera się kulturowa przepaść, jeśli chodzi o poziom wykształcenia, stan mentalny i miejsce zajmowane w hierarchii społecznej.

    Pieniądze, które regularnie wpływają do domowej kasy, pozwalają na stopniowe, ale systematyczne podnoszenie poziomu życia – zauważa Leociak. – Coraz lepsze jedzenie, coraz elegantsze ubranie, coraz większe aspiracje, coraz większe pokusy zarobku i coraz fantastyczniejsze plany rozkręcenia kolejnych interesów 24.

    28Wiosną 1943 roku, gdy Karol Rotgeber prowadził pamiętnik, mechanizm ludobójstwa na Żydach był już znany zarówno skazanym na śmierć, jak i polskim „świadkom”. Nie pozostawało to bez wpływu na ich wzajemne relacje. Z zapisków Rotgebera wynika, że „stara panna” podjęła się ukrywania Żydów w imię profitów finansowych, a nie z powodu wyznawanych wartości czy zobowiązań międzyludzkich. Materialny aspekt ich relacji nie stanowi jednak – w odczuciu Karola – zasadniczego problemu, choć krawcowa wbrew wcześniejszej umowie zaczyna się żywić na koszt lokatorów, a także domaga się od nich zwrotu opłat za gaz i elektryczność. Nie do zniesienia okazują się przede wszystkim jej apodyktyczne zachowanie, zmienne humory i zachcianki. Zapewne jednym ze źródeł napięć jest również konieczność przebywania pięciorga osób w ograniczonej przestrzeni wspólnego mieszkania. Rotgeber nie wspomina, czy udało się w nim wydzielić jakieś strefy prywatności. Obie strony tego układu przepełnione są wzajemną niechęcią, żyjąc jednocześnie w czymś na kształt wymuszonej symbiozy. Krawcowa nie posuwa się do zachowań otwarcie agresywnych, Rotgeberowie nie stawiają jej żądaniom i fanaberiom żadnych granic, widząc w tym metodę na przetrwanie. Jedynie w swoich zeszytach Karol odreagowuje część złości i frustracji wywołanych postępowaniem gospodyni. Na przykład w jednej z ostatnich notatek pisze złośliwie, że potencjalni kandydaci do ręki krawcowej krótko zaznaliby małżeństwa, ponieważ „ziemia matka prędko by się nad nimi zlitowała” 25.

    29Choć w nakreślonym przez Rotgebera portrecie krawcowej niemal nie występują opisy przyjaznych zachowań, to jednak – jak wspominałam – ogólna ocena jej postawy nie jest jednoznacznie negatywna:

    W tej istocie borykały się dwa duchy: rzadki gość dobra i częsty zła, chciwości niezmiernej, gderliwości osobliwej, lubiącej ssać krew ludzką po kropelce, ale wiadrami. Okresy te ostatnie następowały niespodziewanie, bez związku z jakimkolwiek wypadkiem 26

    30– pisze autor, ujawniając, że budzące dezorientację działanie z zaskoczenia najwyraźniej sprawdzało się jako metoda dręczenia lokatorów. Tymczasem jego ocena postaw Polaków en bloc – stanowiąca tło porównawcze dla osądu postępowania gospodyni – wypada jednoznacznie i zdecydowanie negatywnie:

    Setki, tysiące agentów żydowskich, policjantów, miłośników łowów owego zwierza – Żyda – snują się po ulicach i domach, węsząc, gdzie i co się da. Nierzadko słychać krzyki na ulicach. Triumfują! Złapano Żyda! W takich to warunkach zewnętrznych znajdujemy się. Ani myśleć zejść na ulicę 27.

    31Notatki Rotgebera kończą się zarysem planów na najbliższą przyszłość. Aby uspokoić trochę krawcową i nadać pobytowi u niej pozory legalności, postanowił wyrobić żonie „aryjskie papiery”. Dawało to gospodyni tę korzyść, że zmniejszało groźbę odebrania jej mieszkania, albowiem – wedle ówczesnego prawa – trzypokojowy lokal nie mógł być zamieszkiwany tylko przez jedną osobę. Im więcej oficjalnych lokatorów, tym mniejsze było ryzyko kłopotów administracyjnych. Zdając sobie z tego sprawę, krawcowa z pomocą pośrednika załatwiła Gołdzie „lewy” meldunek. Do pełnej legalizacji brakowało tylko kenkarty, której zdobycie wymagało jeszcze czasu. Nie oznaczało to wcale stabilizacji w relacjach między gospodynią a lokatorami. Krawcowa nalegała bowiem, aby obie żydowskie rodziny wyjechały na lato na wieś, a następnie wróciły do niej jesienią.

    Ale fortel ten jest bardzo przejrzysty – z żalem zauważa Karol. – Wyjdźcie tylko, a czy wpuści, to się zobaczy później. A dokąd pójść? Trzeba kogoś zameldować, a przecież papierów nie mamy. A wyjść na ulicę, nawet na chwilę, to straszne niebezpieczeństwo. Ona zaś wierci ciągle: mogę otrzymać u innych zaraz 30 000. Co ja biedna zrobiłam! Nadstawiam za was pierś i po co? Wszyscy Żydzi to oszukańcy, każdy mnie biedną oszukuje 28.

    32Ostatnia notatka Rotgebera nie przynosi żadnych rozstrzygnięć. Nie wiemy, co stało się później i w jakich okolicznościach udało mu się wraz z żoną przetrwać resztę okupacji. Nieznane są również losy dwojga pozostałych mieszkańców kryjówki.

    Równoważenie dysproporcji władzy – taktyka Perechodników

    33Zachowanie właścicielki mieszkania sportretowanej przez Calka Perechodnika różni się od postawy, jaką przyjęła krawcowa wobec Rotgeberów. Zasadniczą rolę odegrało tutaj to, że życie pani Heli 29nie ograniczało się do monotonii prozaicznych zajęć i nie było zanurzone w egzystencjalnej samotności, stanowiącej idealną pożywkę dla działań destrukcyjnych. W ukrywaniu Perechodników kobieta dostrzegła istotną wartość – narzędzie, dzięki któremu mogła być bliżej ukochanego mężczyzny, jedynej bliskiej osoby nadającej sens jej życiu. Dysproporcja sił między stroną polską a żydowską uległa więc w tym wypadku spłaszczeniu, choć oczywiście okoliczności wojenne stale ją podtrzymywały. Pamiętnik Calka Perechodnika pokazuje działania podejmowane przez Żydów wtedy, gdy przewaga Polki w ich odczuciu zaczynała być zagrażająca.

    34Na początku należy podkreślić, że Perechodnik był bardzo uważnym obserwatorem i bystrym analitykiem opisywanych przez siebie zdarzeń. Często nie komentował ich wprost, lecz za pomocą ironii, której użycie – na co zwróciła uwagę Maria Janion 30– doprowadził do perfekcji jako wnikliwy czytelnik polskiego romantyzmu, chętnie odwołujący się w pamiętniku do jego wzorców 31. Tomasz Żukowski wykazał, że ironia Perechodnika po wielokroć jest wymierzona w społeczne praktyki spychania Żydów na pozycje mniejszości przez polską grupę dominującą, również w niejednoznacznych i skomplikowanych sytuacjach pomocowych.

    Stosunek ukrywających się Żydów do tych, którzy im pomagali, okazuje się niezwykle trudny psychologicznie. Poczucie wdzięczności, presja dyskryminacyjnych wzorów kultury, jej rytuały i antysemickie stereotypy, wreszcie komplikacje będące nieodłączną częścią relacji międzyludzkich – wszystko to nakłada się na siebie, tworząc ciężki do rozwikłania splot 32.

    35Żukowski w swojej analizie wielu nakreślonych w pamiętniku sylwetek Polaków nie wspomina jednak o pani Heli, która pomagała Perechodnikom najdłużej, najwięcej przy tym ryzykując. Jak zauważa Maria Janion, „podłożem ironii Perechodnika są wściekłość, ból, rozpacz, niemoc i bezsilność w obliczu okrutnej przemocy” 33. W stosunku do właścicielki kryjówki ostrze ironii autora jest stępione, być może dlatego że relacja władzy w tym wypadku nie przeradza się w jednoznaczny gwałt i nadużycie.

    36Zacznijmy od powodów, dla których pani Hela, pracująca na co dzień w „kuchni urzędowej” 34wdowa po czterdziestce, wedle charakterystyki autora „niewykształcona, nieobyta, nieładna”, choć mająca „śliczną figurę” 35, podjęła ryzyko ukrywania Żydów w swoim niewielkim, jednopokojowym mieszkaniu. Motywacja finansowa odegrała w tym wypadku pewną rolę, ale nie kluczową. Gdy na początku listopada 1942 roku Hela przyjęła do siebie Perechodnikową, zażądała komornego w wysokości 600 złotych, ostatecznie zaś zgodziła się na kwotę 550 złotych miesięcznie. Tyle samo musieli płacić Calek i Oszer, przy czym – co ważne – wysokość „czynszu” nie wzrastała znacząco z upływem czasu. Tak więc Hela nie była szczególnie pazerna. Brała od Żydów kwotę tylko nieznacznie przekraczającą ówczesne oczekiwania finansowe wobec „aryjskich” lokatorów w Warszawie, którzy płacili od 250 do 400 złotych. Poza tym – co mocno podkreśla autor pamiętnika – nie stosowała żadnych wybiegów, by podnieść wysokość opłaty, na przykład pod wpływem złych wieści krążących po mieście. Jak czytamy w artykule Jana Grabowskiego, „[r]ynek pomocy rządził się swoiście pojętymi prawami popytu i podaży. Po wielkich wywózkach, gdy popyt na »pomoc« zwiększał się gwałtownie, ceny szły w górę”36.

    37Ważniejszym niż komorne powodem, dla którego pani Hela zdecydowała się na nielegalnych lokatorów, był jej ukochany Wacio. Wraz z żoną i dziećmi mieszkał w Falenicy, a zatrudniony był jako konduktor pociągu podmiejskiego, gdzie wśród pasażerów od czasu do czasu spotykał Żydów. Ku ich zdumieniu nie domagał się pieniędzy za zaniechanie denuncjacji 37– w przeciwieństwie do wielu innych pracowników kolei, lecz odwrotnie – w miarę możliwości oferował pomoc w znalezieniu bezpiecznego lokum. Niekiedy stawało się nim mieszkanie pani Heli, jego wieloletniej kochanki, a zarazem bywalczyni domu w Falenicy, utrzymującej dobre stosunki z żoną Wacia, która nie miała pojęcia, co łączy jej męża z właścicielką mieszkania przy ulicy Pańskiej. Wacław – jak czytamy w pamiętniku – był przystojnym, młodym, inteligentnym mężczyzną o pojemnym sercu, w którym oprócz małżonki i pani Heli znalazło się również miejsce dla tajemniczej „Jadźki z Henrykowa” 38. Szlachetne postępowanie konduktora wobec Żydów Perechodnik wiąże z przekonaniami, które przed wojną doprowadziły Wacia do PPS, partii – jak wiadomo – przeciwnej antysemityzmowi, współpracującej z żydowskim ruchem socjalistycznym 39.

    38Gdy Calek trafił do pani Heli, dołączając tym samym do matki i nieznanej mu wówczas Geni (z którą po pewnym czasie nawiązał romans), jednopokojowe mieszkanie przy Pańskiej zrobiło na nim bardzo pozytywne wrażenie. Ocenił je jako wygodne i bezpieczne, bo dobrze izolowane od sąsiadów. Miało ono bowiem wyjście bezpośrednio na ulicę, co pozwalało uniknąć kontaktu z innymi lokatorami i kontroli ze strony dozorcy.

    Jedyny minus mieszkania to brak ubikacji, trzeba korzystać z zakrytego kubła, który stoi pod zlewem. Raz na tydzień pani Hela opróżnia go. Oczywiście nie należy do przyjemności załatwianie się w jednym pokoju, nawet za kotarą, ale na to już żadnej rady nie ma 40

    – notuje Calek, ukazując zarazem wątłe granice intymności mieszkańców kryjówki.

    39Próbując opisać stosunek pani Heli do lokatorów, Perechodnik – podobnie jak Rotgeber w odniesieniu do krawcowej – używa określeń, które wydają się sprzeczne: „Dwie główne cechy jej charakteru umożliwiały nasze przebywanie u niej, a mianowicie: chytrość na pieniądze oraz wrodzona uczciwość” 41. Jak się przekonamy, tym, co Calek nazywa chytrością, był splot skąpstwa, cwaniactwa z domieszką chciwości, dostrzegalny na przykład w napięciu, z jakim gospodyni oczekiwała na comiesięczne komorne. Z kolei jej uczciwość manifestowała się przede wszystkim w ten sposób, że Heli nie przyszło do głowy, by zażyczyć sobie większej opłaty z góry, a następnie wyrzucić żydowskich lokatorów na bruk, co nie było zjawiskiem odosobnionym w okupacyjnym „przemyśle pomocy”. Oni zresztą na wszelki wypadek nie trzymali przy sobie większej gotówki, co z czasem okazało się zbędną przezornością, gdyż „pani Hela była z charakteru uczciwą i prostolinijną kobietą z ludu, u której słowo, faktycznie, znaczyło więcej od pieniędzy” 42. Perechodnikowie stosowali jednak niektóre ze strategii zarządzania własnymi zasobami materialnymi, jakie praktykowali Żydzi po „aryjskiej stronie”. Strategie te przeanalizowała na podstawie żydowskich dzienników i relacji Barbara Engelking, wykazując, że najbardziej popularną metodą była dywersyfikacja, a więc podział zasobów i przechowywanie ich w kilku miejscach. Nie tylko pozwalało to uniknąć ryzyka utraty za jednym razem całego majątku, lecz także ograniczało pokusę u tych osób, które za opłatą pomagały Żydom, lub u tych, którym przekazano jakieś dobra na przechowanie. „Pochodną strategii dywersyfikacji ukrytych rzeczy było ich wydzielanie w czasie, czyli »dawkowanie dóbr« – stopniowe przekazywanie ich dobroczyńcom, a nie płacenie z góry i nie oddawanie od razu wszystkiego” 43. Również tę metodę stosowali Perechodnikowie w odniesieniu do Heli, choć jej chciwość pomieszana ze skąpstwem okazała się dla nich w sumie niegroźna. Gospodyni zaspokajała ją, jeżdżąc na gapę tramwajem – co przysparzało jej ogromnej satysfakcji – a także w formie „koszykowego”, czyli okradania Perechodników z kilku złotych przy okazji zakupów żywności. Co ciekawe, autor pamiętnika przyjmuje tę praktykę z aprobatą: „zadowolony jestem, że pani Hela zarabia, że jest zainteresowana w przetrzymaniu nas przez czas wojny” 44. Taka wyrozumiałość łączy Perechodnika z żydowskimi mieszkańcami wielu innych kryjówek. „Dopóki biorca respektował zasady nieformalnego kontraktu, tj. nie zmieniał jednostronnie warunków umowy, nie ciemiężył, nie głodził swoich podopiecznych i – rzecz najważniejsza – nie przyczyniał się do ich zguby, dopóty postawę taką oceniano pozytywnie” 45– zauważa Jan Grabowski, podkreślając, że sami Żydzi traktowali opłaty za pomoc jako rzecz naturalną i wcale nierównoznaczną z wyzyskiem.

    40Hela nie była jednak pozbawiona wad uprzykrzających życie mieszkańcom kryjówki. Jej nerwowość, dokuczliwość i grubiaństwo autor nazywa „wrodzonym sadyzmem” 46, którego ofiarą padała przede wszystkim zupełnie bezbronna Genia, narażona na nieustanne połajanki ze strony gospodyni. Natomiast wszyscy lokatorzy cierpieli w równym stopniu, gdy bez uprzedzenia wyjeżdżała na kilka dni do Falenicy, zapomniawszy o zostawieniu im zapasów węgla i jedzenia oraz o opróżnieniu kubła z nieczystościami. Po powrocie z takiej eskapady potrafiła stwierdzić, że przesadzają, narzekając na przysporzone im cierpienie, skoro im skromniejsze posiłki, tym mniejsza potrzeba korzystania z toalety. Autor pamiętnika dostrzega jednak zasadniczą różnicę między tym, jak Hela traktowała Genię, a tym, w jaki sposób odnosiła się do jego rodziny. Relacja sił między gospodynią a Perechodnikami była bowiem znacznie bardziej wyrównana niż w przypadku pozbawionej środków do życia samotnej dziewczyny. Jednak tajemnica pozycji, jaką w życiu Heli zajmował Calek wraz z rodzicami, nie sprowadzała się do kwestii finansowych.

    41Udziałem gospodyni stał się awans kulturowy, podobnie jak w wypadku krawcowej ukrywającej Rotgeberów. W sposobie bycia Heli zaszła wyraźna zmiana od czasu pojawienia się w jej mieszkaniu Perechodników. Początkowo łatwo się irytowała i często urządzała im awantury, podczas których nie szczędziła przekleństw. Z czasem jednak uspokoiła się i – jak twierdzi autor zapisków – wyraźnie wydelikatniała pod wpływem lokatorów. Zaczęła nosić eleganckie stroje, które od nich otrzymała, częściej była w pogodnym nastroju i wyrażała się w bardziej wyrafinowany sposób. Choć widok gospodyni wystrojonej w ubrania zmarłej żony był dla Calka torturą, uważał mimo to, że „pani Hela ma moralne prawo” 47do noszenia tych rzeczy. Jak już pisałam, wytrwałość w ukrywaniu nielegalnych lokatorów cenił wyżej niż najbardziej szlachetne, lecz doraźne formy pomocy.

    42Za sprawą ukrywania Perechodników właścicielka mieszkania zyskała znacznie więcej niż niewygórowane komorne:

    miała pieniądze, ukochanego mężczyznę przy sobie, szacunek z naszej strony, poważanie w kuchni, że się ładnie prowadzi. I tak w tych sprzyjających warunkach rozkwitła jej druga młodość. Wypiękniała, stała się delikatniejsza w ruchach i w mowie, nabrała manier prawie wielkiej damy 48.

    43Natomiast Perechodnikowie z jednej strony zyskali pośredni wpływ na związek Heli z Wacławem, ale z drugiej – ich życie w dużej mierze zależało od relacji między kochankami. Calek zdawał sobie z tego doskonale sprawę; w wyimaginowanej, ironicznej modlitwie do Boga zaraz po prośbie o to, by „aryjscy” opiekunowie nie stracili pracy, błagał o następujące rzeczy:

    O to, żeby się nie pokłócili i nie rozeszli się! O to, żeby oboje byli zdrowi i nie chorowali! O to, żeby żona Wacława nie zorientowała się co do charakteru ich stosunku! O to, żeby »naszej pani« nie powinął się kandydat do małżeństwa! 49

    44Dopiero później wymienił prośby o uniknięcie bombardowań i przypadkowej denuncjacji, o zdrowie i wystarczające środki na utrzymanie.

    45Tymczasem ojciec Calka Oszer Perechodnik, jakby nie dostrzegając emocjonalnego fundamentu ich relacji z panią Helą, co jakiś czas groził kobiecie wyprowadzką, mówiąc, że uiszczona właśnie opłata miesięczna jest już ostatnia, gdyż rodzina zamierza zmienić kryjówkę. Taki sposób postępowania mógł wypływać z nawyków wypracowanych podczas praktyk handlowych. Trzeba bowiem wiedzieć, że przed wojną Oszer Perechodnik był w Otwocku bardzo znanym kupcem. W połowie lat dwudziestych nabył posesję przy ulicy Kościelnej, na której zbudował cztery piętrowe domy. W jednym z nich na parterze mieściły się sklepy galanteryjne, a na piętrze miało siedzibę Towarzystwo Śpiewacze Lutnia. Część mieszkań Perechodnik wynajmował lokatorom na stałe, pozostałe oferował letnikom 50. Biorąc pod uwagę wszystkie te przedsięwzięcia, począwszy od zakupu parceli, a skończywszy na wynajmie lokali, trudno odmówić mu bogatych doświadczeń w zakresie negocjacji handlowych. Jego taktyka wobec pani Heli daje się opisać w kategoriach stosowanych do analizy systemów wymiany, o których wspominałam w poprzednim rozdziale. Teoretycy tych systemów – zaczynając od Karola Marksa – zwracają uwagę na wpisaną w nie relację władzy między osobami posiadającymi wartościowe dobra a ludźmi pragnącymi je uzyskać 51. Władza wzrasta proporcjonalnie do możliwości zmonopolizowania cennych zasobów potrzebnych innym. W latach sześćdziesiątych Richard M. Emerson, łącząc perspektywę socjologiczną i psychologiczną, podkreślał wagę mechanizmu równoważenia władzy w systemach wymiany 52. Jeśli jedna ze stron relacji zyskuje status monopolisty w dostępie do zasobów, natychmiast wzrasta możliwość nadużyć w zakresie władzy, głównie w postaci zwiększenia roszczeń w procesie wymiany. Aby temu przeciwdziałać, słabsza strona powinna zastosować operacje równoważące, przede wszystkim zdobyć alternatywne źródła zasobów. Dokładnie w myśl tej zasady działał Oszer Perechodnik, tyle że nie dysponując realną możliwością zmiany kryjówki, stosował blef, by zrównoważyć dysproporcję siły i przeciwdziałać potencjalnym nadużyciom władzy ze strony gospodyni.

    46Teoretycy systemów wymiany zapewne wysoko oceniliby taktykę, jaką Oszer zastosował w stosunku do właścicielki mieszkania. Calek jednak uważał zachowanie ojca za formę nadużycia, na dodatek nieadekwatną do sytuacji. W jego odczuciu oboje rodzice sprawiali wrażenie, jakby wierzyli, że w okupacyjnych realiach nadal obowiązuje zasada ochrony najemców lokalu: „jeśli są tu tak długo, to już pani Hela nie ma prawa wymówić im mieszkania, oni jej tak, ona zaś im nie” 53– ironizował. Zdaniem Calka Perechodnika stosowanie takiego fortelu było nie tylko niedorzeczne, lecz także krzywdzące dla gospodyni:

    Był to już rodzaj moralnego szantażu, przeciwko któremu całe moje jestestwo buntowało się, zarówno jak przeciw tym wszystkim obłudnym kombinacjom ojca. Ja osobiście nigdy nie zapomniałem, że pani Hela uratowała i ratuje mi codziennie życie, że tym samym nabywa prawa rodzonej matki. A że jest trochę sadystką, na to już nie ma rady. Zresztą bywają i złe matki na tym świecie 54.

    47Postępowanie Oszera Perechodnika mieści się w repertuarze wymuszonych sytuacją manipulacji, jakie stosowali Żydzi przebywający w kryjówkach wspomaganych 55, zdani na uczciwość osób trzecich. Jak już pisałam, najczęściej nie ujawniali miejsc przechowywania dobytku bądź też podawali nieprawdziwe informacje na ten temat. Manipulacja stosowana jako narzędzie obrony lub kontrataku bywa określana mianem przewrotności:

    Taka metoda wprost kusi w warunkach przytłaczającej przewagi rywala, a własnego upośledzenia czy dyskryminacji. Oczywiście efektywna jest tylko o tyle, o ile ten, kto sam jest słabszy fizycznie, materialnie czy technicznie, a formalnie podporządkowany swemu prześladowcy […], dorównuje mu przynajmniej inteligencją, a jeszcze lepiej, jeśli przewyższa go pod tym względem 56

    48– zauważa Mirosław Karwat w pracy poświęconej perfidii i pochodnym jej cechom postępowania. Przewrotność jako forma obrony umożliwia zmianę układu sił przy zachowaniu względnego bezpieczeństwa dzięki wpisanej w nią misternej grze pozorów. Niesie jednak ze sobą spore ryzyko, ponieważ w sytuacji zdemaskowania wzmacnia władzę strony dominującej, obniżając jednocześnie pozycję strony podporządkowanej, która swoim przewrotnym działaniem wykazała brak uczciwości 57. Manipulacje Oszera w stosunku do pani Heli przybrały taki właśnie nieszczęśliwy obrót i przyczyniły się do poważnego kryzysu w relacji między nią a rodziną Calka.

    49Wszystko zaczęło się od tego, że po kilku miesiącach przebywania w Warszawie stary Perechodnik postanowił poszukać lokum na wsi. Miało być bezpieczne, tanie i dawać szanse na robienie nielegalnych interesów. Wkrótce znalazł zatrudnienie jako pomocnik gospodarza koło Stachanowic w Radomskiem. Ściągnął tam żonę, w której miejscowi jednak szybko rozpoznali Żydówkę. Po rychłym powrocie Perechodników do mieszkania na ulicy Pańskiej Hela zorientowała się, jak gołosłowne były szantaże Oszera, regularnie zapowiadającego przeprowadzkę do rzekomo lepszej kryjówki.

    Zrozumiała, że jest teraz górą i że może skakać do woli, toteż zmieniła ton od razu. Ona nie chce w ogóle matki trzymać, ona nie chce nikogo trzymać, ona chce drożej… […] Tak długo straszył ją ojciec wyprowadzką, że przyjęła teraz taktykę ojca 58.

    50W lipcu 1943 roku w mieszkaniu przy ulicy Pańskiej doszło do poważnego kryzysu. Wacław, widząc wyczerpanie nerwowe gospodyni, poparł jej decyzję o wymówieniu schronienia. Był przy tym przekonany, że lokatorzy rzeczywiście mają dokąd się udać. Perechodnikowie popadli w konsternację i przygnębienie, ponieważ rzekome kryjówki były albo czystym wymysłem, albo bardzo niepewnym projektem, jak udanie się do Hotelu Polskiego, gdzie sprzedawano Żydom dokumenty państw południowoamerykańskich, obiecując wyjazd do specjalnych obozów dla internowanych we Francji 59. Obserwując przerażenie matki, Calek zanotował następujące słowa:

    Od czterech miesięcy nic innego nie robiła z ojcem, jak straszyła „naszą panią”, że odejdzie, tak długo igrała z ogniem, to cóż dziwnego, że się oparzyła 60.

    51Gospodyni zmieniła jednak postanowienie i zgodziła się na dalszy pobyt lokatorów. Calek przypuszczał, że na decyzji zaważyły wieści o alianckim desancie na Sycylii, zapowiadającym rychły koniec wojny. „Nie warto już teraz było zadzierać i zwolnić lokatorów z długu wdzięczności, który zaciągnęli”61 – czytamy w Spowiedzi. Oczywiście najważniejszym punktem odniesienia był dla gospodyni jej ukochany Wacław:

    tak jak małe dzieci łączą małżeństwa, tak samo nasza obecność w jej pokoju przykuwała do niej Wacia, a naszego moralnego opiekuna. Nie chcę przez to powiedzieć, że Wacław zerwałby z nią stosunki, gdybyśmy wyszli. Ale tak, jakby nie było, częściej ją odwiedzał, będąc złączony z nią wspólnym ciężarem wychowania i utrzymania przy życiu takich dorosłych, a zarazem takich niesamodzielnych i nieporadnych dzieci, jakimi myśmy się stali podczas wojny 62.

    52Ostatecznie umowa między właścicielką mieszkania a lokatorami wytrzymała ten kryzys; „zarówno hotel, jak i Sycylia zrobiły swoje” 63– podsumowuje Perechodnik.

    53Inaczej wyglądała sytuacja Geni, która w kontaktach z panią Helą nie dysponowała mocną kartą przetargową. Dziewczynę przyprowadził na Pańską w drugiej połowie 1942 roku Wacław, który spotkał ją po „aryjskiej stronie” Legionowa. Nie miała żadnych środków do życia, a jedyny pomysł na ratunek widziała w pomocy warszawianki, pani G., u której jawnie, na fałszywych papierach, mieszkała siostra Geni Sonia. Pani Hela zgodziła się przyjąć na jakiś czas zupełnie nieznaną osobę, mimo braku perspektyw na zadośćuczynienie finansowe. Lokatorka „zarabiała” na swoje utrzymanie, pomagając w codziennych obowiązkach, sprzątając, szydełkując, załapując oczka w pończochach gospodyni. Pobyt Geni na Pańskiej, planowany jako tymczasowy, wciąż się przedłużał. Wacław, być może z braku czasu, nie spieszył się do nawiązania kontaktu z panią G., a Hela przyzwyczaiła się do bezpłatnej pomocy domowej, wobec której nie czuła żadnych zobowiązań. Bywało, że przez kilka dni nie dawała dziewczynie jedzenia, zapewne zakładając, że pożywi się u Perechodników. Nie głodzenie było jednak dla Geni największą opresją ze strony właścicielki mieszkania. Zachowanie Heli w stosunku do niej Calek opisuje następująco:

    Takiej nerwowej kobiety w życiu nie widziałem. Nie daj Boże, żeby czegoś od razu nie znalazła pod ręką, żeby Genia jej czegoś nie przyszykowała, wtedy wszystko zaczynało „fruwać” w pokoju. W domu robiła się istna gehenna. Trzeba było mieć naturę podobną do ryby, jaką miała Genia, żeby móc z nią wytrzymać. Genia nie umiała specjalnie dobrze szydełkować, toteż działy się sceny dantejskie, jak pilotka była nieudana czy też sweter nie tak ładnie leżał. „To ci los!” – krzyczała pani Hela, a wszystko „fruwało” w pokoju 64.

    54W czerwcu 1943 roku dziewczyna niespodziewanie zyskała atut w rozgrywce z gospodynią. Z panią Helą skontaktowała się bowiem pani G., by przekazać Geni list od Soni. Dla właścicielki mieszkania przy Pańskiej był to sygnał, że siostry mają być może jakiś majątek poukrywany u zaufanych ludzi. Dlaczegóż by inaczej pani G. miała pomagać Soni, a na dodatek interesować się losem Geni?

    Sonia wraz z pierwszym liścikiem posłała Geni koszulę oraz bluzkę, które zdjęła z siebie. Dobrze wiedziała, że Genia uciekła bez niczego. Rzeczy te powędrowały, rzecz zrozumiała, do walizeczki „naszej pani”, ale nie wypełniły przecież jej w zupełności; „Napisz pani, panno Geniu, do siostry, co pani wszystko potrzebuje”. Pod tymi słowami trzeba było się domyślić, że trzeba pisać o rzeczy, które „naszej pani” by się przydały. Bardzo ładnie, ale skąd je wziąć? 65

    55Niestety, Sonia nie była w stanie zaspokoić apetytu pani Heli, ponieważ nie miała żadnych rzeczy na sprzedaż, zarabiała skromnie, jedynie na własne utrzymanie. W związku z tym Perechodnikowie wraz z Genią postanowili zagrać z gospodynią va banque i zastosować operacje równoważące dysproporcje władzy. W tym celu Oszer Perechodnik potajemnie doręczył Soni list. Znajdowała się w nim dokładna instrukcja, zgodnie z którą dziewczyna miała przekazać przez panią Helę 100 zł i kartkę pozornie skierowaną do Geni, w rzeczywistości zaś zwierającą informacje mające zrobić wrażenie na właścicielce kryjówki przy Pańskiej. Sonia miała wyrazić zachwyt nad postawą pani Heli, a także zrozumienie dla tego, że gospodyni nie zawsze jest w stanie w pełni zadbać o aprowizację swojej lokatorki. Miała również zapewnić, że co prawda nie posiada aktualnie żadnych rzeczy do spieniężenia, ale nawiązała już kontakt z osobą z Nasielska, u której zostawiła część majątku. Istotnym wątkiem listu – w rzeczywistości sprokurowanego przez Calka – były słowa nadziei na rychły koniec wojny, wtedy bowiem siostry skomunikują się z bratem z Ameryki, by następnie sowicie odwdzięczyć się „opiekunkom”. Nieprzypadkowo tej informacji towarzyszyło zapewnienie, że dom pani G. jest otwarty również dla Geni. Co prawda będzie musiała zarabiać na swoje utrzymanie, ale z całą pewnością uniknie tam głodu.

    56Jak widać, list był formą manipulacji i został pomyślany w taki sposób, by z jednej strony roztoczyć przed panią Helą niezbyt odległą perspektywę zadośćuczynienia za „opiekę” nad Genią, z drugiej zaś uświadomić gospodyni, że dziewczyna nie jest całkowicie od niej zależna, a więc – jak powiedzieliby socjologowie – ma dostęp do alternatywnych źródeł zasobów.

    57Niestety, w pamiętniku nie znajdziemy informacji, czy fortel przyniósł pożądany efekt i osłabił uzyskany przez panią Helę status monopolisty, wzmacniając zarazem pozycję Geni. 19 sierpnia 1943 roku Perechodnik zapisał dramatyczne wyznanie miłości i winy wobec zmarłej żony, którym chciał zakończyć swoje zapiski. Powrócił do nich jednak po dwóch miesiącach, by odnotować okoliczności śmierci ojca, aresztowanego i straconego w wyniku donosu. Z tej obszernej notatki dowiadujemy się również, że Calek wraz z matką i Genią nadal przebywał w mieszkaniu pani Heli, która tknięta współczuciem, zaczęła teraz troskliwiej się nimi opiekować, deklarując nawet gotowość odroczenia wpłaty komornego.

    58Troje nielegalnych lokatorów przebywało na Pańskiej aż do wybuchu powstania warszawskiego. Wojnę przetrwała jedynie Genia 66. Trudno powiedzieć, w jakim stopniu na tak długi pobyt u pani Heli (trwający ponad półtora roku) wpłynęła zastosowana wobec niej taktyka. Jej pomysłodawcą był Oszer Perechodnik, który może trochę niefrasobliwie, ale na pewno stanowczo dążył to tego, by osłabić dysproporcję sił wpisaną w relację między gospodynią a mieszkańcami kryjówki.

    59Odwet klasowy i przemoc transpasywna w świetle notatek Jerzyka Urmana

    60Skomplikowany wariant relacji władzy i podporządkowania łączącej właścicielkę mieszkania z ukrywanymi przez nią Żydami wyłania się z dziennika jedenastoletniego Jerzego Feliksa Urmana 67. Do zrozumienia opisywanych przez niego wydarzeń potrzebne są informacje zaczerpnięte z innych źródeł 68. Chłopiec pisze bowiem w sposób dość hermetyczny, nie tylko z braku wprawy w prowadzeniu dziennika, lecz także dlatego, że z obawy przed dostaniem się notatek w niepowołane ręce używa kodu, nie zawsze łatwego do rozszyfrowania (na przykład fragment o „spacerze wujka” dotyczy tak naprawdę próby przekroczenia granicy węgierskiej, a słowo „Żyd” za każdym razem zastępowane jest literą „j”).

    61Jerzy urodził się w 1932 roku w Stanisławowe (dziś to ukraiński Iwano-Frankiwsk) 69. Jego dziadek Fabian był przed wojną profesorem w gimnazjum. Ojciec chłopca Izydor po ukończeniu studiów medycznych we Lwowie i w Wiedniu prowadził praktykę lekarską, matka Jerzyka Zofia była pielęgniarką. Dwaj bracia Izydora również ukończyli studia i uprawiali cieszące się prestiżem zawody: Emil, absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza, znalazł zatrudnienie w krakowskiej kancelarii, natomiast Artur pełnił funkcję naczelnego inżyniera w rafinerii „Galicja” w pobliskim Drohobyczu. Rodzina należała do miejscowej elity intelektualnej i finansowej, o czym przekonują wspomnienia spisane przez Emila Urmana w 1943 roku w obozie pracy przymusowej w Drohobyczu70. Dowiadujemy się z nich, że przed wojną rodzina niemal co roku wypoczywała latem w modnym wówczas kurorcie w Truskawcu. Emil, wracając pamięcią do lipca 1939 roku, notuje: „Tato paraduje w nowym ubraniu »Fresco«, dziele dobrego krawca Marguliesa, u którego stale się ubierałem” 71. Artur niedawno zakupił najnowszy model renault, podczas gdy Izydor od dłuższego czasu zadowalał się fiatem. Emil właśnie wybierał się na wystawę światową do Nowego Jorku i – jak zaznacza – nie wiązały się z tym żadne problemy finansowe.

    62Ciekawe, że okupacja radziecka, która rozpoczęła się w Stanisławowie 19 września 1939 roku, nie odcisnęła się rujnująco na sytuacji rodziny. Emil pisze, że Artur jako naczelny inżynier „został właściwie dyrektorem rafinerii”. Wspomina jednak, że ukryte w stogu siana renault zostało odnalezione i zarekwirowane przez NKWD. Własne położenie opisuje następująco: „spodobawszy się sekretarzowi partii i prawej ręce w Komitecie Wykonawczym, dostałem się na urzędnika w centrum władzy” 72, czyli – jak odnotowano w życiorysie Emila załączonym do pamiętnika – znalazł posadę w administracji 73. Trzeciemu z braci też powodziło się nieźle: „Izio jako »wracz« wkrótce przekonał się, jak bardzo u Sowietów lekarze są cenieni – nie zbywało mu na niczym”74. Pracownica Archiwum Yad Vashem w notatce załączonej do dziennika Jerzego potwierdza, że jego ojciec, zatrudniony pod okupacją radziecką jako lekarz, cieszył się „poważaniem przełożonych”. Syn rozpoczął w tym czasie naukę, dużo pisał i rysował. Sam Jerzyk odmalowuje ten okres w ciemniejszych barwach, nie wdając się jednak w szczegóły. „Wprawdzie za Sowietów wycierpieliśmy niejedno, ale jest to kropla w oceanie nieszczęścia, krwi i łez, jakie wycisnęła bestia hitlerowskich Niemiec” 75– notuje 27 października 1943 roku. Być może chłopiec ma na myśli takie doświadczenia ludności Stanisławowa pod okupacją radziecką, jak głód wywołany deficytem towarów żywnościowych, konfiskaty oszczędności bankowych, a także wszechobecną atmosferę strachu przed donosem 76.

    63Po wejściu Niemców do Stanisławowa, co nastąpiło 7 sierpnia 1941 roku (już w lipcu pojawiły się tam sprzymierzone z nimi wojska węgierskie), o losach rodziny zadecydowały koneksje inżyniera Artura Urmana i pozycja, jaką zajmował w nieodległym Drohobyczu. To dzięki niemu możliwe stało się poszukiwanie ratunku po „aryjskiej stronie”. Artur nadal pracował w rafinerii, znalazł się bowiem w grupie zatrudnionych w niej żydowskich specjalistów, przetrzymywanych w obozie pracy na terenie przedsiębiorstwa. Dzięki protekcji Artura zatrudnienie w dziale korespondencji w rafinerii znalazł Emil i tam właśnie nocami pisał swój pamiętnik między 19 czerwca a 5 sierpnia 1943 roku. Pozostali członkowie rodziny zamieszkali w getcie utworzonym w Stanisławowie w październiku 1941 roku. Teren getta objął niemal połowę miasta i był otoczony wysokim, dwumetrowym murem. Wkrótce zaczęto do niego zwozić Żydów z całego województwa, osadzono tam też kilka tysięcy osób ze Słowacji i Węgier. Szacuje się, że przez stanisławowskie getto w latach 1941–1943 przeszło 127 tysięcy Żydów, z których ponad 100 tysięcy zamordowano na miejscu, a 20 tysięcy w obozie w Bełżcu, dokąd transporty rozpoczęły się w kwietniu 1942 roku. W lutym 1943 roku getto w Stanisławowie zostało „zlikwidowane” 77.

    64Gdy we wrześniu 1942 roku dziadek Jerzyka został wywieziony do ośrodka zagłady w Bełżcu, Izydor podjął decyzję o ucieczce rodziny na „aryjską stronę”. Artur poprosił wówczas o pomoc w tym przedsięwzięciu zaufaną pracownicę. Była nią Polka o nazwisku Rudnicka. W październiku 1942 roku przeprowadziła ona Jerzyka ze Stanisławowa do Drohobycza i umieściła go u pewnej polskiej rodziny. Miesiąc później inny pracownik Artura ukrył w mieszkaniu swojej matki, pani Huczyńskiej, Zofię, do której wkrótce dołączył Jerzyk. Ponieważ Zofia miała „dobry wygląd” i – jak cała rodzina Urmanów – znakomicie władała polszczyzną, Artur wyrobił jej „aryjskie papiery”, aby mogła się ukrywać „na powierzchni”. O wystawienie zaświadczenia potwierdzającego zatrudnienie w rafinerii rzekomo swojej polskiej przyjaciółki poprosił życzliwego przełożonego, który co miesiąc aktualizował jej dokumenty. Po tym, jak Izydor wraz z babcią Jerzyka również opuścili stanisławowskie getto, w marcu 1943 roku cała czwórka uciekinierów zamieszkała w Drohobyczu przy ulicy Górna Brama 10 u byłej służącej Artura. Emil dołączył do nich 27 września po ucieczce z obozu pracy i nieudanej próbie przedostania się na Węgry (to był właśnie ten „spacer wujka” odnotowany w dzienniku Jerzego).

    65Właścicielka trzypokojowego mieszkania, do którego udali się uciekinierzy, miała na imię Hela. Izydor w relacji załączonej do dziennika syna zapewnia, że nie pamięta jej nazwiska, nie pada ono również w żadnym innym świadectwie złożonym przez Urmanów. Jak twierdzi Zofia, Polka zgodziła się im pomóc zarówno z pobudek materialnych, jak i ze względu na przekonania religijne. O wysokości opłat, jakie otrzymywała, nic nie wiadomo. Z całą pewnością natomiast była gorliwą katoliczką, co zresztą odbiło się na funkcjonowaniu matki Jerzyka. Zofia zamieszkała u Heli oficjalnie jako jej polska przyjaciółka, o pozostałej czwórce ukrywającej się w dwóch pokojach nikt nie miał prawa wiedzieć. Matka Jerzyka uległa namowom gospodyni i dwa razy dziennie towarzyszyła jej podczas mszy w kościele. Szybko przyswoiła katolickie modlitwy i obyczaje. W opublikowanych na początku lat dziewięćdziesiątych wspomnieniach twierdzi, że Heli zależało nie tylko na jak najlepszym kamuflażu, lecz także na jej autentycznym nawróceniu 78. Urmanowa pokornie wypełniała wszystkie praktyki religijne zgodnie z oczekiwaniami gospodyni, widząc w tym drogę ratunku dla siebie i swoich bliskich.

    66To właśnie w mieszkaniu przy ulicy Górna Brama Jerzyk, zachęcony przez wujka Emila, prowadził dziennik, którego oryginał znajduje się aktualnie w posiadaniu rodziny, maszynopisowa kopia jest zaś przechowywana w Archiwum Yad Vashem. Notatki pisane były w języku polskim, w zeszycie, ołówkiem. Obejmują okres od 10 września do 12 listopada 1943 roku, co oznacza, że ostatni zapis powstał w przeddzień tragicznej śmierci chłopca. Jej okoliczności znamy dzięki relacji rodziców. 13 listopada 1943 roku do mieszkania Heli wkroczyli funkcjonariusze Kripo. Zaczęli plądrować pomieszczenia w poszukiwaniu pieniędzy i biżuterii, a także bić żydowskich lokatorów, oszczędzając przy tym Zofię, którą uznali za Polkę. Gdy Jerzyk spostrzegł, że ojciec został uderzony w głowę kolbą pistoletu, uznał, że właśnie wybiła czarna godzina, na którą zawczasu przygotowali go rodzice. Chłopiec zażył cyjanek, w który doktor Urman zaopatrzył swoich bliskich. Na widok konającego dziecka policjanci, wyraźnie zmieszani zaistniałą sytuacją, opuścili mieszkanie, zadowalając się kradzieżą ubrań, bielizny pościelowej i jedzenia. Żaden z pozostałych mieszkańców kryjówki nie ucierpiał z powodu najścia. Zdaniem rodziców musiało ono być wynikiem denuncjacji ze strony sąsiadek Heli, które, podobnie jak gospodyni, są ważnymi bohaterkami zapisków chłopca.

    67Zanim przejdę do tego, jak została w nich ukazana relacja między gospodynią a nielegalnymi lokatorami, zatrzymajmy się przy charakterystyce dziennika, zwłaszcza że jak dotąd nie doczekał się on polskiej edycji. Nie jest to obszerny diariusz, jego maszynopisowa kopia mieści się na zaledwie dziesięciu stronach. Jedynie w listopadzie 1943 roku był prowadzony regularnie każdego dnia, w październiku powstało dziewięć zapisków, we wrześniu zaś – tylko cztery. Kilka notatek jest bardzo krótkich – ograniczają się do dwóch zdań, większość jednak zajmuje około strony kopii maszynopisowej. Roboczo nazwę wszystkie te zapiski wersją A dziennika, postępując podobnie jak Philippe Lejeune podczas analizy dwóch wariantów diariusza Anny Frank 79. Nie są to bowiem jedyne notatki, jakie wówczas robił Jerzyk. Do złożonego w Archiwum Yad Vashem świadectwa Izydora Urmana zostały załączone kartki, na których syn opisał niezwykle lapidarnie, najczęściej jednym słowem bądź zdaniem, wydarzenia, jakie rozegrały się między 10 września a 23 października 1943 roku (przypomnę, że wersja A kończy się później, 12 listopada). Dołączono je do anglojęzycznej edycji dziennika 80. Tę wersję nazwę B, pamiętając, że przypomina ona raczej hasłowe wpisy do kalendarza niż typowe, bardziej rozbudowane notatki diarysty, z jakimi mamy do czynienia w wersji A. Między oboma wariantami nie zachodzą żadne sprzeczności, jeśli chodzi o sygnalizowane (B) i szerzej opisywane (A) wydarzenia. Gdy na przykład w wersji B Jerzyk odnotowuje pod datą 12 września jednym zdaniem: „Hela powiedziała nam o wujku Emilu”, w wersji A rozwija właśnie ten wątek. Nie wszystkie jednak dni odnotowane w wersji B („kalendarzowej”) znajdują rozwinięcie w wersji A („dziennikowej”). Analizując dziennik Jerzyka, odwołuję się do zapisów z wersji B, gdy są pomocne w zrozumieniu wydarzeń opisywanych szerzej w wersji A 81. W podobny sposób wykorzystuję powojenne relacje rodziców chłopca oraz pamiętnik jego wuja Emila, pisany w 1943, a poprawiony przez autora tuż przed jego śmiercią w 1956 roku 82. Świadectwa te są zdecydowanie bardziej komunikatywne niż dziennik Jerzyka, ale – jeśli chodzi o przedstawienie interesującego nas tematu relacji między Helą a ukrywaną rodziną – nie oddają, w przeciwieństwie do zapisków chłopca, temperatury ich interakcji.

    68Jerzyk niewiele uwagi poświęca realiom życia w kryjówce, które zapewne wydawały mu się nudne. Z dziennika nie dowiemy się, czym zabijają czas jej mieszkańcy, co jedzą, jak zaspokajają potrzeby higieniczne. Tego rodzaju prozaiczne sprawy interesują chłopca w niewielkim stopniu. Jego uwaga skoncentrowana jest na tym, co dzieje się poza mieszkaniem Heli. Odnotowuje więc zasłyszane wieści o losach okolicznych Żydów, o egzekucjach na Ukraińcach i Polakach czy o perypetiach wuja Emila próbującego przedostać się za granicę. Co zrozumiałe, diarysta zapisuje też wydarzenia, które niosą zagrożenie dla mieszkańców kryjówki, takie jak wizyty ekipy montującej instalację gazową, podczas których nielegalna czwórka chowa się w jednym z pokoi. Ponieważ najciekawsze z jego punktu widzenia są interferencje ze światem zewnętrznym, ważną bohaterką dziennika jest oczywiście Hela – główna dostarczycielka informacji z miasta. Niekiedy w tej roli występuje również matka. Zarówno Zofia, jak i Hela często przytaczają też plotki zasłyszane od dwóch kobiet zajmujących sąsiednie mieszkanie. Jedna z nich ma na imię Genia, druga nazywa się Marysia Mielnik. Gdy odwiedzają Helę, nielegalni lokatorzy starają się pozostać niezauważeni. Z różnym skutkiem. Z lapidarnych notatek wersji B dowiadujemy się, że 17 września, gdy Marysia przyniosła Heli wagę kuchenną, dostrzegła nogi ukrywającego się Jerzyka, z kolei 2 października usłyszała kaszel Emila. Dwa dni później, podpytując o to, miała przestraszyć Helę. Nie wiemy, co odpowiedziała jej opiekunka Urmanów, ale prawdopodobnie nie zdradziła sekretu, skoro 18 października Jerzyk odnotowuje jako ważny fakt, że Genia spostrzegła miednicę, której wcześniej używał wujek Emil. Gdyby sąsiadki zostały wtajemniczone w sprawę ukrywania Żydów, dostrzeżenie przez nie przedmiotów należących do mieszkańców kryjówki nie byłoby warte odnotowania. To, że kobiety nie zostały dopuszczone do sekretu, potwierdza Zofia Urman w powojennych wspomnieniach 83, a także Izydor, który deponując dziennik syna w archiwum, przekazał następującą informację zapisaną przez protokolantkę:

    Ukrywający się prowadzą tryb życia ściganych zwierząt. Unikają najmniejszego szmeru, aby nie usłyszały ich sąsiadki mieszkające za ścianą, rozmawiają szeptem, tylko p. Zofia wychodzi w niedzielę z Helą do kościoła, bo ma „dobry wygląd” 84.

    69Jak widać, rozbieżności między świadectwami Urmanów dotyczą jedynie tego, jak często matka Jerzego uczestniczyła we mszach. Najważniejszy wniosek wypływający z tych wszystkich informacji jest taki, że Genia i Marysia co prawda nie zostały wtajemniczone w sprawę kryjówki, ale z całą pewnością domyślały się istnienia nielegalnych lokatorów w sąsiednim mieszkaniu. Taka sytuacja musiała wprowadzać dodatkowe napięcie w relacjach między wszystkimi osobami mieszkającymi u Heli. Zakres wiedzy obu kobiet o całej sprawie jest istotny również z tego powodu, że rodzice Jerzego – o czym była już mowa – obarczyli je odpowiedzialnością za śmierć syna.

    70Jak wspomniałam, matka, Hela i sąsiadki odgrywają w życiu Jerzyka kluczową rolę jako dostarczycielki plotek i informacji. Bardzo często pisze on, że Genia bądź Marysia przyszła i opowiedziała o czymś, co chłopiec następnie szczegółowo relacjonuje (na przykład informacje o publicznej egzekucji albo wieści o mordach dokonanych w okolicy). Uważna lektura zapisków wskazuje na to, że plotki przyniesione przez sąsiadki zostały albo podsłuchane przez chłopca, albo przekazane mieszkańcom kryjówki przez Zofię lub Helę, choć niekiedy czytelnik może odnieść wrażenie, że sąsiadki mają bezpośredni kontakt z rodziną Urmanów. Dotyczy to choćby jednej z pierwszych notatek, z soboty 11 września. Pojawia się w niej interesujący wątek specyficznego nękania lokatorów przez gospodynię:

    Marysia opowiadała Heli, gdy ta do niej weszła, że w Borysławiu złapano pewną ilość jadących na wozie ciężarowym. Babcia od razu zaczęła się martwić, czy to nie wujcio Emil między nimi. Uspokajaliśmy ją, jak mogliśmy, ale Ona tak jak wszyscy starsi ludzie w tym wypadku zaczęła się w nas dopatrywać przyczyny tego incydentu, który w Jej wyobraźni urósł do rozmiarów złapania wujcia Emila. My jednak rozumieliśmy, że klempy starają się nam tylko „wpuścić szczura do brzucha” [wyróżnienie J.K.L.] 85.

    71Ostatnie zdanie wydaje się przytoczeniem sformułowania, jakim w odniesieniu do Heli i jej koleżanek posługiwano się w najbliższym otoczeniu chłopca. Określenie „klempy” i inne nieprzychylne słowa pod adresem kobiet padają na kolejnych stronach dziennika. Czytelnik dowiaduje się też, że „wpuszczanie szczura” polegało na przekazywaniu mieszkańcom kryjówki nieprawdziwych, często sprzecznych informacji. Wywołane nimi strach, przygnębienie czy też utarczki między Urmanami, jak pisze Jerzy, dostarczały Heli radości i satysfakcji, niczym spłatanie okrutnego psikusa. Pod tym względem jej zachowanie przypomina sadystyczne praktyki, jakie wobec Rotgeberów stosowała ukrywająca ich Polka. Choć na podstawie przytoczonych słów chłopca można odnieść wrażenie, że Marysia i Genia również w sposób świadomy brały udział w procederze nękania Urmanów, to jednak –pamiętajmy – reszta zapisków diarysty i inne źródła przeczą temu, aby sąsiadki współpracowały z Helą zarówno w udzielaniu pomocy Urmanom, jak i w ich zadręczaniu.

    72Zanim przejdę do interpretacji zachowania gospodyni, przyjrzyjmy się jeszcze notatce, która powstała następnego dnia, czyli w niedzielę 12 września:

    Dziś Mamusia poszła z Helą do kościoła. Gdy Mamusia wróciła, zaczęła opowiadać – naprzód, że Hela poszła do Tierstów, potem, że w kościele spotkały Urbanowiczową, która potwierdziła, że w Borysławiu ujęto 8 j. [Żydów] na aucie z „Galicji” i że nawet mąż jej, który ich odwoził, był z jego podkomendnych. Podobno wszyscy j. [Żydzi] siedzą już w sądzie (więzieniu).
    Hela wróciła już od Tierstów – i nic nie mówi.
    Dopiero parę godzin po obiedzie, gdyśmy z Tatusiem siedzieli przy stole, Hela – wracając ze swojego pokoju – stanęła, uśmiechnęła się głupawo i powiedziała: „No, już była wiadomość od Pana Emila, że przeszedł granicę, a pan Tierst powiedział, że szkoda, iż wyście nie poszli z nim”. Po tych słowach wyszła do kuchni, nie zdążyliśmy ją o cośkolwiek zapytać. Po pewnej chwili jej gadatliwość jednak nie wytrzymała: weszła i zaczęła opowiadać z tym samym głupawym uśmieszkiem na twarzy – pan Tierst powiedział, że pana Emila napadli, obrabowali, obili, wydali na gestapo i zdaje się, że już nie żyje. Tak za pierwszym, jak i za drugim razem nie wątpiłem, że „bierze ona nas na kawał” [wyróżnienie J.K.L.]; ale podczas gdy dotychczas myślałem, iż trzyma ona nas przez szlachetność – to jednak jej ton i zachowanie się podczas udzielania nam tak ważnej, wzgl[ędnie] smutnej nowiny wskazywało albo na bardzo ograniczony umysł, albo na „Schadenfreude” 86.

    73Następnego dnia chłopiec dopisuje puentę tej historii:

    Więc jednak miałem rację, jeżeli twierdziłem, że Hela przesadzała wczoraj czy to z chęci „robienia się ważną”, czy to z ogólnokobiecej skłonności do gadania, a może z czystej głupoty. Zdołaliśmy wywnioskować, że wujcio Emil został jedynie obrabowany, a siedzi teraz u drugiego przewodnika… 87

    74Jerzyk wykazuje się przenikliwością, zarówno określając sposób działania Heli („branie na kawał”), jak i odczytując przyświecające jej motywacje („robienie się ważną”). Jego spostrzeżenia to w gruncie rzeczy uproszczona wersja rozważań przywoływanego już Ericha Fromma. W Anatomii ludzkiej destrukcyjności Fromm wychodzi z założenia, że człowiek ma przyrodzoną potrzebę „odczucia własnej skuteczności”, co oznacza bycie aktywnym, działającym, sprawczym. Dzięki temu zostaje potwierdzona podmiotowość istoty ludzkiej, przy jednoczesnym zanegowaniu jej bezradności, bierności, braku woli, a więc statusu przedmiotu. Jeśli człowiek nie znajduje warunków zewnętrznych lub też brakuje mu wewnętrznych dyspozycji, które pozwoliłyby „uskuteczniać się” w sposób konstruktywny, robi to w formie destrukcyjnej: „przez władzę nad innymi, przez odczuwanie ich strachu, przez – mordercom chyba właściwe – obserwowanie lęku na twarzy ofiary […]” 88.

    75Może dziwić, że kobieta ratująca skazanych na Zagładę nie ma wysyconej potrzeby „uskutecznienia” i w związku z tym posuwa się do zachowań destrukcyjnych. Przypomnijmy jednak to, co o podatności na nadużycia władzy przez osoby o wyjściowo niskiej pozycji społecznej zostało już powiedziane przy okazji analizy relacji między Rotgeberami a ich „opiekunką”. Osoby żyjące w poczuciu własnej niższości, nieistotności, osamotnienia mogą wykazywać szczególną skłonność do takich nadużyć. Przepaść, jaka dzieliła Helę i Urmanów pod względem statusu materialnego oraz pozycji społecznej, nadużyciom niewątpliwie sprzyjała. W sposobie traktowania żydowskiej rodziny przez gospodynię można również widzieć rodzaj odwetu klasowego. Okupacja przyniosła zmianę hierarchii społecznej. W nowych warunkach dawna służąca mogła się napawać poczuciem władzy, jaką zyskała nad rodziną swojego byłego pracodawcy, grupą niegdyś znakomicie sytuowaną, należącą do elity finansowej i intelektualnej. Nie posunęła się do gróźb denuncjacji czy też wymówienia lokum, zadowoliła się „grą na nerwach” bezbronnych ludzi, którzy nie tak dawno dysponowali kapitałem kulturowym i materialnym, o jakim Hela nie mogła nawet marzyć. Teraz cieszyła się, gdy – jak ironicznie pisze Jerzyk – „nabierają się na jej żarty”.

    76O destrukcyjnych skłonnościach Heli, współistniejących z manifestowaną przez nią religijnością i aktywnym zaangażowaniem w niesienie Żydom pomocy, świadczą inne obserwacje Jerzyka, niedotyczące bezpośrednio jego rodziny. Chłopiec odnotowuje – nie bez zdumienia – entuzjazm, z jakim uczestniczyła ona w roli gapia w publicznych egzekucjach, w czym towarzyszyły jej obie sąsiadki. Warto w tym kontekście przypomnieć, że właśnie pod koniec 1943 roku polityka okupanta na terenie dystryktu Galicja uległa zaostrzeniu, szczególnie w stosunku do ludności ukraińskiej, co było odpowiedzią na rozbudowę nacjonalistycznych formacji partyzanckich 89. Niemcy organizowali wtedy publiczne egzekucje, w których oprócz Ukraińców ginęli również Polacy. W Drohobyczu odbywały się one między innymi w narożniku Rynku pod Hotelem Europejskim, a zginęło w nich sto kilkadziesiąt osób 90. W tym czasie w mieście i jego okolicach właściwie nie było już Żydów, po tym jak w maju i czerwcu 1943 roku „zlikwidowano” drohobyckie getto.

    77Hela i sąsiadki informowały się wzajemnie o zapowiadanych egzekucjach i, aby zdążyć na krwawe widowisko, przerywały posiłek czy dowolną pracę domową. Widok egzekucji był dla nich tak bardzo ekscytujący, że starały się zobaczyć jak najwięcej („Byłam tam, ale nie mogłam widzieć, bo nie mogłam się dopchać do pierwszych rzędów” – żałowała Genia). Odwołanie widowiska rodziło frustrację:

    Hela wróciła wściekła, że szła się patrzeć na egzekucję daremnie, bo mówiono jej, że mają dzisiaj rozstrzelać ukraińskiego księdza i 6 kobiet. Ledwo jeszcze nie zjadła obiadu, a wpada Marysia: „Chodź już, ta nic nie zobaczysz; przecież musimy mieć pierwsze miejsca, jeżeli chcemy coś widzieć”. Hela przerwała natychmiast jedzenie, śpiesznie się ubrała i wyszła. Długi czas nie było jej w domu. Po paru godzinach wróciła, weszła do pokoju bez przywitania i nic nie mówiła. Naumyślnie o nic jej nie pytaliśmy; w końcu nie mogła wytrzymać z zamkniętymi ustami, więc zdradziła się przed nami, że egzekucję odłożono na jutro 91.

    78Taka ekscytacja publicznymi egzekucjami to – w rozumieniu Fromma – przejaw podatności na najprostsze bodźce oraz czynnik wytwarzający wtórnie destrukcyjność i okrucieństwo. Bardzo łatwo zostać pobudzonym przez gniew, wściekłość czy agresję, ponieważ taki typ aktywizacji nie wymaga wysiłku, cierpliwości, dyscypliny, koncentracji, krytycznego myślenia, przezwyciężenia własnego egoizmu, narcyzmu czy chciwości. „Jeśli dana osoba poniosła porażkę w usiłowaniach realizacji własnego rozwoju, proste bodźce są zawsze pod ręką albo można poczytać sobie o nich w gazetach, usłyszeć z radia nowe doniesienia, obejrzeć w telewizji czy w kinie” 92, a także na ulicy, na której odbywają się egzekucje. Szczególnie podatne na tego rodzaju bodźce są osoby cierpiące z powodu nudnej egzystencji, wypełnionej monotonią, której nie potrafią w twórczy sposób przezwyciężyć. Jej kompensacją może być zainteresowanie raportami na temat przestępstw, śmiertelnych wypadków, okrutnych i krwawych wydarzeń, których widok szybko wywołuje podniecenie, redukując zarazem nudę bez podejmowania wysiłku, by jej przeciwdziałać.

    79Jeśli pasywny udział w akcie okrucieństwa, czyli obserwowanie cierpienia, staje się źródłem przyjemności, łatwo może się przerodzić w czynne zaangażowanie w zadawanie innym bólu.

    A przecież tylko niewinny krok dzieli bierne rozkoszowanie się okrucieństwem i przemocą od rozmaitych sposobów aktywnego wytwarzania takich podniet poprzez sadystyczne i destrukcyjne zachowania; różnica między „niewinną” przyjemnością dokuczania czy „drażnienia” kogoś a przystaniem do linczującego tłumu jest jedynie różnicą ilościową 93

    80– podkreśla autor Anatomii ludzkiej destrukcyjności. Mowa tu o wspomnianym już przeze mnie zjawisku, które Jacques Lacan nazwał transpasywnym udziałem w przemocy, o czym nie tak dawno przypomniał autor Prześnionej rewolucji, pisząc o doświadczeniach społeczeństwa polskiego w latach 1939–1956. W opisie zachowań Heli i jej dwóch współtowarzyszek widać wyraźnie moc przyciągania widzów przez publiczne egzekucje, podczas których obserwatorzy stawali się kolektywnym ciałem, roztapiając swoją jednostkową odrębność w przerastającym ich ponadindywidualnym bycie, a jednocześnie doświadczali bardzo intensywnych emocji – mieszanki rozkoszy i strachu – które były potęgowane właśnie dzięki zbiorowemu uczestnictwu w tym doświadczeniu. „Czasem „zakazane czyny” były podglądane i doświadczane tylko jako rozkosz Innego, budząca zawiść i potępienie, innym razem budziły aktywną rozkosz, o której nie można już było zapomnieć i która, mimo poczucia winy, głęboko zmieniała doświadczenie samego siebie” 94– zauważa Leder. Zapiski Jerzego Urmana potwierdzają, że źródłem tej zintensyfikowanej przyjemności była obserwacja nie tylko represji antysemickich. Trzeba jednak pamiętać o skali przemocy, która na terenie Generalnego Gubernatorstwa osiągnęła apogeum w połowie 1942 roku i w ogromnym natężeniu trwała kilka kolejnych miesięcy. „Likwidowano” wtedy prowincjonalne getta, w których nierzadko znajdowało się więcej mieszkańców niż „aryjskiej” ludności dookoła. Transpasywny udział w przemocy był wówczas doświadczany z taką intensywnością, jaką – w moim przekonaniu – trudno dziś sobie wyobrazić.

    Epilog historii Urmanów

    81Radość z psychicznego dręczenia rodziny Urmanów, ekscytacja publicznymi egzekucjami – oto emocjonalne profity, jakie okoliczności wojenne przyniosły Heli. Nie oznacza to wcale, że kobieta pałała nienawiścią do osób, którym zadawała cierpienie lub których męczarnie obserwowała. Podłożem tego rodzaju zachowań wcale nie musi być nienawiść, wystarczy „poczucie znudzenia i niemożności oraz potrzeba doświadczenia, że jest ktoś, kto zareaguje, ktoś, na kim można wywrzeć ślad swoim działaniem, jakiś czyn, którym skończy się z monotonią codziennego doświadczenia” – zauważa Fromm. Pojawienie się w życiu samotnej i niemłodej już kobiety ludzi szukających ratunku przed śmiercią nadało sens prawdopodobnie pustej dotychczas egzystencji. Dzięki Urmanom dawna służąca nie tylko zapewne poprawiła swoją sytuację bytową (wysokość opłat nie jest znana), ale przede wszystkim zaspokajała potrzeby duchowe i emocjonalne. Z jednej strony – jak twierdzi Zofia – realizowała ważne dla siebie nakazy moralne, zarówno pomagając potrzebującym, jak i wkładając wysiłek w walkę o przyszłe zbawienie matki Jerzyka. Z drugiej zaś – czerpała profity niematerialne, jakie dawała jej dominująca pozycja w relacji władzy. Aby wzmocnić przyjemność z niej płynącą, przekazywała Urmanom informacje, które budziły w nich strach i napięcie. Obserwowanie tych reakcji, jak wynika z notatek Jerzyka, było dla Heli sycące emocjonalnie.

    82Warto podkreślić, że tak złożony opis relacji między Polką a ratowanymi przez nią Żydami zawdzięczamy jedenastolatkowi, który pozostając w izolacji od świata, postanowił prowadzić dziennik. To właśnie zapis bieżących wydarzeń pozwolił, w przeciwieństwie do świadectw tworzonych ex post, uchwycić taki wymiar zachowań, który z czasem zatarł się w pamięci lub wydawał nieistotny, a może zbyt bolesny czy wstydliwy, by o nim wspominać.

    83O postępowaniu Heli w stosunku do Urmanów po śmierci Jerzyka mówią wyłącznie świadectwa powstałe już po zakończeniu wojny. Zofia pisze w swoich wspomnieniach o koszmarnych dniach, jakie nastały po 13 listopada. Ponieważ wraz z mężem pochowała ciało Jerzyka w szopie na podwórku, codziennie starała się spędzać w niej jak najwięcej czasu. Robiła to pod pretekstem czerpania deszczówki ze zbiornika, który maskował grób syna. Żadne z dostępnych nam źródeł nie wyjaśnia, dlaczego po najściu Kripo nielegalni lokatorzy nie opuścili dotychczasowej kryjówki. Wiadomo natomiast, że tydzień po śmierci Jerzego policjanci ponownie pojawili się w mieszkaniu Heli. Bijąc mieszkańców kryjówki, znów próbowali wymusić okup. Ponieważ Urmanowie nie mieli pieniędzy ani wartościowych rzeczy, Zofia postanowiła przekupić funkcjonariuszy zdjętym z szyi medalikiem z Matką Boską. Twierdzi, że napastnicy odmówili, zadowalając się przedmiotami codziennego użytku. Wyjaśnili, że jako osoby wierzące nie wezmą przedmiotu związanego z kultem religijnym. Mieli też powiedzieć, że nie zaaresztują ani nie zabiją mieszkańców kryjówki, bo ich zdaniem „jako Żydzi dość już wycierpieli” 95. Urmanowie i Hela najwyraźniej uwierzyli w te deklaracje, skoro dopiero miesiąc później w kryjówce zaszły znaczące zmiany. Gospodyni zorganizowała dla Zofii nowe lokum w Drohobyczu u swojego znajomego o nazwisku Zajączkowski. Matka Jerzego zajęła pokój na strychu, kontynuując ukrywanie się „na powierzchni”. Właściciel domu nie wiedział, że ma jeszcze jednego lokatora. W zamaskowanej przestrzeni pod dachem nad mansardą ukrywał się Izydor. Zofia odnotowuje, że u Heli została babcia Hermina, postać Emila znika zaś z jej opowieści. Dokument oparty na relacji Izydora potwierdza tę wersję wydarzeń. Nowa istotna informacja znajduje się natomiast w życiorysie Emila załączonym do jego pamiętnika, gdzie jednoznacznie napisano, że w kryjówce u Heli „doczekał się wyzwolenia w sierpniu 1944 r.” 96.

    84Jeśli zbierzemy informacje ze wszystkich zachowanych źródeł, uzyskamy następującą wersję wydarzeń: po drugiej napaści Kripo Zofia i Izydor przenieśli się do państwa Zajączkowskich, a Hermina i Emil pozostali w kryjówce u Heli, gdzie dotrwali do końca wojny. Przypomnę, że Urmanowie pojawili się w mieszkaniu przy ulicy Górna Brama w marcu 1943 roku. Oznacza to, że Hela udzielała im schronienia przez osiemnaście miesięcy, z czego połowa obejmuje okres po najściu Kripo w wyniku denuncjacji sąsiadek. Niestety, nie dysponujemy żadnymi źródłami, które pomogłyby zrozumieć, jak było możliwie dalsze ukrywanie dwóch osób, skoro za ścianą mieszkały denuncjatorki. Być może Hela wraz z Urmanami zainscenizowała przed sąsiadkami opuszczenie kryjówki przez całą czwórkę, a zataiła pozostanie w mieszkaniu Herminy i Emila. Nie sposób zweryfikować taką hipotezę, natomiast faktem jest, że podobną grę pozorów – choć należała ona do rzadkości – można spotkać w innych świadectwach, na przykład w dzienniku Feli Fischbein prowadzonym w kryjówce we wsi Wola Komborska, 25 kilometrów od Krosna 97. Fela i Ozjasz Fischbeinowie przebywali w gospodarstwie małżeństwa Dunajewskich od grudnia 1942 do lipca 1944 roku, z niewielką, zaledwie miesięczną przerwą. Początkowo, do marca 1943 roku, wraz z córeczką ukrywali się w izbie, w której spali gospodarze. Gdy dziecku znaleziono inne lokum, Fischbeinowie przenieśli się na strych. W listopadzie tego roku na wieść o zamordowaniu w sąsiedztwie Polaków, którzy ukrywali Żydów, Dunajewscy wymówili małżeństwu schronienie. Feli udało się jednak namówić Katarzynę, by nadal udzielała im pomocy, w czym niebagatelną rolę odegrał cenny pierścionek. Dunajewska zgodziła się na dalsze ukrywanie Fischbeinów bez wiedzy męża, wówczas sołtysa, oni zaś przenieśli się na strych stodoły, gdzie składowano siano. Początkowo Dunajewski nieufnie sprawdzał, czy w gospodarstwie nie zaszyli się gdzieś niechciani lokatorzy, ale szybko uznał, że rzeczywiście zniknęli. Tymczasem na strychu jego stodoły, wspomagani przez jego żonę, Fischbeinowie doczekali końca wojny 98.

    85Epilog historii rodziny Urmanów, jaki wyłania się z archiwalnej dokumentacji i opublikowanych wspomnień matki Jerzyka, wygląda następująco: w 1944 roku, po tym jak w sierpniu miasto zajęła Armia Czerwona, Zofia i Izydor przenieśli ciało syna na drohobycki cmentarz, a wkrótce potem wraz z Herminą wyjechali do Bytomia. Tam małżeństwo znalazło zatrudnienie w swoich zawodach: on pracował jako ginekolog, ona zaś jako pielęgniarka. W Bytomiu urodziła się im córka. Z życiorysu Emila dowiadujemy się, że po krótkim pobycie we Lwowie dołączył w 1945 roku do ocalałej rodziny. Hermina zmarła w Bytomiu w 1950 roku, wtedy też jej synowie wraz z Zofią wyjechali do Izraela. Wojny nie przeżył Artur, bez którego koneksji i pieniędzy szanse przetrwania pozostałej czwórki były bliskie zeru. Po likwidacji obozu pracy w Drohobyczu został przewieziony do KL Auschwitz-Birkenau. Zmarł na terenie Śląska w marszu śmierci podczas ewakuacji więźniów obozu.

    Pokusy niematerialne

    86Hela z Drohobycza przyczyniła się do uratowania czworga Żydów, dzięki wsparciu jej imienniczki zamieszkałej w Warszawie wojnę przetrwała Genia, najbardziej bezbronna mieszkanka kryjówki przy ulicy Pańskiej. Bez pomocy krawcowej, mieszkającej na praskim brzegu Wisły, nie ocalałoby małżeństwo Rotgeberów. Gdyby nie pisane w ich mieszkaniach dzienniki, nasza wiedza o tych trzech Polkach i ich relacjach z ukrywanymi Żydami w najlepszym wypadku ograniczałaby się zapewne do bilansu uratowanych osób i czasu udzielania im schronienia. To kolejny przykład, jak niewiele mówią liczby, które – o czym była już mowa – stanowią najczęściej przywoływany argument w debacie o stosunku Polaków do Żydów podczas wojny. Drzewka polskich Sprawiedliwych zawsze przy takiej okazji podlegają szczegółowej inwentaryzacji. Zresztą nie tylko koncentracja na liczbach hamuje głębszy namysł nad złożonością relacji pomocowych, lecz także skłonność do rozszczepiania narracji w taki sposób, by hermetycznie separować opowieści heroiczne od tych, które mówią o ludzkiej podłości, chciwości, bezmyślności czy okrucieństwie. Świadectwa Calka Perechodnika, Karola Rotgebera i Jerzyka Urmana ukazują zwyczajne, proste kobiety, dla których okupacja niemiecka stała się okazją do zaspokojenia potrzeb wcześniej niemożliwych do zrealizowania. Bezimienna krawcowa i obie Hele zyskały realną władzę nad zależnymi od siebie ludźmi, być może pierwszy i jedyny raz w życiu. Mimo własnej niełatwej sytuacji materialnej nie przekroczyły, w odczuciu autorów dzienników, granic przyzwoitości w oczekiwaniach finansowych, a jeśli zdarzało im się tak postąpić, to jedynie okazjonalnie. Pokusą, której nie potrafiły się oprzeć, była gratyfikacja emocjonalna – przyjemność czerpana z różnych form okrucieństwa.

    87Pisząc o strategiach przetrwania po „aryjskiej stronie”, Joanna Nalewajko-Kulikov podkreśla, że „ludzie w kryjówkach zależeli przede wszystkim od uczciwości i dobrego humoru ukrywających ich Polaków, a także od ich czysto osobistych perypetii, które mogły niekorzystnie odbić się na losie ukrywanych Żydów” 99. Choć – dodam – równie dobrze mogły mieć na niego pozytywny wpływ, co widać na przykładzie Perechodników, którzy swoją względnie stabilną sytuację zawdzięczali relacji miłosnej, jaka łączyła ich polskich opiekunów.

    88Barbara Engelking, analizując przywoływany już dziennik Feli Fischbein, przedstawia cztery warianty udzielania pomocy, w rzeczywistości występujące też niekiedy jako cztery kolejne etapy destrukcji procesu pomagania. Podstawowym kryterium tej typologii jest stopień bezinteresowności opiekunów w zakresie zysków materialnych. Pierwszy etap lub też wariant to pomoc zupełnie bezinteresowna, drugi oznacza oczekiwanie rewanżu finansowego za niesienie ratunku, przy czym osoba ratowana nadal jest traktowana podmiotowo, a ocalenie jej życia stanowi istotną wartość z punktu widzenia udzielających pomocy. Trzeci etap/wariant pojawia się wtedy, gdy celem przestaje być ratowanie, a staje się nim zysk, co powoduje, że ratowany podlega reifikacji, ale strona udzielająca pomocy nie dopuszcza się zachowań okrutnych i destrukcyjnych.

    W ostatnim etapie erodowania procesu pomocy życie osoby ratowanej jest mierzone ilością jej zasobów finansowych i może zostać zagrożone, o ile te się wyczerpią. Ratujący mogą stać się bezwzględni – nie ma tu już miejsca ani na moralność, ani na pomoc: zostaje wyłącznie zysk 100.

    89Jak podkreśla autorka, typologia ta koncentruje się na aspekcie ekonomicznym i abstrahuje od ryzyka, jakie ponosiła osoba udzielająca wsparcia. „De facto na proces pomagania ogromny, może decydujący wpływ miał strach o własne życie, który odczuwali zarówno Żydzi, jak i Polacy. Erozja pomocy była wypadkową dynamiki strachu i chciwości, sił oddziaływania pokusy i bezkarności; mrocznego mechanizmu stopniowego ulegania złu” 101– pisze Barbara Engelking. Jak pokazują analizowane świadectwa, pokusy miały bardzo zróżnicowany charakter i dotyczyły potrzeb warunkowanych religijnie, charakterologicznie, klasowo i na wiele innych sposobów. Realia okupacyjne ukonstytuowały między niosącymi pomoc a ratowanymi relację władzy i podporządkowania, ale w każdym indywidualnym przypadku ta struktura wypełniała się inną treścią.

    Notes de bas de page

    1 Pierre Bourdieu, Rozum praktyczny. O teorii działania, przeł. Joanna Stryjczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, rozdz. „Ekonomia dóbr symbolicznych”.

    2 Marcin Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, s. 131.

    3 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, przeł. Jan Karłowski, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1999, s. 304.

    4 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    5 W Archiwum ŻIH znajduje się Rejestr ocalałych Żydów Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, a w nim karty autora dziennika i jego żony, którzy zarejestrowali się 1 lipca 1946 roku. Dowiadujemy się z nich, że prawdziwe imię Karola brzmiało Kałman, natomiast „aryjska” wersja jego imienia i nazwiska, używana podczas wojny, to Janusz Koterba. Kolejne dane to: data urodzenia Rotgebera, czyli rok 1887, oraz informacja, że 1 września 1939 roku mieszkał wraz z żoną w Warszawie przy ulicy Franciszkańskiej 20, a w chwili rejestracji zamieszkiwali pod adresem: Brzeska 20/5, również w Warszawie. Dzięki karcie rejestracyjnej możemy poznać imię żony Karola. Gołda urodziła się w 1898 roku i w przeciwieństwie do męża nie podała swoich „aryjskich” danych.

    6 Pamiętnik został uzupełniony krótkim epilogiem, który Calek dopisał po dłuższej przerwie, 19 października 1943 roku. AŻIH 302/55, Pamiętnik Calka Perechodnika. Zob. Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce.

    7 Zob. fragmenty listu Geni do Pejsacha Perechodnika oraz list Henryka Romanowskiego do Pejsacha Perechodnika, w: Calel Perechodnik, Czy ja jestem mordercą?, oprac. Paweł Szapiro, Żydowski Instytut Historyczny, Wydawnictwo Karta, Warszawa 1995, s. 268–271.

    8 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    9 Jacek Leociak, Tekst wobec Zagłady…, s. 279; zob. też s. 284.

    10 O poetyce i zróżnicowaniu gatunkowym notatek Perechodnika pisze Jarosław Ławski. Zob. tenże, Narracja i „Wyniszczenie”. O „Spowiedzi” Calka Perechodnika, w: Stosowność i forma. Jak opowiadać o Zagładzie?, red. Michał Głowiński i in., Universitas, Kraków 2005, s. 149–182.

    11 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 324–325.

    12 Zob. Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy, s. 96.

    13 Zob. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, s. 748.

    14 Zob. Tomasz Szarota, Karuzela na placu Krasińskich. Czy „śmiały się tłumy wesołe”? Spór o postawę warszawiaków wobec powstania w getcie, w: tegoż, Karuzela na placu Krasińskich. Studia i szkice z lat wojny i okupacji, Oficyna Wydawnicza Rytm, Fundacja „Historia i Kultura”, Warszawa 2007, s. 150.

    15 Henryk Rudnicki, Martyrologia i zagłada Żydów warszawskich, s. 88.

    16 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    17 Tamże.

    18 Tamże.

    19 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 319.

    20 Tamże, s. 325.

    21 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    22 Tamże.

    23 Marian Berland, Dni długie jak wieki, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1992.

    24 Jacek Leociak, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, s. 119.

    25 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    26 Tamże.

    27 Tamże.

    28 Tamże.

    29 Do pierwszego wydania pamiętnika załączony został maszynopis testamentu Calka Perechodnika. Na jego podstawie można wnioskować, że pani Hela w rzeczywistości nazywała się Magdalena Babis. Kobiecie o takim imieniu i nazwisku, zamieszkałej w Warszawie przy ul. Pańskiej 104, Perechodnik zapisał w październiku 1943 roku w dożywotnią dzierżawę mieszkanie w willi położonej w Otwocku przy ul. Warszawskiej 7. Zob. Calel Perechodnik, Czy ja jestem mordercą?, s. 267.

    30 Maria Janion, Ironia Calka Perechodnika, w: tejże, Bohater, spisek, śmierć. Wykłady żydowskie.

    31 Opisana przez Marię Janion demaskatorska postawa Perechodnika, będąca podłożem jego ironicznego stylu, była odczytywana jako przejaw nihilizmu i nieludzkiej bezduszności. Zob. Izabella Sariusz-Skąpska, Wybrani, naznaczeni, przeklęci…, „Znak” 1994, nr 6; Gustaw Herling-Grudziński, Z „Dziennika pisanego nocą”, „Tygodnik Powszechny” 1995, nr 4.

    32 Tomasz Żukowski, Savoir-vivre. Ironiczne strategie w „Spowiedzi” Calka Perechodnika, „Teksty Drugie” 2010, nr 6, s. 52.

    33 Maria Janion, Ironia Calka Perechodnika, s. 272.

    34 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 146.

    35 Tamże, s. 218.

    36 Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy, s. 97.

    37 Calek opisuje na przykład spotkanie z konduktorem w pociągu na linii Karczew– Otwock: „Przypomina sobie, że w 1940 roku obowiązywało Żydów świadectwo odwszenia, toteż żąda go teraz ode mnie. Daję mu 5 złotych i nagle jestem czysty, odwszony i legalny pasażer” (Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 149–150). Innym razem na trasie Otwock–Piekiełko Perechodnika spotkała następująca przygoda: „Po drodze jeden konduktor wyrzucił mnie z wagonu, drugi raczył mnie wpuścić razem wraz z banknotem 20-złotowym, który mu dałem, i tak jakoś dojechałem” (tamże, s. 166).

    38 Tamże, s. 277.

    39 Por. Henryk Markiewicz, Przeciw nienawiści i pogardzie, „Teksty Drugie” 2004, nr 6.

    40 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 176.

    41 Tamże, s. 187.

    42 Tamże, s. 188.

    43 Barbara Engelking, Czarna godzina. Rzeczy żydowskie oddane na przechowanie, w: Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, s. 403.

    44 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 277.

    45 Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy, s. 108.

    46 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 227.

    47 Tamże, s. 192.

    48 Tamże, s. 189.

    49 Tamże, s. 218.

    50 Jacek Kołuszko, Paweł Ajdacki, Otwock i okolice. Przewodnik, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2006, s. 75–76.

    51 Jonathan Turner, Struktura teorii socjologicznej, przeł. Grażyna Woroniecka i in., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, rozdz. „Teoria wymiany”, s. 283–393. Por. Peter M. Blau, Wymiana i władza w życiu społecznym, przeł. Anna Psuty-Zając, Paweł Zając, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2009.

    52 Richard M. Emerson, The Power-Dependency Relations, „American Sociological Review” 1962, t. 27, s. 31–34. Por. tenże, Social Exchange Theory, „Annual Review of Sociology” 1976, t. 2, s. 335–362.

    53 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 191.

    54 Tamże.

    55 Podział na kryjówki wspomagane i samodzielne zob. Marta Cobel-Tokarska, Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce, s. 65–81.

    56 Mirosław Karwat, O perfidii, Muza, Warszawa 2001, s. 22–23.

    57 Tego rodzaju manipulacje jako źródło konfliktu postrzegał również Georg Simmel. Zob. tenże, Filozofia pieniądza, przeł. Andrzej Przyłębski, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1997.

    58 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 228.

    59 Zob. Agnieszka Haska, Jestem Żydem, chcę wejść. Hotel Polski w Warszawie, 1943, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2006.

    60 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 238.

    61 Tamże, s. 241.

    62 Tamże, s. 240.

    63 Tamże, s. 243.

    64 Tamże, s. 188.

    65 Tamże, s. 251.

    66 Zob. fragment listu Geni do Pejsacha Perechodnika, w: Calel Perechodnik, Czy ja jestem mordercą?, s. 268–270.

    67 AYV, O3/2730, Dziennik Jerzego Feliksa Urmana, „Kartki z pamiętnika – wrzesień 1943 – listopad 1943”. Tekst Jerzego Urmana poprzedzony jest notatką, pod którą pracownica archiwum złożyła podpis: „A. [Aliza] Raba”. Notatka zawiera informacje przekazane przez Izydora Urmana w listopadzie 1964 roku przy okazji składania do archiwum dziennika syna.

    68 AYV, O3/3141, Teczka Emila Urmana (wuja Jerzyka). Znajdują się w niej trzy wykorzystywane przeze mnie dokumenty: dziennik Emila Urmana (określany przeze mnie w tekście jako pamiętnik, spełnia bowiem wyłącznie wymogi tego gatunku), życiorys Emila Urmana (opracowany prawdopodobnie przez Izydora Urmana, który przekazał Archiwum Yad Vashem dokumenty brata w tym samym czasie co syna – w listopadzie 1964 roku), a także notatka poprzedzająca dziennik Emila Urmana (sporządzona na podstawie informacji podanych przez Izydora Urmana), opatrzona podpisem „A. Raba”. Anglojęzyczne wydanie dziennika Jerzego Urmana: „I’m not even a grown-up.” The Diary of Jerzy Feliks Urman, trans. by Anthony Rudolf, Joanna Voit, Menard Press/King’s Colege, London 1991. Z tej edycji: Anthony Rudolf, Introduction, s. 1–16; Sophie Urman, A Wound Which Doesn’t Heal, s. 17–25; [Jerzy Feliks Urman], Jerzyk’s Notes, s. 38–39.

    69 Przed wybuchem wojny w Stanisławowie było 64 tysięcy mieszkańców: 26,5 tysiąca Żydów, 23,5 tysiąca Polaków, 12 tysięcy Ukraińców, 2 tysiące Niemców oraz przedstawiciele innych narodowości. Zob. Wołodymyr Komar, Miasto Stanisławów pod sowiecką i niemiecką okupacją, „Scripta Historica” 2015, nr 21, s. 187.

    70 Dziennik Emila Urmana.

    71 Tamże.

    72 Tamże.

    73 AYV, O3/3141, Życiorys Emila Urmana.

    74 Tamże, Dziennik Emila Urmana.

    75 AYV, O3/2730, Dziennik Jerzego Feliksa Urmana.

    76 Wołodymyr Komar, Miasto Stanisławów po sowiecką i niemiecką okupacją, s. 187–191.

    77 Zob. Tadeusz Olszański, Kresy kresów: Stanisławów, Iskry, Warszawa 2008, s. 130.

    78 Sophie Urman, A Wound Which Doesn’t Heal.

    79 Zob. Philippe Lejeune, W jaki sposób Anne Frank napisała na nowo dziennik Anne Frank, przeł. Magda i Paweł Rodakowie, w: tegoż, „Drogi zeszycie…”, „drogi ekranie…”. O dziennikach osobistych.

    80 [Jerzy Feliks Urman], Jerzyk’s Notes.

    81 Wszystko wskazuje na to, że wersja B stanowiła dla Jerzyka rodzaj matrycy przy tworzeniu „właściwego dziennika”, co oznacza, że prawdopodobnie nie wszystkie notatki w diariuszu (A) powstawały na bieżąco, lecz niektóre z nich z kilkuczy kilkunastodniowym opóźnieniem w stosunku do odnotowywanych wydarzeń. O tym, że Jerzyk opracował rodzaj szkieletu kompozycyjnego dla swojego dziennika, świadczą słowa jego ojca wypowiedziane przed protokolantką z Archiwum Yad Vashem: „Pracę zaczyna systematycznie. Spisuje najpierw dyspozycje, potem je rozwija”. Zob. AYV, O3/2730, Dziennik Feliksa Jerzego Urmana.

    82 AYV, O3/3141, Dziennik Emila Urmana.

    83 Sophie Urman, A Wound Which Doesn’t Heal.

    84 AYV, O3/2730, Dziennik Jerzego Feliksa Urmana.

    85 Tamże.

    86 Tamże.

    87 Tamże.

    88 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 263.

    89 Grzegorz Hryciuk, Represje niemieckie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1941– 1944, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2008, nr 1, s. 102–103.

    90 Grzegorz Rąkowski, Ukraińskie Karpaty i Podkarpacie, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2013, s. 153–154.

    91 AYV, O3/2730, Dziennik Jerzego Feliksa Urmana.

    92 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 269.

    93 Tamże, s. 276.

    94 Andrzej Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, s. 23.

    95 Sophie Urman, A Wound Which Doesn’t Heal, s. 24.

    96 AYV, O3/3141, Życiorys Emila Urmana.

    97 AYV, O3/3785, Dziennik Feli Fischbein.

    98 Zob. Barbara Engelking, „…zupełnie zdani jesteśmy na nich…” Codzienność ukrywania się i relacje z gospodarzami na podstawie dziennika Feli Fischbein, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4, s. 144–169.

    99 Joanna Nalewajko-Kulikov, Strategie przetrwania. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy, s. 105.

    100 Barbara Engelking, „…zupełnie zdani jesteśmy na nich…” Codzienność ukrywania się i relacje z gospodarzami na podstawie dziennika Feli Fischbein, s. 165.

    101 Tamże.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Pierre Bourdieu, Rozum praktyczny. O teorii działania, przeł. Joanna Stryjczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, rozdz. „Ekonomia dóbr symbolicznych”.

    2 Marcin Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, s. 131.

    3 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, przeł. Jan Karłowski, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1999, s. 304.

    4 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    5 W Archiwum ŻIH znajduje się Rejestr ocalałych Żydów Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, a w nim karty autora dziennika i jego żony, którzy zarejestrowali się 1 lipca 1946 roku. Dowiadujemy się z nich, że prawdziwe imię Karola brzmiało Kałman, natomiast „aryjska” wersja jego imienia i nazwiska, używana podczas wojny, to Janusz Koterba. Kolejne dane to: data urodzenia Rotgebera, czyli rok 1887, oraz informacja, że 1 września 1939 roku mieszkał wraz z żoną w Warszawie przy ulicy Franciszkańskiej 20, a w chwili rejestracji zamieszkiwali pod adresem: Brzeska 20/5, również w Warszawie. Dzięki karcie rejestracyjnej możemy poznać imię żony Karola. Gołda urodziła się w 1898 roku i w przeciwieństwie do męża nie podała swoich „aryjskich” danych.

    6 Pamiętnik został uzupełniony krótkim epilogiem, który Calek dopisał po dłuższej przerwie, 19 października 1943 roku. AŻIH 302/55, Pamiętnik Calka Perechodnika. Zob. Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce.

    7 Zob. fragmenty listu Geni do Pejsacha Perechodnika oraz list Henryka Romanowskiego do Pejsacha Perechodnika, w: Calel Perechodnik, Czy ja jestem mordercą?, oprac. Paweł Szapiro, Żydowski Instytut Historyczny, Wydawnictwo Karta, Warszawa 1995, s. 268–271.

    8 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    9 Jacek Leociak, Tekst wobec Zagłady…, s. 279; zob. też s. 284.

    10 O poetyce i zróżnicowaniu gatunkowym notatek Perechodnika pisze Jarosław Ławski. Zob. tenże, Narracja i „Wyniszczenie”. O „Spowiedzi” Calka Perechodnika, w: Stosowność i forma. Jak opowiadać o Zagładzie?, red. Michał Głowiński i in., Universitas, Kraków 2005, s. 149–182.

    11 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 324–325.

    12 Zob. Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy, s. 96.

    13 Zob. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, s. 748.

    14 Zob. Tomasz Szarota, Karuzela na placu Krasińskich. Czy „śmiały się tłumy wesołe”? Spór o postawę warszawiaków wobec powstania w getcie, w: tegoż, Karuzela na placu Krasińskich. Studia i szkice z lat wojny i okupacji, Oficyna Wydawnicza Rytm, Fundacja „Historia i Kultura”, Warszawa 2007, s. 150.

    15 Henryk Rudnicki, Martyrologia i zagłada Żydów warszawskich, s. 88.

    16 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    17 Tamże.

    18 Tamże.

    19 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 319.

    20 Tamże, s. 325.

    21 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    22 Tamże.

    23 Marian Berland, Dni długie jak wieki, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1992.

    24 Jacek Leociak, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, s. 119.

    25 AŻIH, 302/48, Pamiętnik Karola Rotgebera.

    26 Tamże.

    27 Tamże.

    28 Tamże.

    29 Do pierwszego wydania pamiętnika załączony został maszynopis testamentu Calka Perechodnika. Na jego podstawie można wnioskować, że pani Hela w rzeczywistości nazywała się Magdalena Babis. Kobiecie o takim imieniu i nazwisku, zamieszkałej w Warszawie przy ul. Pańskiej 104, Perechodnik zapisał w październiku 1943 roku w dożywotnią dzierżawę mieszkanie w willi położonej w Otwocku przy ul. Warszawskiej 7. Zob. Calel Perechodnik, Czy ja jestem mordercą?, s. 267.

    30 Maria Janion, Ironia Calka Perechodnika, w: tejże, Bohater, spisek, śmierć. Wykłady żydowskie.

    31 Opisana przez Marię Janion demaskatorska postawa Perechodnika, będąca podłożem jego ironicznego stylu, była odczytywana jako przejaw nihilizmu i nieludzkiej bezduszności. Zob. Izabella Sariusz-Skąpska, Wybrani, naznaczeni, przeklęci…, „Znak” 1994, nr 6; Gustaw Herling-Grudziński, Z „Dziennika pisanego nocą”, „Tygodnik Powszechny” 1995, nr 4.

    32 Tomasz Żukowski, Savoir-vivre. Ironiczne strategie w „Spowiedzi” Calka Perechodnika, „Teksty Drugie” 2010, nr 6, s. 52.

    33 Maria Janion, Ironia Calka Perechodnika, s. 272.

    34 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 146.

    35 Tamże, s. 218.

    36 Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy, s. 97.

    37 Calek opisuje na przykład spotkanie z konduktorem w pociągu na linii Karczew– Otwock: „Przypomina sobie, że w 1940 roku obowiązywało Żydów świadectwo odwszenia, toteż żąda go teraz ode mnie. Daję mu 5 złotych i nagle jestem czysty, odwszony i legalny pasażer” (Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 149–150). Innym razem na trasie Otwock–Piekiełko Perechodnika spotkała następująca przygoda: „Po drodze jeden konduktor wyrzucił mnie z wagonu, drugi raczył mnie wpuścić razem wraz z banknotem 20-złotowym, który mu dałem, i tak jakoś dojechałem” (tamże, s. 166).

    38 Tamże, s. 277.

    39 Por. Henryk Markiewicz, Przeciw nienawiści i pogardzie, „Teksty Drugie” 2004, nr 6.

    40 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 176.

    41 Tamże, s. 187.

    42 Tamże, s. 188.

    43 Barbara Engelking, Czarna godzina. Rzeczy żydowskie oddane na przechowanie, w: Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, s. 403.

    44 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 277.

    45 Jan Grabowski, Ratowanie Żydów za pieniądze – przemysł pomocy, s. 108.

    46 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 227.

    47 Tamże, s. 192.

    48 Tamże, s. 189.

    49 Tamże, s. 218.

    50 Jacek Kołuszko, Paweł Ajdacki, Otwock i okolice. Przewodnik, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2006, s. 75–76.

    51 Jonathan Turner, Struktura teorii socjologicznej, przeł. Grażyna Woroniecka i in., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, rozdz. „Teoria wymiany”, s. 283–393. Por. Peter M. Blau, Wymiana i władza w życiu społecznym, przeł. Anna Psuty-Zając, Paweł Zając, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2009.

    52 Richard M. Emerson, The Power-Dependency Relations, „American Sociological Review” 1962, t. 27, s. 31–34. Por. tenże, Social Exchange Theory, „Annual Review of Sociology” 1976, t. 2, s. 335–362.

    53 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 191.

    54 Tamże.

    55 Podział na kryjówki wspomagane i samodzielne zob. Marta Cobel-Tokarska, Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce, s. 65–81.

    56 Mirosław Karwat, O perfidii, Muza, Warszawa 2001, s. 22–23.

    57 Tego rodzaju manipulacje jako źródło konfliktu postrzegał również Georg Simmel. Zob. tenże, Filozofia pieniądza, przeł. Andrzej Przyłębski, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1997.

    58 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 228.

    59 Zob. Agnieszka Haska, Jestem Żydem, chcę wejść. Hotel Polski w Warszawie, 1943, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2006.

    60 Calek Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, s. 238.

    61 Tamże, s. 241.

    62 Tamże, s. 240.

    63 Tamże, s. 243.

    64 Tamże, s. 188.

    65 Tamże, s. 251.

    66 Zob. fragment listu Geni do Pejsacha Perechodnika, w: Calel Perechodnik, Czy ja jestem mordercą?, s. 268–270.

    67 AYV, O3/2730, Dziennik Jerzego Feliksa Urmana, „Kartki z pamiętnika – wrzesień 1943 – listopad 1943”. Tekst Jerzego Urmana poprzedzony jest notatką, pod którą pracownica archiwum złożyła podpis: „A. [Aliza] Raba”. Notatka zawiera informacje przekazane przez Izydora Urmana w listopadzie 1964 roku przy okazji składania do archiwum dziennika syna.

    68 AYV, O3/3141, Teczka Emila Urmana (wuja Jerzyka). Znajdują się w niej trzy wykorzystywane przeze mnie dokumenty: dziennik Emila Urmana (określany przeze mnie w tekście jako pamiętnik, spełnia bowiem wyłącznie wymogi tego gatunku), życiorys Emila Urmana (opracowany prawdopodobnie przez Izydora Urmana, który przekazał Archiwum Yad Vashem dokumenty brata w tym samym czasie co syna – w listopadzie 1964 roku), a także notatka poprzedzająca dziennik Emila Urmana (sporządzona na podstawie informacji podanych przez Izydora Urmana), opatrzona podpisem „A. Raba”. Anglojęzyczne wydanie dziennika Jerzego Urmana: „I’m not even a grown-up.” The Diary of Jerzy Feliks Urman, trans. by Anthony Rudolf, Joanna Voit, Menard Press/King’s Colege, London 1991. Z tej edycji: Anthony Rudolf, Introduction, s. 1–16; Sophie Urman, A Wound Which Doesn’t Heal, s. 17–25; [Jerzy Feliks Urman], Jerzyk’s Notes, s. 38–39.

    69 Przed wybuchem wojny w Stanisławowie było 64 tysięcy mieszkańców: 26,5 tysiąca Żydów, 23,5 tysiąca Polaków, 12 tysięcy Ukraińców, 2 tysiące Niemców oraz przedstawiciele innych narodowości. Zob. Wołodymyr Komar, Miasto Stanisławów pod sowiecką i niemiecką okupacją, „Scripta Historica” 2015, nr 21, s. 187.

    70 Dziennik Emila Urmana.

    71 Tamże.

    72 Tamże.

    73 AYV, O3/3141, Życiorys Emila Urmana.

    74 Tamże, Dziennik Emila Urmana.

    75 AYV, O3/2730, Dziennik Jerzego Feliksa Urmana.

    76 Wołodymyr Komar, Miasto Stanisławów po sowiecką i niemiecką okupacją, s. 187–191.

    77 Zob. Tadeusz Olszański, Kresy kresów: Stanisławów, Iskry, Warszawa 2008, s. 130.

    78 Sophie Urman, A Wound Which Doesn’t Heal.

    79 Zob. Philippe Lejeune, W jaki sposób Anne Frank napisała na nowo dziennik Anne Frank, przeł. Magda i Paweł Rodakowie, w: tegoż, „Drogi zeszycie…”, „drogi ekranie…”. O dziennikach osobistych.

    80 [Jerzy Feliks Urman], Jerzyk’s Notes.

    81 Wszystko wskazuje na to, że wersja B stanowiła dla Jerzyka rodzaj matrycy przy tworzeniu „właściwego dziennika”, co oznacza, że prawdopodobnie nie wszystkie notatki w diariuszu (A) powstawały na bieżąco, lecz niektóre z nich z kilkuczy kilkunastodniowym opóźnieniem w stosunku do odnotowywanych wydarzeń. O tym, że Jerzyk opracował rodzaj szkieletu kompozycyjnego dla swojego dziennika, świadczą słowa jego ojca wypowiedziane przed protokolantką z Archiwum Yad Vashem: „Pracę zaczyna systematycznie. Spisuje najpierw dyspozycje, potem je rozwija”. Zob. AYV, O3/2730, Dziennik Feliksa Jerzego Urmana.

    82 AYV, O3/3141, Dziennik Emila Urmana.

    83 Sophie Urman, A Wound Which Doesn’t Heal.

    84 AYV, O3/2730, Dziennik Jerzego Feliksa Urmana.

    85 Tamże.

    86 Tamże.

    87 Tamże.

    88 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 263.

    89 Grzegorz Hryciuk, Represje niemieckie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1941– 1944, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2008, nr 1, s. 102–103.

    90 Grzegorz Rąkowski, Ukraińskie Karpaty i Podkarpacie, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2013, s. 153–154.

    91 AYV, O3/2730, Dziennik Jerzego Feliksa Urmana.

    92 Erich Fromm, Anatomia ludzkiej destrukcyjności, s. 269.

    93 Tamże, s. 276.

    94 Andrzej Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, s. 23.

    95 Sophie Urman, A Wound Which Doesn’t Heal, s. 24.

    96 AYV, O3/3141, Życiorys Emila Urmana.

    97 AYV, O3/3785, Dziennik Feli Fischbein.

    98 Zob. Barbara Engelking, „…zupełnie zdani jesteśmy na nich…” Codzienność ukrywania się i relacje z gospodarzami na podstawie dziennika Feli Fischbein, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4, s. 144–169.

    99 Joanna Nalewajko-Kulikov, Strategie przetrwania. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy, s. 105.

    100 Barbara Engelking, „…zupełnie zdani jesteśmy na nich…” Codzienność ukrywania się i relacje z gospodarzami na podstawie dziennika Feli Fischbein, s. 165.

    101 Tamże.

    Nie wiem, jak ich mam cenić…

    X Facebook Email

    Nie wiem, jak ich mam cenić…

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Nie wiem, jak ich mam cenić…

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Kowalska-Leder, J. (2019). II Zrozumiała, że jest teraz górą… – świadectwa Karola Rotgebera, Calka Perechodnika i Jerzego Feliksa Urmana. In Nie wiem, jak ich mam cenić… (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16286
    Kowalska-Leder, Justyna. « II Zrozumiała, że jest teraz górą… – świadectwa Karola Rotgebera, Calka Perechodnika i Jerzego Feliksa Urmana ». In Nie wiem, jak ich mam cenić…. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16286.
    Kowalska-Leder, Justyna. « II Zrozumiała, że jest teraz górą… – świadectwa Karola Rotgebera, Calka Perechodnika i Jerzego Feliksa Urmana ». Nie wiem, jak ich mam cenić…, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16286.

    Référence numérique du livre

    Format

    Kowalska-Leder, J. (2019). Nie wiem, jak ich mam cenić… (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16228
    Kowalska-Leder, Justyna. Nie wiem, jak ich mam cenić…. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16228.
    Kowalska-Leder, Justyna. Nie wiem, jak ich mam cenić…. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2019, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.16228.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement