1Rozważania prowadzone w tym rozdziale będą się ogniskować wokół dziennika żydowskiej nastolatki, której zapiski jeszcze inaczej niż wcześniej analizowane świadectwa naruszają paradygmat narracji o ratowaniu Żydów. Na początek warto przypomnieć, że w badaniach poświęconych drugiej wojnie światowej, również Zagładzie, od lat osiemdziesiątych coraz głośniej wybrzmiewają głosy krytyczne wobec męskocentrycznej perspektywy zarówno historiografii, jak i krytyki literackiej, które uprzywilejowały, a jednocześnie zuniwersalizowały męskie doświadczenie 1. Jak zauważa Inga Iwasiów, kanon literatury wojennej został zdominowany przez teksty autorstwa mężczyzn, z punktu widzenia których ukazywane są kobiety – najczęściej jako bierne, pozbawione podmiotowości, pogodzone z losem ofiary, wymagające opieki i obrony 2. Na pewno zaprzeczeniem takiego wzorca są analizowane w pierwszym rozdziale tej części książki świadectwa Brandli Siekierkowej, przedstawiające z jej perspektywy aktywność i determinację, jaką wykazała w walce o przetrwanie własne i swoich bliskich. W poprzednim rozdziale zostały ukazane trzy Polki, na które co prawda patrzyliśmy głównie oczami mężczyzn oraz chłopca, niemniej ich zapiski akcentowały sprawczość kobiet, niezależnie od oceny moralnej ich postępowania. Wszystkie te świadectwa uświadamiają, że – poza arbitralnie narzuconą „żydowskością” bądź „aryjskością” – dużą rolę w różnicowaniu doświadczeń związanych z Zagładą odgrywały również: płeć, wiek, stan cywilny, poziom edukacji, pochodzenie klasowe oraz czynniki psychologiczne i osobowościowe.

2Analizowane w tym rozdziale zapiski skłaniają do zastosowania – obok metody biograficznej – takiego ujęcia badawczego, które mieści się na przecięciu herstory i podejścia genderowego. Wyróżniła je w swojej typologii metodologicznej matka założycielka historiografii feministycznej Joan Wallach Scott 3, a wprowadziła do polskich badań na temat kobiecego doświadczenia Zagłady Aleksandra Ubertowska 4. Typologia autorki Gender: A Useful of Historical Analysis wskazuje na trzy ujęcia badawcze stosowane w odniesieniu do historii kobiet. Pierwsze z nich, „addytywne”, polega na dopisywaniu do męskich narracji suplementu ukazującego te same doświadczenia historyczne z perspektywy kobiet. Punktem odniesienia pozostaje więc męski wzorzec, inaczej niż w drugiej metodzie, dla której Scott proponuje nazwę herstory (gra słów niedająca się przełożyć w jednym słowie, dlatego zwykle oddaje się ją jako herstoria). Jak podkreśla Aleksadra Ubertowska, w ramach tego ujęcia

to kobiety wyznaczają standardy normatywności w zakresie wyboru zagadnień naukowych i modelowania obszaru badań. […] Herstory z jednej strony nobilituje tematy wcześniej uznawane za ahistoryczne, dlatego też chętnie korzysta z narzędzi wypracowanych przez ponowoczesne nurty w historii, takie jak mikrohistoria, Alltagsgeschichte, history from below czy historia społeczna i ekonomiczna stworzona przez Ferdinanda Braudela. Równocześnie podkreśla ona kobiecą sprawczość w „robieniu/kształtowaniu historii”, z czym wiąże się wprowadzony przez badaczki subgatunek „biografii zapomnianych postaci kobiecych” […] 5.

3Dzięki temu na światło dzienne wyłaniają się tematy i postaci wcześniej niedostrzegane, nie dochodzi jednak do przewartościowania czy też poddania krytycznej refleksji kategorii, za pomocą których przeszłość jest konceptualizowana. Taki potencjał ma trzecia metoda, czyli podejście genderowe:

W ramach tej metodologii wyprowadzono istotne konsekwencje z rozumienia tożsamości męskiej i kobiecej jako fenomenów zdeterminowanych kulturowo, jako umownych konstruktów, przynależących przede wszystkim do sfery retoryki, organizacji symbolicznej czy ideologii 6.

4Ubertowska zauważa, że takie ujęcie pociąga za sobą uwzględnianie różnie rozumianych mechanizmów władzy, odsłania też przekroczenia czy zamiany ról społecznych, a jednocześnie wskazuje pozorność tych przekroczeń lub ich granice.

5Dziennik żydowskiej nastolatki, o którym będzie tu mowa, pod wieloma względami przekracza ugruntowane wzorce opowieści o Zagładzie, odsłaniając między innymi strefę tabu seksualnego, zmuszając do krytycznej refleksji nad relacją władzy wpisaną w sytuację pomocową, a także nad funkcjonowaniem w okolicznościach Zagłady tak fundamentalnej kategorii antropologicznej jak dzieciństwo. Co ważne, doświadczenia autorki możemy poznać nie tylko z intymnych zapisków prowadzonych „tam i wtedy”, lecz także z jej wspomnień spisanych ponad czterdzieści lat po wojnie oraz z opisu opracowanego przez Instytut Yad Vashem. Przedmiotem moich rozważań jest zarówno zapis diarystyczny, jak i późniejsze wersje wydarzeń odnotowanych w dzienniku. Początkową część rozdziału poświęcam rekonstrukcji zawikłanych losów autorki i osadzeniu ich w kontekście historii lokalnej, budując w ten sposób podstawę dla warstwy interpretacyjnej, w której odsłonięte zostaną bardziej ogólne fenomeny znajdujące odbicie w tej jednostkowej historii 7.

Historia ratowania – wersja oficjalna

6W grudniu 1992 roku Instytut Yad Vashem przyznał tytuły Sprawiedliwych wśród Narodów Świata 92-letniemu Wiktorowi Wójcikowi oraz jego trzy lata młodszej siostrze Emilii Kuładze, zmarłej w 1991 roku. W bazie danych Instytutu umieszczono opis historii ratowania przez nich dwóch Żydówek: Heleny Aschheim (po wojnie wyszła za mąż i zmieniła nazwisko na Littman) oraz Melanii Weissenberg (później Applebaum), której relacja była podstawą do przyznania wyróżnienia 8. Jak informuje Yad Vashem, Wiktor Wójcik, wówczas kawaler, prowadził podczas wojny gospodarstwo rolne w pobliżu Dąbrowy Tarnowskiej. Mieszkał tam razem z siostrą, wdową z trójką małych dzieci. Gdy w miasteczku zostało utworzone getto 9, Wójcikowie zaczęli handlować z jego mieszkańcami produktami spożywczymi. W ten sposób Wiktor i Emilia poznali Melanię oraz jej kuzynkę Helenę i zaoferowali im kryjówkę na wypadek, gdyby w getcie zaczęło być naprawdę niebezpiecznie. Pewnej nocy we wrześniu 1942 roku Melania i Helena udały się do Wójcików, żeby kupić od nich trochę jedzenia, a potem przeszmuglować je do dzielnicy żydowskiej. Przenocowały w gospodarstwie, a następnego dnia okazało się, że nie mają już dokąd wracać – getto zostało „zlikwidowane” 10. Wiktor i Emilia zaproponowali więc dziewczynom (ich wieku Yad Vashem nie odnotowuje), aby zostały u nich przez kilka dni, zanim sytuacja się wyjaśni. Wkrótce uznano, że powrót do Dąbrowy oznaczałby dla uciekinierek wyrok śmierci. Wójcikowie ukryli je zatem w stajni, zatajając to zarówno przed sąsiadami, jak i przed dziećmi Emilii, które miały wówczas pięć, siedem i dziewięć lat. Kryjówka była tak mała, że Melania i Helena musiały w niej leżeć. Tylko nocą mogły wstać, żeby rozprostować nogi i umyć się w wodzie, którą gospodarze przynosili w wiadrach. W koszu przykrytym sianem dostarczali im żywność. Pod koniec 1944 roku do wioski wkroczyli Niemcy 11, a w stajni, w której ukrywały się dziewczyny, pojawiły się wojskowe konie. Niemieccy żołnierze często zachodzili do domu Wójcików również dlatego, że w pobliżu zorganizowali sobie kuchnię polową. W tej sytuacji Melania i Helena zostały przeniesione do obory, gdzie znajdował się chlew. Wiktor schował je tam na poddaszu, przykrywając dużą ilością siana. Dziewczyny musiały się zachowywać bezszelestnie, ponieważ do obory często przychodziły nie tylko dzieci Emilii, lecz także Niemcy. Instytut Yad Vashem, powołując się na świadectwo Melanii, przytacza anegdoty, których nie znajdziemy w jej dzienniku. Pierwsza opowiada o tym, jak pewnego dnia dziewczęta miały okazję pożywić się jedzeniem przygotowanym w niemieckiej kuchni. Były to resztki przekazane im przez Emilię, którą wcześniej obdarował jeden z żołnierzy. Druga wiąże się z problemami zdrowotnymi Heleny. Otóż pewnego dnia zaczęła cierpieć na silny ból zęba, a jej twarz bardzo spuchła. Co prawda ubłagany przez nią Wiktor wyrwał ząb przy użyciu obcęgów, szybko jednak okazało się, że usunął niewłaściwy. Helena obiecała więc solennie, że nie będzie krzyczeć i poprosiła Wójcika o ponowną interwencję. Nie poznajemy finału tej przygody, ponieważ autorzy opisu płynnie przechodzą do epilogu całej historii i informują, że Dąbrowa Tarnowska została wyzwolona 20 stycznia 1945 roku. Gdy Niemcy opuścili wioskę, Wójcikowie przyprowadzili dzieci do obory i poinformowali je o istnieniu Melanii i Heleny. Następnie Wiktor udał się do miasteczka, żeby sprawdzić, czy jest już bezpiecznie. Po powrocie z rekonesansu poinformował, że Żydzi zaczęli wychodzić z kryjówek. Melania i Helena opuściły gospodarstwo Wójcików nocą, aby sąsiedzi nie zorientowali się, że były ukrywane w pobliżu ich domostw. Opis całej historii kończy wyznanie Melanii:

Obiecałam Wiktorowi i Emilii, że odwdzięczę się za wszystko, co dla nas zrobili i nigdy o nich nie zapomnę… nawet podczas pierwszych trudnych lat w Kanadzie pomagałam im, jak tylko mogłam. Przez wszystkie te lata utrzymywałam z nimi kontakt, a w 1977 roku odwiedziłam ich w Polsce 12.

7Nieco inny obraz doświadczeń żydowskich dziewczyn ukrywanych przez rodzeństwo Wójcików w okolicach Dąbrowy Tarnowskiej znajdziemy w dzienniku Melanii, który zaczęła prowadzić w getcie, a następnie kontynuowała w kryjówce. Po raz pierwszy ukazał się on w wersji polskiej, w opracowaniu Jana Grabowskiego, w 2016 roku 13. Rok później Molly Applebaum (tak dziś nazywa się Melania Weissenberg) opublikowała w Kanadzie zarówno angielskie tłumaczenie swoich okupacyjnych zapisków, jak i wspomnienia z całego życia, które spisywała w latach 1998–200114. Zanim przejdę do analizy dziennika Melanii, nakreślę jej przedwojenne losy, opierając się głównie na powstałych kilkanaście lat temu wspomnieniach autorki, uzupełniając je ustaleniami Jana Grabowskiego.

Okres przedwojenny i czas wojny poprzedzający zapiski Melanii

8Melania Weissenberg urodziła się w Krakowie w 1930 roku w zasymilowanej rodzinie kupieckiej. Jej rodzice prowadzili sklep z artykułami spożywczymi, do którego szczególnie chętnie zachodzili goście odwiedzający pacjentów leczących się w pobliskich szpitalach. Cztery lata później na świat przyszedł brat Melanii Zygmunt. Gdy w 1938 roku zmarł ich ojciec Chaskiel, matka Salomea (nazywana również Sarą) jeszcze przed rozpoczęciem wojny wyszła ponownie za mąż za Ignacego Kellera, polskiego Żyda wysiedlonego z Niemiec. Nie zdecydowała się jednak na zmianę nazwiska i wraz z drugim mężem nadal zajmowała się działalnością handlową. Kilka miesięcy po wybuchu wojny rodzina straciła zarówno sklep, jak i położone na jego tyłach mieszkanie, które musiała zamienić na dużo gorsze lokum. Coraz trudniejsze warunki życia w Krakowie skłoniły ją, by w 1940 roku przeprowadzić się wraz z całym dobytkiem do Dąbrowy Tarnowskiej, położonej kilkanaście kilometrów na północ od Tarnowa. Wcześniej pojechała tam siostra Salomei Frania, która wraz z dwójką dzieci zamieszkała u rodziny swego męża, zbiegłego wcześniej do Związku Radzieckiego. Wkrótce do obu sióstr dołączyło kilkoro członków krakowskiej rodziny, w tym starsza od Melanii kuzynka Helena. Dziewczynka wraz z bratem i rodzicami wprowadziła się do dawnej pracowni fotograficznej męża Frani. Jak wspomina po latach, decyzja o wyjeździe okazała się słuszna przede wszystkim dlatego, że w małym miasteczku otoczonym wsiami łatwiej było zaopatrzyć się w żywność niż w Krakowie. Jej opis życia w Dąbrowie Tarnowskiej zdradza standardy, do jakich zdążyła przywyknąć w rodzinnym mieście. W pamięci Molly zapisały się prymitywne warunki sanitarne – użytkowane wspólnie z sąsiadami sławojki i brak dostępu do bieżącej wody. Nie to jednak było dla niej wówczas najważniejsze. Cieszył ją czas spędzany na zabawie z kuzynami i ciekawiło środowisko religijnych Żydów, z którym po raz pierwszy była tak blisko. Nagle znalazła się w otoczeniu mówiącym jidysz i kultywującym tradycyjne obyczaje. Wspomina, że w tym okresie do jej obowiązków należało odnoszenie w piątki do pobliskiej piekarni garnka z czulentem, który następnego dnia stawiała na rodzinnym stole.

9Budynek z pracownią fotograficzną, służącą rodzinie Melanii za mieszkanie, znalazł się w granicach getta utworzonego na początku 1941 roku. „Żydowska dzielnica mieszkaniowa” została otoczona w części drutem kolczastym, a w części parkanem, a na jej terenie stłoczono około 3 tysięcy ludzi z Dąbrowy i okolicznych wsi. Mieszkańcom getta dokuczał głód, któremu próbowała zaradzić Żydowska Samopomoc Społeczna wraz z Judenratem. Późną wiosną 1942 roku do Dąbrowy zaczęły docierać wieści, że skupiska żydowskie są „likwidowane”, a ludność wywozi się w nieznanym kierunku. W getcie zrobiło się bardziej niż dotychczas niebezpiecznie, aresztowano i rozstrzelano kilkudziesięciu przedstawicieli inteligencji. Wtedy rodzina Melanii ukryła pod podłogą swego tymczasowego mieszkania najcenniejszy dobytek (między innymi świeczniki, srebra stołowe, kieliszki, obrusy i trochę biżuterii), a sama coraz więcej czasu spędzała na strychu nad pracownią. W tym czasie, czyli w okolicach pierwszej „akcji likwidacyjnej”, która nastąpiła 17 lipca 1942 roku, wielu mieszkańców getta próbowało się chronić na jego terenie w rozmaitych kryjówkach. Jak czytamy we wspomnieniach Molly, już w czerwcu 1942 roku do obozu w Bełżcu została wywieziona z getta jej cała dalsza rodzina, z wyjątkiem Heli, której udało się uniknąć dołączenia do transportu dzięki papierom zaświadczającym zatrudnienie 15. Od tej chwili starsza kuzynka zamieszkała z Melanią, jej rodzicami i bratem.

Notatki z getta

10Niestety, nie zachował się początek dziennika Melanii. Pierwszy dostępny nam fragment jest kontynuacją notatki, której daty powstania nie jesteśmy w stanie zrekonstruować. Zawiera on typowe wyznania pensjonarki, skierowane do samego dzienniczka, któremu wyjaśnia, że nawet jemu nie jest gotowa powierzyć swoich najskrytszych tajemnic. Tematyka tego fragmentu, a także odnotowane w pierwszym datowanym wpisie (z 1 marca 1942 roku) odkrycie przyjemności z prowadzenia dziennika (na to doświadczenie – jak pamiętamy – zwracał uwagę Philippe Lejeune 16), wskazują, że mamy tu do czynienia z narodzinami praktyki diarystycznej. Początkowe zapiski – aż do momentu przeprowadzki do Wójcików w październiku 1942 roku – mimo że powstają w getcie, niewiele mówią o sytuacji jego mieszkańców. Melania skupia się na swoim życiu wewnętrznym, uczuciach, fantazjach i marzeniach. Sporo narzeka na zły los, który naznaczył jej dzieciństwo wojną. Odnotowuje też kierowane do Boga prośby, by miał ją oraz jej bliskich w opiece i pozwolił im przetrwać okupację. Ze względu na tematykę i nieco egzaltowany styl pierwsze wpisy Melanii przypominają zapiski Reni Knoll, żydowskiej nastolatki, która prowadziła dziennik w Krakowie od maja 1940 do września 1941 roku 17. U obu autorek znajdziemy opisy przyrody, odwołania do lektur poświęconych tematyce romansowej, a także wyraźne echa znanych im, choć nieprzywoływanych wprost, książek. Gdy Melania odnotowuje pierwsze zwiastuny nadchodzącej wiosny, zaznacza, że nie wszyscy dostrzegają je równie szybko jak ona. Dla wielu bowiem wiosna „idzie powoli, jak żółw ociężale” 18. Inne odwołanie literackie, niewskazujące już na repertuar dziecięcych lektur, lecz raczej na czytelnicze fascynacje podlotka, pojawia się w notatce, w której Melania wyrzuca sobie naiwną wiarę w istnienie Boga, zdradzając przy tym znajomość (co najmniej tytułu) powieści Marii Rodziewiczówny:

Ja do tej ostatniej, strasznej Jego chwili myślałam, że jednak jest, to znaczy, że jednak tu, w tym wypadku, okaże się miejsce między ustami a brzegiem pucharu… Widzę, że nie ma 19.

11Już pierwsze wpisy wyraźnie wskazują na to, że dziennik nie powstaje z myślą o stworzeniu świadectwa okupacyjnych doświadczeń. W jego początkowej partii brakuje informacji, które mogłyby wprowadzić potencjalnego czytelnika w kontekst wydarzeń. Z trudem można się domyślić, że dziennik powstaje w getcie. Melania pomija jakąkolwiek formę prezentacji rodziny, nie wspomina o swoim wieku ani o żadnych istotnych elementach biografii. Zapiski utrzymane są więc w „wysokim kontekście” 20, wiele ważnych informacji nie zostaje odnotowanych, ponieważ są one zinternalizowane przez autorkę lub też odnoszą się do jej bezpośredniego kontekstu fizycznego, nie widzi więc potrzeby, aby o nich wspominać. Ten sposób pisania utrzyma się również w drugiej części dziennika, powstającej w kryjówce u Wójcików. W tym wypadku jednak stabilna rama sytuacyjna i wąski krąg opisywanych osób powodują, że czytelnikowi łatwej jest zrozumieć sens intymnych notatek.

12W początkowych zapiskach, prowadzonych jeszcze w getcie, dziewczynka bardzo dużo uwagi poświęca tajemniczej Binie. Melania jest najwyraźniej zafascynowana urodą, wrażliwością i mądrością dwudziestoletniej przyjaciółki, zatrudnionej w biurze Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Sabina Goldman (jej nazwisko pada we wspomnieniach Molly) jest też dla dziewczynki obiektem pierwszych uczuć o charakterze erotycznym, czego ślad znajdujemy w notatce z 13 kwietnia 1942 roku:

Gdybyś wiedziała, jak ja Cię, Bineczko, kocham. O, gdybyś wiedziała. Lecz Ty nie wiesz i nie będziesz nigdy wiedzieć. Bo nie uwierzysz, że taka miłość może istnieć. To się nazywa miłość „lesbi[j]ska”, to znaczy kobiety do kobiety. Kocham Cię całym moim dziecinnym, czystym jeszcze serduszkiem. I cierpię. I ty jesteś moją pierwszą miłością 21.

13Bardzo podobny zapis, umiarkowanie pasujący do czytelniczych oczekiwań wobec „świadectw dzieci Holokaustu”, znajdziemy w dzienniku starszej o rok Anny Frank. W styczniu 1944 roku, a więc po sześciu miesiącach spędzonych w kryjówce w okupowanym przez Niemców Amsterdamie, Anna zanotowała wspomnienie nocowania u swojej przyjaciółki:

Zapytałam ją, czy w dowód naszej przyjaźni mogłybyśmy nawzajem dotknąć swoich piersi. Jacque odmówiła. Było też tak, że miałam niesamowitą potrzebę całowania Jacque, i że to robiłam. Za każdym razem na widok nagiej postaci kobiecej, jak na przykład Venus w historii sztuki Springera, wpadam w ekstazę 22.

14Gdy w maju 1944 roku Anna podjęła decyzję o gruntownym przeredagowaniu swojego dziennika intymnego, tak aby po wojnie mógł stanowić świadectwo okupacyjnych przeżyć nastolatki, uznała, że nie będzie w nim miejsca na tego rodzaju wyznania. Usunęła więc ten fragment, podobnie jak wiele innych dotyczących jej rozwoju seksualnego, napiętych relacji z matką oraz miłości do Petera, który wraz z rodzicami przebywał w kryjówce rodziny Franków. Jak wiadomo, Anna nie przeżyła wojny, a jej ojciec, opublikowawszy zapiski córki już w 1947 roku, był potem przez lata publicznie oskarżany o ich ocenzurowanie. Tymczasem – jak wykazał Philippe Lejeune – Otto Frank wprowadził do nieukończonego przez Annę „świadectwa przeżyć okupacyjnych” wiele fragmentów jej dziennika intymnego, również ten ze wspomnieniem relacji z Jacque 23. Najwyraźniej uznał, że tematyka, która w oczach nastolatki mogła się wydawać wstydliwa, będzie ważnym komponentem jej wizerunku, jaki czytelnik zbuduje sobie podczas lektury dziennika. Wspominam o tym na marginesie analizy zapisków Melanii, aby podkreślić, że takie intymne, erotyczne wyznania rzadko spotkamy w notatkach dzieci Holokaustu, zwłaszcza gdy były prowadzone z myślą o stworzeniu świadectwa. Weissenbergówna co prawda nie miała takiej motywacji, jednak już ponadosiemdziesięcioletnia Molly musiała zdawać sobie sprawę z kontekstu, w jakim będą odbierane jej zapiski. Mimo to nie zdecydowała się na ingerencje w tekst i – jak się przekonamy – ujawniła również o wiele bardziej „niecenzuralne” doświadczenia niż pierwsze fantazje erotyczne.

Nawiązanie relacji z gospodarzami – wspomnienia Molly

15Ponieważ Melania nie wyjaśnia w dzienniku, w jaki sposób jej rodzina nawiązała kontakt z rodzeństwem Wójcików, warto przed analizą zapisków prowadzonych w ukryciu na terenie ich gospodarstwa sięgnąć do wspomnień Molly, gdzie ten wątek jest dość rozbudowany i wygląda inaczej niż w opracowaniu Instytutu Yad Vashem. Należy przy tym wziąć poprawkę na to, że wiele fragmentów tej historii mogło przez lata ulec pewnym przekształceniom, tak więc na przykład chronologia wydarzeń może nieco odbiegać od rzeczywistości.

16Molly wspomina, nie podając przy tym szczegółów, że latem 1942 roku (co należy traktować orientacyjnie) matka zaprzyjaźniła się z Wiktorem i jego siostrą Emilią. Salomea poprosiła, by zatrudnili ją i jej bliskich w swoim gospodarstwie w zamian za wyżywienie. Molly pamięta, że sprawa została oficjalnie załatwiona w urzędzie, który wydał pozwolenia na pracę. Taki scenariusz wydarzeń pasuje do ustaleń Jana Grabowskiego, który pisze, że mieszkańcy getta w Dąbrowie Tarnowskiej mogli się ubiegać o oficjalne zatrudnienie w okolicznych folwarkach i gospodarstwach rolnych. Nie trwało ono długo, pozwalało jednak trochę odbudować siły dzięki łatwiejszemu dostępowi do żywności, a przede wszystkim dawało wytchnienie od ciągłego zagrożenia represjami, którym byli poddawani mieszkańcy getta. Bywało, że Żydzi w trakcie prac polowych podejmowali próby ucieczki, a niektórzy – po „likwidacji” getta – szukali schronienia u znajomych gospodarzy 24. Jak wspomina Molly, praca w gospodarstwie Wójcików trwała kilka tygodni i polegała między innymi na zbieraniu buraków i fasoli oraz pieleniu ziemniaków. Formuła pozwolenia na zatrudnienie zawierała jeden poważny mankament – żydowska rodzina musiała wracać na noc do getta. Niekiedy łamała tę zasadę i spała w oborze u Wójcików. Dodajmy, że w dzienniku Melanii nie znajdziemy nawet śladu epizodu związanego z zatrudnieniem w gospodarstwie Emilii i Wiktora.

17W swoich wspomnieniach – w przeciwieństwie do dziennika – Molly dość szczegółowo charakteryzuje gospodarzy. Pisze, że mąż Emilii zmarł tuż przed wojną, zostawiając żonę z trójką dzieci – Zdzisławem, Antonim i Barbarą – które miały wówczas mniej niż siedem lat. Wiktor, mieszkający wraz z rodzicami w innej wsi, postanowił po wybuchu wojny przeprowadzić się do siostry, żeby pomóc jej w prowadzeniu gospodarstwa. Molly ocenia je jako biedne, choć – biorąc po uwagę realia ówczesnej polskiej wsi – posiadanie ziemi uprawnej, a także konia, dwóch krów, jednej bądź dwóch świń oraz kur sytuowałoby Wójcików jeśli nie w kategorii chłopów średniozamożnych, to z pewnością nienarażonych na ubóstwo. Wiktor zapisał się w pamięci Molly jako pracowity i zaradny gospodarz, który potrafił spędzać noce przy poletku cebuli, żeby jej pilnować przed złodziejami. Był też człowiekiem przedsiębiorczym, na przykład skonstruował rodzaj szklarni, w której wcześniej niż na polu dojrzewały różne, również eksperymentalne, odmiany pomidorów. Wójcikowie sprzedawali je potem na targu, zarabiając na nich dużo więcej niż na serach i maśle.

18Prace polowe u Wójcików musiały się zakończyć przed 17 lipca 1942 roku, Molly bowiem doskonale pamięta ten dzień spędzony wraz z rodziną w ukryciu na terenie getta. Taki układ zdarzeń znajduje też potwierdzenie w dzienniku. Tego dnia rozpoczęła się rozłożona na kilka etapów „likwidacja” getta. Żydzi byli wywlekani ze swoich domów i brutalnie zapędzani do wagonów, część zginęła na miejscu. Akcja trwała dwa dni. Po jej zakończeniu w getcie bądź w jego pobliżu – wedle wspomnień Molly – zaczęli się pojawiać Wójcikowie, którzy dostarczali jej rodzinie żywność w zamian za ubrania i sprzęty gospodarstwa domowego. Po wywiezieniu mieszkańców getta dostęp do tego rodzaju dóbr był dla wciąż pozostających w nim Żydów właściwie nieograniczony. Pewnego dnia Wiktor miał zaproponować Melanii i jej bliskim, aby przenieśli się do jego gospodarstwa, gdyby znaleźli się w niebezpieczeństwie. Nie padły żadne szczegóły ani data.

Początkowy etap ukrywania się u Wójcików

19W pierwszym wpisie, jaki Melania sporządziła w kryjówce 10 września 1942 roku, najważniejszym tematem pozostaje Bina:

Znajduję się u pewnej chłopki, gdzie skryłam się wraz z rodziną, by uciec burzy, która musi przejść nad miastem. Och, jakże boję się o moje kochanie, które zostało w tym wstrętnym mieście! Mam teraz całe dnie czasu, więc bardzo dużo mimo woli rozmyślam. I drżę ze strachu, że Bineczka nie wyjedzie na czas z miasta 25.

20Strach o Sabinę i koszmarne sny na jej temat zupełnie przesłaniają kwestię aktualnych warunków życia. Czytając notatki Melanii, trudno się zorientować, że początkowo przebywała w kryjówce z matką, bratem i kuzynką Heleną – jak ustalił Jan Grabowski – wówczas dwudziestoparoletnią 26. Jedynym członkiem rodziny obecnym na kartach dziennika we wrześniu 1942 roku jest ojczym diarystki, a to głównie dlatego, że krążąc między gospodarstwem Wójcików a gettem w Dąbrowie, przekazywał korespondencję, jaką Melania prowadziła z Biną. 23 września, pięć dni po ostatecznej „akcji likwidacyjnej”, podczas której ponad tysiąc osób zostało wywiezionych do Bełżca, a setki zginęły na ulicach miasteczka lub zostały rozstrzelane na miejscowym kirkucie 27, autorka dziennika jest pewna, że Sabinie nie udało się przeżyć:

Tak. To, przed czym się bałam tak bardzo, już na pewno musiało się stać. […] mnie właśnie wypadło najważniejsze oczko z pierścionka, który rok temu dostałam od Bineczki i który był moim talizmanem. To oczko szklanne to było jakby Binki serce. A więc wyrwano jej serduszko! 28

21Dwa dni później Melania dowiaduje się od ojczyma, że Sabina została wywieziona „na pewną śmierć. I po uśmierceniu elektrycznością będą odciągać tłuszcz na mydło!” 29. Ze wspomnień Molly dowiadujemy się, że Sabina próbowała podczas „akcji likwidacyjnej” uciec, została jednak złapana w pociągu przez policję granatową, która przekazała ją Niemcom. W konsekwencji dołączyła do transportu zmierzającego do Bełżca.

22Na wieść o losie Biny Melania reaguje wpisami w dzienniku, w których opłakuje przyjaciółkę i poprzysięga w bliżej nieokreślony sposób zemścić się za jej śmierć. Już w połowie października upamiętnia kolejne bolesne doświadczenie – ojczym wraz z bratem opuszczają kryjówkę. Tydzień później pisze, że otrzymała od nich list z getta w Tarnowie. Na podstawie dziennika trudno rozstrzygnąć, w jaki sposób udało się go przekazać. Można tylko przypuszczać, że pomocni w tej kwestii byli Wójcikowie. W tym samym wpisie z 21 października autorka – poza listem z Tarnowa – odnotowuje swoje urodziny, które spędziła z mamą i Helą, po raz pierwszy wspomnianą na kartach dziennika. Następna notatka powstaje ponad miesiąc później, 27 listopada, i zawiera sensacyjną informację:

Zyga dziś wrócił z Tarnowa! Uciekł z transportu, gdzie szedł z tatusiem, i po paru godzinach przyjechał pociągiem do naszej stodoły. Przygód nie chce mi się opisywać, bo i tak już dość straszny jest mój pamiętnik30.

23Kolejny wpis, powstały 8 grudnia, poświęcony jest w całości tęsknocie za Biną, a następny, z 21 grudnia, przepełniony rozpaczą z innego powodu – tym razem matka i Zyga opuścili gospodarstwo Wójcików. Powody tej decyzji i inne istotne informacje na temat początkowej fazy ukrywania się, gdy Melanii i Helenie towarzyszyli pozostali członkowie rodziny, możemy poznać dzięki wspomnieniom Molly. Po latach opisała też kryjówkę, jaką Wiktor przygotował dla jej rodziny w kącie obory 31. Była to niewielka przybudówka, w której można było zarówno siedzieć, jak i leżeć. Budka została osłonięta słomą i wyposażona w niewielkie, ukryte wyjście, umożliwiające wypełznięcie nocą na teren obory. Molly wspomina, że ojciec podjął decyzję o opuszczeniu wraz z synem gospodarstwa Wójcików z powodu nieznośnych warunków życia, przede wszystkim braku dostępu do wody. Pisze ponadto, że późniejszy powrót małego Zygmunta do kryjówki przyniósł kłopotliwe konsekwencje. Chłopiec obserwował przez szpary w deskach dzieci Emilii bawiące się na podwórku i domagał się wypuszczenia na zewnątrz, nieustannie więc trzeba go było mitygować i zmuszać do zachowania ciszy. Niemal do końca grudnia gospodarze nie podjęli ostatecznej decyzji w kwestii ukrywania rodziny Melanii. Liczyli na to, że sytuacja się uspokoi i mieszkańcy kryjówki po prostu opuszczą ich gospodarstwo. Tymczasem z okolicy zaczęły nadchodzić straszne wieści o denuncjowaniu ukrywających się Żydów, a także o przypadkach palenia chałup, niekiedy wraz z ich właścicielami, jeśli zdecydowali się na pomaganie zbiegom z getta. Wiktor ostatecznie doszedł do wniosku, że największe ryzyko wiąże się z ukrywaniem małego Zygmunta, i – powołując się przede wszystkim na zagrożenie siostrzeńców – zażądał, by chłopiec opuścił gospodarstwo. W tej sytuacji Salomea postanowiła towarzyszyć synowi, a w oborze Wójcików zostały tylko Melania i Helena. Po wojnie okazało się, że matka zginęła podczas jednej z „akcji likwidacyjnych” getta w Tarnowie, w którym wcześniej urwał się ślad po jej mężu; dalsze losy Zygmunta pozostają nieznane.

24Zauważmy, że cały pierwszy etap ukrywania się żydowskiej rodziny u Emilii i Wiktora w ogóle nie pojawia się w informacji udostępnionej przez Instytut Yad Vashem 32. W relacji uzasadniającej przyznanie im tytułu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata bilans uratowanych wynosi sto procent – dziewczyny pojawiają się u Wójcików same i zostają u nich aż do końca wojny.

Drugi etap – nowa kryjówka

25Po rozstaniu z Salomeą i Zygmuntem w dzienniku pojawia się temat, który odtąd całkowicie go zdominuje – doświadczenie ukrywania się, a przede wszystkim relacja z gospodarzami. 25 stycznia 1943 roku autorka notuje, że właśnie znalazła się wraz z Heleną w nowej kryjówce: „Zmieniłyśmy dziś »mieszkanie«. Przeniosłyśmy się ze skrytki w stodole do skrzyni umieszczonej w ziemi” 33.

26Skrzynia opisana jest jak trumna, w której znajduje się otwór umożliwiający dopływ światła i powietrza. Dziewczyny leżą w niej całe dnie, mając do dyspozycji pierzynę i poduszkę. Mogą opuścić swój „grobowiec” nocą i pobyć trochę w stajni, co wcale nie oznacza wytchnienia, pomieszczenie jest bowiem zimne, ciemne i okropnie cuchnie. Szybko wracają więc do kryjówki, z której ponownie wychodzą o szóstej rano, żeby się umyć i załatwić potrzeby fizjologiczne.

27Nieco więcej informacji o nowej kryjówce znajdujemy we wspomnieniach Molly 34. Była to rzeczywiście drewniana skrzynia, którą Wiktor powiększył do takich rozmiarów, że leżąc, dziewczyny mogły niemal wyprostować nogi. Jej szerokość przypominała podwójne łóżko, a wysokość umożliwiała zajęcie pozycji półsiedzącej. Skrzynia została wspólnymi siłami Emilii i Wiktora zakopana w stajni. Opis rytmu życia jej mieszkanek wygląda we wspomnieniach Molly zasadniczo tak samo jak w dzienniku. Uzupełnia go tylko informacją, że do oddawania moczu w ciągu dnia (a więc w „trumnie”) służył im garnek, którego zawartość przelewały do zamykanego termoforu. Oprócz pierzyny i poduszki miały do dyspozycji firankę służącą za prześcieradło oraz mały kubek, nóż i dwie łyżki.

28Skoro już mowa o technicznych szczegółach użytkowania kryjówki, zatrzymajmy się jeszcze przy kwestii prowadzenia dziennika w takich warunkach. Niestety, musi ona pozostać w obszarze domysłów, ponieważ ani diariusz, ani spisane po latach wspomnienia nic nie mówią o miejscu i czasie prowadzenia zapisków, a nawet o sposobie pozyskiwania materiałów piśmiennych. Trudno sobie wyobrazić szczegóły praktyki diarystycznej, biorąc pod uwagę, że Melania w ciągu dnia przebywała w skrzyni, a nocą w ciemnej stajni. Prawdopodobnie prowadziła zapiski nad ranem, w czasie przeznaczonym na załatwienie potrzeb fizjologicznych. Raz wspomina, że pisanie na leżąco – czyli prawdopodobnie w skrzyni – jest bardzo niewygodne, dlatego woli to robić, będąc na zewnątrz w stajni. Jak wynika z fotokopii stron dziennika załączonych do polskiego wydania, był on prowadzony w szkolnym liniowym zeszycie przy użyciu pióra. Autorka ani razu nie wspomina, skąd miała atrament. Wszystko wskazuje na to, że Melania po prostu korzystała z materiałów piśmiennych, które zabrała z getta. Jej charakter pisma jest niezwykle staranny, a stylistyka, słownictwo i ortografia świadczą o dobrej znajomości polskiego, jeśli oczywiście uwzględnimy wiek autorki. W części pisanej w stajni widać w warstwie słownej wpływ kontaktów z gospodarzami, pojawiają się tam bowiem pojedyncze określenia gwarowe, jak „huncwot” (jego słownikowe znaczenie to: hultaj, gagatek, łobuziak, urwis35). Melania używa go w doniesieniu do Wiktora, gdy ma o coś do niego żal. Do listopada 1943 roku najczęściej nazywa go jednak „wujciem”, a potem, gdy ich relacja nabierze bardziej intymnego charakteru, „Ciuruniem”, co nawiązuje do tego, że gospodarz zwraca się do niej „córeczko”.

29O ile przed zamieszkaniem w „grobie” niemal w każdym miesiącu autorka sięga po pióro kilka razy, o tyle od tego momentu będzie to robić zwykle raz w miesiącu. Od listopada 1943 roku niemal wszystkie notatki są pozbawione daty dziennej. Zamieniają się w skrótowy raport z całego miesiąca, którego nazwę Melania umieszcza zamiast konkretnej daty. Tak jakby dziennik – wedle najbardziej skrótowej definicji Philippa Lejeune’a „seria datowanych śladów” 36– zamienił się w rodzaj kroniki, w której autorka pod koniec każdego miesiąca próbuje na własny użytek dokonać bilansu najważniejszych wydarzeń. Służy to prawdopodobnie nawet nie tyle ich upamiętnieniu, ile osadzeniu w ramach czasowych amorficznego doświadczenia trwania w kryjówce, charakteryzującego się monotonią i bezruchem 37. Kolejne odnotowane miesiące unaoczniają autorce upływ czasu, pozwalają na wyłuskanie wydarzeniowości z morza inercji i martwoty. Zapewne pozwalają też fantazjować, że każdy kolejny miesiąc coraz bardziej przybliża koniec wojny. Funkcja wpisów Melanii od jesieni 1943 roku do końca dziennika przypomina nieco praktykę więźniów zaznaczających kreskami na ścianie kolejne upływające dni, tygodnie, miesiące czy lata – z tą różnicą, że więźniowie zazwyczaj znają termin zakończenia wyroku.

Życie w skrzyni

30Od początku do końca ukrywania się w gospodarstwie Wójcików Melania jest w pełni świadoma, że nie ma żadnej innej możliwości ratunku. Utwierdzają ją w tym przynoszone przez Wiktora wieści z okolicy:

To wszystko przeplatane strachami i nieprzyjemnymi komunikatami „wujcia”, jak np. „Znowu przyprowadzili skądś rodzinę żydowską i zastrzelili!” itp. Dopiero to się szczęściem nazywa, i to jeszcze jakim. I sto razy dziennie trzeba Bogu dziękować, że tak jest, a nie inaczej. I ciągle prosimy o zdrowie naszych kochanych, dobrych gospodarzy, naszego „wujcia” i naszej pani, żeby do końca wytrwali szczęśliwie w swoim szlachetnym postanowieniu. Żeby im Bóg dodał siły do przecierpienia z nami! Bo przecież ci złoci ludzie czynią dla nas, co tylko w ich mocy i możności. Podziwiam wciąż tę ich wytrwałość, bo przecież to rzecz nie lada, a bądź co bądź żadnych zobowiązań wobec nas nie mają, bo nim my do nich przyszli, to nas nawet dobrze nie znali! Czuję, że nieraz bardzo nas nie lubią, bo jesteśmy wszak przyczyną ich strachu i niepokoju, w którym żyją, odkąd my do nich przyszli. Jednak idealny charakter nie pozwala im wysłać nas na pewną śmierć i wielka ufność w Boga pozwala im do przezwyciężenia panicznego strachu, który niestety tak często ma miejsce. Drogi, kochany, złoty „wujciu” i ty, nasza Pani słodka! Jakże bezgranicznie wdzięczną Wam jestem, że pomagacie nam pchać tę ciężką tak okropnie taczkę życia, na którą źli ludzie nałożyli takiego ciężaru, że bez was, nie ma rady, na pewno bym nie uciągła! 38

31Nie da się rozstrzygnąć o stopniu szczerości tego peanu na cześć gospodarzy. Nie wiadomo, czy Melania brała pod uwagę, że notatki mogą wpaść w ich ręce. Jednak całość dziennika, który zawiera również mniej pochlebne fragmenty na temat Wójcików, wydaje się odzwierciedlać autentyczne uczucia. Do tej hipotezy skłaniają przede wszystkim wpisy o bardzo intymnym charakterze, które będą jeszcze przedmiotem mojej refleksji.

32Cały dziennik stanowi wyraz pełnej świadomości absolutnego uzależnienia życia mieszkanek kryjówki od odwagi i wytrwałości „opiekunów”. Jak widać w ostatnim przywołaniu, Melania uważa, że jedyną formą wpływu, jaką aktualnie dysponuje, są modły za zdrowie i siły gospodarzy. Przypomnę, że podobną modlitwę, a właściwie jej parodię, odnotował w swoim pamiętniku Calek Perechodnik. Wiedząc, jak wiele zależy od właścicielki kryjówki i jej dobrej relacji z kochankiem, „modlił się” z charakterystyczną dla siebie ironią między innymi o to, aby ich związek się nie rozpadł, aby Hela nie znalazła sobie kandydata na męża, a także aby żona Wacława nie odkryła, że jest zdradzana 39. W słowach Melanii nie znajdziemy cienia sarkastycznego dystansu. Widać, że jest przytłoczona zależnością od gospodarzy i świadomością ryzyka, jakie wiąże się z ukrywaniem. Opowieści Wiktora na temat tego, co dzieje się w okolicy, nie pozwalają jej o tym zapomnieć.

33Wydarzenia, które wówczas rozgrywały się w powiecie dąbrowskim, szczegółowo przeanalizował Jan Grabowski w pracy Judenjagd. Przywołam najważniejsze z nich, aby można było lepiej zrozumieć kontekst, w jakim znaleźli się wszyscy mieszkańcy gospodarstwa Wójcików. Przez pierwszych kilka, kilkanaście dni po ostatnim etapie „akcji likwidacyjnej” getta, który nastąpił 18 września 1942 roku, rozpoczęło się intensywne polowanie na zbiegłych Żydów. Brali w nim udział funkcjonariusze wciąż przebywających w powiecie niemieckich oddziałów ewakuacyjnych i polskiej policji granatowej, junacy ze Służby Budowlanej, przedstawiciele żydowskiej Służby Porządkowej oraz cywilni ochotnicy. Szczególnie dużo ofiar przyniosły pierwsze godziny akcji. Żydzi byli wyciągani z kryjówek na terenie getta, a także wyłapywani w okolicznych lasach. Po tej pierwszej, bardzo gwałtownej fazie polowania na Żydów, której atmosferę możemy sobie wyobrazić choćby dzięki analizowanym wcześniej zapiskom Zygmunta Klukowskiego czy Stanisława Żemisa, przyszedł czas na drugą, charakteryzującą się mniejszą intensywnością i trwającą do końca wojny. Jej ofiarą padali zarówno Żydzi szukający schronienia w lasach, błąkający się między gospodarstwami, jak i ci, którzy znaleźli kryjówki u Polaków.

34Jak pisze Jan Grabowski, najbardziej skuteczną formą wyłapywania Żydów były obławy, w których brały udział wiejskie struktury samoobrony. W ich skład – jak już wspominałam – wchodzili przede wszystkim strażacy, gońcy gminni i wartownicy, których podstawowym zadaniem było pilnowanie wsi nocą. Dodatkowo samoobronę zasilali dziesiętnicy, czyli wartownicy na etacie wojskowym, mający prawo wydawania rozkazów pozostałym uczestnikom polowań, oraz zakładnicy wyznaczani przez sołtysów lub policję granatową. Co tydzień musieli meldować na posterunku policji, czy w okolicy nie dzieje się coś, co zagrażałoby „interesom narodu niemieckiego” 40, a za spokój ręczyli własną głową. Tak więc, jak podkreśla historyk, część osób wchodzących w skład samoobrony i biorących udział w obławach na Żydów działała pod przymusem.

Schemat działania był dość prosty – do sołtysa wpływała informacja, że u któregoś z gospodarzy ukrywają się Żydzi. Często informatorami byli sami ukrywający Żydów, którzy z takich czy innych względów chcieli się kłopotliwych gości pozbyć. Obowiązkiem sołtysa było powiadomienie policji i zorganizowanie obławy 41.

35Paramilitarnym jednostkom samoobrony towarzyszyli miejscowi chłopi, którzy działali albo na rozkaz Niemców, albo zanęceni przez nich obietnicą nagród, najczęściej w postaci wódki, cukru lub też odzieży należącej do schwytanych Żydów.

36W takich okolicznościach marzenie odnotowane przez Melanię w maju 1943 roku wydaje się zupełnie nierealistyczne:

Żeby to tak za te drzwi stajenne wyjść było można i na tym progu usiąść… To tak dalekie i wprost nieosiągalne, że szkoda smak sobie robić i marzyć o tem szkoda, niestety 42.

37Odcięte od świata dziewczyny, które opuszczają swój „grobowiec” tylko nocą lub wczesnym rankiem, zaczynają więc doświadczać – oprócz niewygody, chłodu i duszności – dotkliwej nudy. Dopiero w późniejszych zapiskach Melanii pojawi się informacja, że niekiedy wraz z Heleną zajmuje się przeróbkami ubrań dla dzieci Emilii. Natomiast we wspomnieniach Molly mowa o tym, że od czasu do czasu pomagały w drobnych pracach gospodarskich, takich jak łuskanie grochu, oraz – ku swojej uciesze – szyły szmaciane lalki, które potem gospodyni wręczała córce, wmawiając jej, że pracowała nad nimi nocą 43.

38Pierwsze miesiące spędzone w skrzyni oznaczają odcięcie od jakichkolwiek wrażeń, w związku z czym – jak czytamy w dzienniku – dziewczynom brakuje tematów do rozmów. Melania niemal przestaje prowadzić notatki. Po majowym wpisie, w którym marzy o przekroczeniu progu stajni, kolejny pojawia się dopiero we wrześniu. Mowa w nim o tym, że choć „uferma” 44nie pozwala jej pisać, ona i tak zapełni dziennik do ostatniej kartki. Chodzi prawdopodobnie o Wójcika, który obawiał się zapewne, że zapiski mogą się stać dodatkowym materiałem obciążającym go na wypadek wykrycia kryjówki. Melania już nigdy nie wróci do wątku przeszkód w prowadzeniu notatek. Po tym wpisie znów następuje przerwa, aż do 10 października, kiedy to notatka ogranicza się do jednego tajemniczego słowa: „Lutanie” 45.

39Dwa kolejne wpisy nie przynoszą odpowiedzi na pytanie, co tak naprawdę wydarzyło się 10 października 1943 roku. Pierwszy z nich (z 27 października) zawiera przede wszystkim serię zaklęć, aby Wójcik wytrwał w postanowieniu ratowania mieszkanek kryjówki. W ogóle w tej części dziennika, która powstawała w stajni, Wiktor jest postacią centralną. Melania nie ma wątpliwości, że los jej i Heleny jest przede wszystkim w rękach gospodarza. Wśród wspomnianych zaklęć po raz pierwszy pada nowe, czułe określenie jego osoby:

Ciureczku, nasze życie, miej siłę wytrwać w Twoim zamiarze przetrudnym do wykonania! Niechaj choć po części ziszczą się Twoje tak bardzo prymitywne i skromne pragnienia! 46

40Kolejny wpis, już niedatowany, lecz opatrzony tylko nazwą miesiąca „listopad”, przynosi dziwną informację: „Ciuruniu bardzo smutny, nie przyczłapuje przez miesiąc ani razu” 47. Ponieważ w notatce nie ma informacji o skrajnym głodzie i zaniedbaniu mieszkanek kryjówki – co pojawi się na dalszych kartach dziennika – słowa te oznaczają, że albo opiekę nad dziewczętami przejęła Emilia, albo Wiktor przynosił im jedzenie i wodę w godzinach uniemożliwiających spotkanie. Melania jednak, zamiast żalić się na niedogodności, wspomina o miłych chwilach, gdy wieczorem leżą „pod ciepłą pierzynką” 48, a Helena, nazywana przez nią „Kotuśką”, opowiada zabawne historie.

41Tajemniczy wpis z 10 października zaczyna być nieco bardziej zrozumiały w świetle notatki opatrzonej informacją „grudzień”:

Bardzo dużo mówimy o lutaniu i Kotuchna mi demonstruje, tak że nie może być bardziej wierne odbicie. Namówiłam ją, żeby sprowokowała Ciurunia, żeby wiedział, że mimo zimna jest także chętna. I usłuchała mię i zaczepiła go, i było. I znów mamy na przeciąg kilku dni tak miły temat 49.

42Kolejny wpis, z 26 grudnia, jest bardzo lapidarny: „było znowu lutanie” 50. Czytając następny ze stycznia, nie można mieć już wątpliwości, jakiego charakteru nabrała relacja Heleny i Wiktora:

12 stycznia Kotuśka napisała do Ciurunia list następującej treści: „Wstydzę się znów do Ciebie pisać, żebyś o mnie źle nie pomyślał, ale pozostało mi z ostatniego razu takie okropne pragnienie. Ty myślisz pewnie, że miałam dosyć? To jest dopiero na rozdrażnienie. Ja potem przeżywam całą noc, przeżywam to jeszcze raz i każdy nerw we mnie drga na samo wspomnienie. Zwłaszcza po ostatnim razie miałam jeszcze straszną potrzebę, bo mało pobawiłam się, chciała[m] jeszcze troszkę… Kotuśku złoty, Twój każdy dotyk działa na mnie jak prąd, wszystko się we mnie burzy i woła: jeszcze… Przyjdź, kochanie, popieścić troszkę, ale tym razem masz mnie położyć, bo muszę Cię czuć całego na sobie i przycisnąć. Kotuśku, na koniuszek i paluszkiem. A ta słodka dziureczka z obrzeżkiem. Moje maleństwo, przytul i ukój moje pragnienie, bo chcę omdlewać w Twoich męskich ramionach”. Przyczłapał 26 [stycznia 1944], ale Kotuchna miała tajmek, wobec czego człapał znów 3 lutego 51.

43Helena i Wiktor nawiązują więc relację seksualną, która być może stanowi odpowiedź na wspomniane przez Melanię jego „prymitywne i skromne pragnienia”. Jednak czytając wszystkie napomknienia o „lutaniu” (a będzie ich więcej i z czasem zaczną dotyczyć również Melanii), raczej nie można mieć wątpliwości, że to Helena, dopingowana przez młodszą kuzynkę, jest inicjatorką schadzek z gospodarzem. Z pewnością odbywają się one na terenie stajni, ale poza „grobowcem” dziewczyn, dlatego znane są Melanii jedynie z relacji Heleny. „Lutanie” stanowi ekscytującą odmianę w ich życiu, dostarcza zmysłowych doznań, a także – jak można sądzić – stanowi praktykę zmierzającą do przełamania monopolu władzy gospodarza. Mamy tu bowiem do czynienia z podobną sytuacją, z jaką zetknęliśmy się, analizując działania podejmowane przez ojca Calka Perechodnika. Za pomocą szantażu próbował on osłabić przewagę, jaką w relacji władzy uzyskała właścicielka kryjówki przy ulicy Pańskiej w Warszawie. Melania i Helena, w przeciwieństwie do ojca Calka, nie mogą udawać, że posiadają jakieś ukryte zasoby pieniężne i alternatywne możliwości ratunku. Jedynym zasobem, jakim dysponują, są ich ciała. Jak wynika z zapisków Melanii, ona sama zaczęła „lutać się” z gospodarzem najpóźniej w lipcu 1944 roku. Tak właśnie datowana jest notatka, która nie pozostawia wątpliwości, że mowa w niej o autorce dziennika. Trudno jednak definitywnie rozstrzygnąć, czy między październikiem 1943 a lipcem następnego roku zbliżenia seksualne z Wiktorem dotyczą wyłącznie Heleny. Zanim, podążając za tokiem wywodów Melanii, zagłębimy się w relację między gospodarzem a mieszkankami kryjówki, zatrzymajmy się jeszcze przy ostatniej zacytowanej notatce, w której pojawia się kwestia nietypowego sposobu komunikowania się między obiema stronami. Wspomnienia Molly nie będą w tym przypadku pomocne, ponieważ w ogóle nie pojawia się w nich temat korespondencji z Wójcikiem.

44Na początek zauważmy, że przywołany wpis zawiera tekst listu przekazanego wcześniej „Ciuruniowi”. W dalszej części dziennika natykamy się na taką sytuację jeszcze kilkakrotnie, dzięki czemu poznajemy komunikaty, jakie mieszkanki kryjówki kierowały do swojego „opiekuna”. Niekiedy przytoczonym listom towarzyszy komentarz, w którym wyrażają nie tylko wdzięczność i przywiązanie – jak w korespondencji – lecz także żal czy zniecierpliwienie. Nigdy jednak nie ma mowy o tym, że czują się przez gospodarza w jakikolwiek sposób wykorzystywane, również seksualnie. Do istotnych treści tej jednostronnej korespondencji jeszcze wrócę. Wyjaśnienia najpierw wymaga bowiem powód, dla którego Melania przytacza w dzienniku treść listów adresowanych do Wójcika.

45Uzasadnienie tej praktyki podsuwają prace historyków pisma i antropologów słowa, którzy zwracają uwagę na pokrewieństwo epistolografii i diarystyki, jakie wyłoniło się w XIX wieku, kiedy zaczęły być one traktowane jako bliskie odmiany gatunków autobiograficznych 52. Wraz z postępującą intymizacją korespondencji, której wcześniejsze funkcje quasi-publiczne przejął druk (na przykład gazeta czy traktat), list, nie zatracając całkowicie swojej funkcji komunikacyjnej, zaczął mieć znaczenie dla budowania tożsamości piszącego. Zarówno w liście, jak i w dzienniku dostrzeżono przestrzeń dla intymnego wyznania, introspekcji i autorefleksji. Cytowanie w dzienniku epistolografii lub – odwrotnie – przytaczanie fragmentów diarystyki w listach było praktyką może nie powszechną, ale często spotykaną. Znane są na przykład listy Juliusza Słowackiego adresowane do matki, w których, deklarując absolutną szczerość, z wahaniem i zawstydzeniem przytacza on – nieco jednak przekształcone – wyimki ze swojego dziennika 53. Dla Melanii i Heleny, które całymi miesiącami trwały w absolutnym odcięciu od świata zewnętrznego, skazane głównie na nudę i bezczynność, napisanie listu do gospodarza było nie tylko ważnym wydarzeniem, ale w ogóle jakimkolwiek wydarzeniem. Prawdopodobnie również z tego powodu treść korespondencji została z pietyzmem odnotowana w zeszycie.

46Melania, dziewczynka z kupieckiej krakowskiej rodziny, traktowała zapewne pisanie listów jako oczywistą formę utrzymywania kontaktu w sytuacji, gdy nie można go było nawiązać bezpośrednio. Świadczy o tym jej korespondencja (obustronna) z Biną zarówno w getcie, jak i w początkowej fazie przebywania u Wójcików. Jej listy do Wiktora (a także listy autorstwa Heli) wskazują na jakieś przeszkody w komunikacji ustnej między gospodarzem a mieszkankami skrytki. Jak wspominałam, musiały bywać takie okresy, kiedy się nie widywali. Wtedy ich kontakty ograniczały się prawdopodobnie do wymiany, do której dochodziło na terenie stajni: dziewczęta po opuszczeniu skrzyni znajdowały tam jedzenie i picie, a same – jak przypuszczam – zostawiały list. W dzienniku pojawiają się również sygnały, że Wójcik był lub co najmniej bywał niechętny rozmowom, co mogło wynikać ze strachu, że usłyszy je jakaś niepowołana osoba (choćby jego siostrzeńcy), lub stanowiło próbę uniknięcia bezpośredniej presji ze strony „podopiecznych”. W czerwcu 1944 roku, gdy Melania odnotowuje w dzienniku, że obie bardzo cierpią z powodu głodu, ponieważ gospodarz nie zajmuje się nimi równie dobrze jak dotąd, wtrąca następujące zdanie: „Więc znowu piszę list, bo nie przystaje na rozmowy” 54. Dziewczyny próbują więc, czy to w sposób bezpośredni, czy też zapośredniczony przez pismo, wpłynąć na postępowanie Wójcika, prosząc go o jedzenie i wytrwałość w opiece nad nimi. Jedyny wpis z lutego 1944 roku przepełniony jest żalem do starszej kuzynki, że – choć mogła – nie zainterweniowała u Wójcika w sprawie, na której Melanii bardzo zależało. Chciała uratować życie zwierzęcia, z którym przez kilka miesięcy zdążyła się związać emocjonalnie. Był to kogut, od małego dokarmiany przez nią regularnie dzięki jej skromnym przydziałom żywności.

Ciuruniu uciął łebek mojemu Pontusiowi. A wszystko przez nią, bo mogła temu zapobiec łatwo. […] dawałam jej tyle dowodów, jak bardzo mi zależy, by o niego mówiła. Ale ona nie chciała, i już przepadło 55

– notuje Melania, zdradzając jednocześnie, że aktualnie nie ma takiego wpływu na postępowanie Wójcika jak jej kuzynka.

47Komunikacja za pośrednictwem listów często okazywała się skuteczna. Wójcik reagował na nie, choć nie odpisywał, co może się wiązać z dwiema kwestiami: mógł nie być biegły w piśmie, a poza tym zapewne nie chciał, by istniał jakikolwiek materialny ślad jego zaangażowania w pomaganie Żydom. Zauważmy, że listy, w których pojawia się wątek seksualny, stanowiły formę działania – nie tylko w tym sensie, że zapraszały na spotkanie. Niewątpliwie zostały napisane w taki sposób, by podniecić czterdziestoparoletniego samotnego mężczyznę. Kapitałem, z jakiego korzystały dziewczyny, były więc nie tylko ich ciała, lecz także piśmienność, stanowiąca pochodną ich klasowej przewagi nad chłopem.

48Kontakty seksualne Heleny z gospodarzem nie są przy tym postrzegane przez Melanię wyłącznie w kategoriach pragmatycznych, jako narzędzie wpływu na Wiktora. Lokują się raczej w sferze praktyk wielofunkcyjnych: z jednej strony dają poczucie sprawczości, z drugiej zaś przynoszą ekscytację, przyjemność, a niekiedy bywają także pocieszeniem, lekarstwem na złe samopoczucie, jak dzieje się to wiosną 1944 roku. To bardzo trudny czas zarówno dla Wójcika, jak i dla mieszkanek kryjówki. We wpisie z marca jest mowa o tym, że fatalna pogoda (mróz, a jednocześnie początek roztopów) daje się dziewczynom we znaki, oraz o tym, że od połowy miesiąca z powodu narastającego strachu gospodarz jest „bardzo przejęty i smutny” 56. W kwietniu kryjówkę Melanii i Heleny dosłownie zalewa woda. Wymiana siana przynosi jedynie taki efekt, że teraz leżą w błocie. Jak wspomina Molly, dodatkowym utrapieniem w tym okresie była inwazja pcheł i wszy.

A 20 kwietnia to Kotuchna miała słabe serdunio, więc ją namówiłam, żeby sobie zaprosiła Ciurunia, to się jej serdunio wzmocni. I napisała taką karteczkę: „Jak chcesz, to przyjdź dziś wieczór na chwilę, bo mi się naprzykrzyło”. I przyczłapał. I serdunio się jej zaraz wzmocniło, bo musiała to mieć na lekarstwo 57.

49Kontakty seksualne jednak nie zawsze stanowią skuteczne antidotum na złe samopoczucie. Notatkę z maja otwiera następująca informacja: „16 maja było lutanie, ale z rezygnacji”58. Brak jakiegokolwiek komentarza Melanii nie daje pewności, czy chodzi o jej własną aktywność seksualną, nie wyjaśnia też kwestii „rezygnacji”. Chyba mowa tu o takim stanie przygnębienia obu mieszkanek kryjówki, jakiego – inaczej niż dotąd – nie są w stanie rozwiać nawet kontakty seksualne z Wójcikiem.

50Środek maja przynosi zdecydowane pogorszenie sytuacji. Gospodarze zostają poinformowani przez sąsiadkę, że podejrzewa ich o ukrywanie Żydów. Wiktor w panice oznajmia dziewczętom, że będą musiały opuścić stajnię. „Przeżyłyśmy kilka strasznych godzin w oczekiwaniu na wyjście w pole pod osłoną nocy, ale stał się cud jeszcze i Ciuruniu powiedział, że jeszcze zaryzykuje, i kazał nam wejść do dziury do stodoły” 59, czyli do pierwszej kryjówki, w której mieszkały u Wójcików. Dziewczyny wkrótce wracają do swojego „grobu” w stajni, ale cały ten kryzys odciska się negatywnie na ich położeniu i relacji z gospodarzem:

Bardzo cierpimy fizycznie i duchowo, bo nasz jedyny dawca życia i w ogóle wszystk[ieg]o na świecie zmienił się bardzo. Ma wprawdzie dostateczne do tego powody, bo strach o wiele większy i beznadziejność w dodatku, ale cóż my, biedne, najgorzej, gdy obie strony mają rację 60.

51Melania odnotuje później treść listu przekazanego Wiktorowi pod koniec maja. Błaga w nim o ponowne przeniesienie do dawnej, bardziej komfortowej kryjówki w oborze. Pisze, że dalsze przebywanie w skrzyni jest nie do wytrzymania. Jednocześnie zapewnia „Ciurunia” o swojej bezgranicznej wdzięczności za dotychczasową pomoc. Położenie, w jakim znalazły się obie strony, interpretuje jako sytuację zatrzaśnięcia w pułapce. „Los nas tak dziwnie związał, i choć sumienie mamy wszyscy tak czyste i zamiary tak bezgrzeszne, to jednak wszyscy tak nieludzko cierpimy, że chyba piekła już nie przejdziemy” 61. Gospodarz boi się jednak i nie zgadza na przeprowadzkę.

52„1 czerwca. Lutanie w biały dzień za drzwiami. Na drugi dzień także. Ale mię to nie cieszy, bo to tylko tak, ot” 62. Wciąż nie ma pewności, czy Melania ma na myśli swoje czy Heleny kontakty z gospodarzem. Wydaje się jednak, że sprawa dotyczy raczej starszej kuzynki, skoro diarystka w następujący sposób zaczyna swój list do Wiktora, przepisany do dziennika 25 czerwca 1944 roku: „Ponieważ nie mam nigdy sposobności z Panem porozmawiać, chciałam więc parę słów skreślić”63. List ponownie jest pełen zapewnień o wdzięczności. Stanowi także wyraz świadomości całkowitego podporządkowania woli gospodarza: „Pan to jest naszym Bogiem na ziemi, dobroczyńcą i zbawicielem […]” 64. Melania błaga Wiktora o wytrwałość i wyraża żal, że zupełnie nie mają z Helą czym się odwdzięczyć za pomoc. Obiecuje, że zrobią to po wojnie. O tym, że list był w istocie prośbą o poprawę aprowizacji, dowiadujemy się z umieszczonego zaraz pod nim komentarza Melanii: „Na drugi dzień przyszedł ten huncwot i zapowiedział nam, że trzeba liczyć tylko na chleb i wodę, bo wszystko się wykończyło”65. W efekcie za pióro chwyta Helena, by raz jeszcze prosić o żywność: „Straszna jest śmierć głodowa” 66– pisze do Wiktora. Tymczasem do Dąbrowy Tarnowskiej zbliża się Armia Czerwona, co całkowicie zmienia nastroje w kryjówce. Wszystkie trzy notatki z lipca dotyczą niemal wyłącznie kwestii seksualnych i zdumiewającego polepszenia relacji między gospodarzem a dziewczynami.

Lipiec [1944]
3 lipca przyczłapał ten huncwot do mnie, a 5 do Kotuśki. 10 znów do mnie, a 12 Kotuśka się wściekła i musiała to mieć. Napisała list:
„Jak chcesz, to przyjdę dziś późnym wieczorem przez deskę do stodoły, bo nie mogę wytrzymać, że tak blisko leżysz sam pod pierzynką. Usycham z pragnienia za Tobą, bo mnie opętało. Chcę się chwilkę pobawić z Tobą nago, bo pragnę Cię mieć całego. Ginę z pożądania, muszę to mieć na lekarstwo, wojnę niech diabli wezmą, zrobimy sobie dobrze na chwilę. Tyś mój cały świat. Dam Ci na koniuszek… A będzie stało? Bo mi mokro na samo wspomnienie. Strasznie silną mam miłość do Ciebie”.
Przyczłapał, ale nie chciał Klompy zabrać do siebie, tylko u nas było na słomce na re [?]. Ale Kotuśka była i tak zadowolona, że jej przytknął do krajwatów [?].

23 [VII] lutanie ze mną, a 25 z Kotuśką.

30 VII lutanie z Kotuśką od tyłu.
Ciuruniu jest tymi dniami w możliwym humorze, na skutek zamachu 67i zbliżającego się frontu. Przyniósł nam przedwczoraj 4 jabłka, a dziś 6. Ciuruniu przyniósł nam 30 VII bukiecik kwiatów. Koniec świata!!! 68

53O ile nie możemy być pewni, kiedy dokładnie zostały zapoczątkowane kontakty seksualne Melanii z gospodarzem, o tyle przywołane wpisy nie pozostawiają wątpliwości, że odbywały się one w lipcu 1944 roku. Jak widać, wywołały odruch zazdrości ze strony Heleny, która, widząc, co się dzieje, „się wściekła” i napisała kolejny list, erotyczne zaproszenie adresowane do Wójcika. Wątek rywalizacji o kontakty z gospodarzem nie powróci już na karty dziennika.

54Bez wątpienia ten „miodowy miesiąc”, w którym bliskości cielesnej i przyjemności seksualnej towarzyszą prezenty od gospodarza (między innymi kwiaty!), związany jest z nadziejami na zmianę sytuacji politycznej i zbliżający się koniec wojny. W czerwcu 1944 roku Melania odnotowała wieści o lądowaniu wojsk alianckich w Normandii, w lipcu wspomina o próbie zamachu na Hitlera, wpis z sierpnia otwiera informacja, że linia frontu przesunęła się blisko, zatrzymując się w pobliżu Rzeszowa. Później jednak następuje stagnacja. Armia Czerwona przestaje się przemieszczać, w Dąbrowie, również w pobliżu gospodarstwa Wiktora i Emilii, pojawiają się odziały Wehrmachtu, Wójcikom niespodziewanie przybywa nowy lokator, a sytuacja Melanii i Heleny staje się rozpaczliwa. Nim jednak przejdę do analizy dramatycznego epilogu ich wojennej epopei, zatrzymajmy się przy kwestii wyróżniającej dziennik Melanii nie tylko spośród dziecięcych, lecz także kobiecych świadectw Zagłady.

Obszary tabu

55Na początek przypomnę, że działające od 1991 roku Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu w Polsce zrzesza osoby, które w okresie drugiej wojny światowej były prześladowane jako Żydzi i we wrześniu 1939 roku miały nie więcej niż trzynaście lat. W górnej granicy wieku mieszczą się urodzeni do 1945 roku. Na podstawie kryterium wieku Melanię Weissenberg (rocznik 1930) należy więc zaliczyć do grona tak zwanych dzieci Holokaustu. Jej świadectwo wpisuje się z kolei w konstelację dzienników dzieci żydowskich (nie wszystkie spełniają wymogi wiekowe Stowarzyszenia), które prowadziły swoje zapiski w okupowanej Polsce. Niektóre z nich najpierw zapisywały swoje doświadczenia sprzed uwięzienia w getcie, a następnie z okresu spędzonego w dzielnicy żydowskiej, czego przykładem są notatki Reni Knoll 69(rocznik 1927) z Krakowa, Dawida Rubinowicza70 (1927) z terenów wiejskich powiatu kieleckiego oraz Dawida Sierakowiaka 71(1924) z Łodzi. Z kolei zapiski Miriam Chaszczewackiej 72(1924) ukazują getto w Radomsku, dziennik Rywki Lipszyc 73(1929) – getto łódzkie, a diariusz Rutki Laskier 74(1929) – getto w Będzinie. Janina Hescheles 75(1931), przebywając już po „aryjskiej stronie”, utrwaliła na piśmie swoje przeżycia z obozu janowskiego we Lwowie. Doświadczenie przebywania w kryjówce ukazują zaś analizowane w poprzednim rozdziale zapiski Jerzyka Urmana 76(1932) z Drohobycza, a także będący od niedawna w obiegu czytelniczym dziennik Klary Schwarz 77(1927) z Żółkwi.

56Na tle tych powstałych jeszcze w czasie wojny świadectw dzieci Holokaustu dziennik Melanii zdecydowanie wyróżnia się wątkiem relacji seksualnej czternastolatki z 44-letnim mężczyzną. W notatkach prowadzonych przez nastoletnich chłopców temat doświadczeń cielesnych ogranicza się do opisu głodowania i chorób. Co ciekawe, w przeciwieństwie do dziewcząt nie wykazują oni na kartach dzienników żadnego zainteresowania sprawami płci ani cielesnymi symptomami własnego dojrzewania. Natomiast większość autorek okupacyjnych zapisków – w porównaniu z Melanią – w naiwny, bardzo dziecinny jeszcze sposób odnosi się do kwestii ciała i relacji miłosnych. W dziennikach Reni Knoll i Rutki Laskier uderza kontrast między opisami smutnych realiów życia w getcie a żywiołowymi odniesieniami do doświadczeń związanych z dorastaniem. Obie szalenie emocjonują się kontaktami z chłopcami w swoim wieku. Flirtują z nimi, fantazjując nie tylko o prawdziwej miłości, ale choćby o pierwszym namiętnym pocałunku. Zainteresowanie Reni cielesnością przejawia się przede wszystkim w narcystycznej analizie własnego wyglądu pod kątem jego atrakcyjności. Leitmotivem jej dziennika jest kompleks grubych nóg, który spędza autorce sen z powiek. Granicę obyczajowej śmiałości zapisków Reni dobrze ilustruje fragment z 4 czerwca 1940 roku:

Dziś na kursie Dorka dziwnie jakoś usiadła, tak że jej wszystko było widać. Chłopcy zaraz zaczęli się śmiać, a ona na wszystko pozwalała. Mietek strasznie chciał, aby i mnie ktoś podniósł suknię. Ale nie odważyli się. Przy mnie jeszcze mi się to nie zdarzyło, aby ktoś powiedział jakieś obelżywe słowo 78.

57Młodsza od Knollówny o dwa lata Rutka Laskier, równie mocno zaabsorbowana kontaktami z chłopcami, odnotowała w dzienniku także pierwsze przejawy własnego dojrzewania seksualnego:

Zdaje się, że obudziła się we mnie kobieta, to znaczy gdy wczoraj leżałam w wannie i woda pluskała moje ciało, zapragnęłam, by mnie głaskały czyjeś ręce… Nie wiem, co to jest, dotychczas jeszcze nigdy tego nie czułam… 79

– czytamy w notatce z 6 lutego 1943 roku. Jest to najśmielszy pod względem obyczajowym fragment jej dziennika.

58Starsza o kilka lat od Reni i Rutki Miriam Chaszczewacka z Radomska mniej przypomina rozszczebiotanego podlotka. Jej notatki zawierają dużo opisów doświadczeń, które lokowalibyśmy na pograniczu dzieciństwa i dorosłości. Sporo uwagi poświęca sytuacji na świecie i realiom życia w getcie. Wykazuje się dojrzałością nie tylko na poziomie refleksji, lecz także działań, wspierając finansowo swoich bliskich dzięki udzielaniu korepetycji. Jej kontakty koleżeńskie są jednak opisywane w sposób przypominający dziecięcy ton notatek Reni i Rutki. Dopiero w jednym z ostatnich zapisków wówczas już osiemnastoletnia diarystka wprowadza wątek bliskości cielesnej. Rzecz dotyczy dwudziestojednolatka oraz Estusi, najprawdopodobniej rówieśnicy Miriam. Jak wynika z wcześniejszych notatek, obie dziewczyny podkochują się w tajemniczym „Sz.”, ale Estera ma przewagę nad przyjaciółką przez to, że mieszka w tym samym domu co obiekt ich westchnień.

Estusia opowiada mi zawsze, o czym rozmawiają i jak on się zachowuje. A dziś opowiedziała mnie i Frani wczorajszy wieczór, który się zakończył tym, że ją pocałował. Nie była tak bardzo zła, ale było jej niesmacznie i jest trochę zmieszana. Nie wini go za bardzo, gdyż mówi, że raczej winne są okoliczności i poniekąd jej zachowanie. Przypomniało nam się oświadczenie Frani, że wszyscy chłopcy są tacy bez wyjątku, a ona to już coś o tym wie. Zresztą bardzo dużo winne są warunki, winna ta zbliżająca się śmierć, że chce się w ostatniej chwili coś z tego życia zaznać 80

– czytamy we wpisie z października 1942 roku. Jak ustalił Feliks Tych, autor opracowania dziennika, jeszcze w tym samym miesiącu Miriam wraz z matką została rozstrzelana na żydowskim cmentarzu w Radomsku 81.

59Jak widać na podstawie przywołanych dzienników, żydowskie nastolatki (i zapewne nie tylko żydowskie), wychowywane, podobnie jak Weissenbergówna, przed wojną w miejskim otoczeniu nie były szczególnie uświadomione w obszarze życia seksualnego, a horyzont ich wyobrażeń w tej kwestii wyznaczały powieści w rodzaju przywoływanej przez Melanię twórczości Rodziewiczówny. Autorka świadectwa pisanego w gospodarstwie Wójcików znalazła się jednak w szczególnym położeniu. Kilkanaście miesięcy przebywała wraz ze starszą kuzynką w całkowitym odcięciu od świata, głównie w skrzyni przypominającej trumnę. Tymczasem codzienne doświadczenia pozostałych diarystek, nawet podczas uwięzienia w getcie, były dużo bardziej urozmaicone. Na kartach ich dzienników pojawiają się opisy zajęć lekcyjnych, spotkań samokształceniowych, świętowania urodzin w gronie rówieśników, potańcówek, spacerów, wypraw na imprezy kulturalne. Doświadczenia Melanii przypominają na tym tle trwanie w fazie liminalnej – w zawieszeniu między życiem a śmiercią – z której od czasu do czasu wydobywały ją kontakty ze starszym o trzydzieści lat mężczyzną 82. Trzeba też zauważyć, że została do nich przygotowana przez Helenę, która zdążyła – jak czytamy w dzienniku – wtajemniczyć ją w kwestie związane z seksualnością, zanim nastolatka podjęła kontakty z Wójcikiem. Już choćby lektura erotycznych listów Heleny musiała stanowić rodzaj wprowadzenia w tę tematykę, nie mówiąc o odgrywanych przez nią w „grobowcu” scenkach seksualnych. Zresztą warto zwrócić uwagę, że samo przebywanie z drugą osobą w tak niewielkim pomieszczeniu i związana z tym konfrontacja z własną i cudzą fizjologią musiały skutkować przesunięciem progu wstydu. Zanim w dzienniku Melanii pojawi się wątek „lutania”, znajdziemy w nim notatkę na temat choroby oczu: „Oczko mię boli… I nie ma mi go kto wylizać. Helcia nie chce, bo się boi, że się zarazi. Nie bój się, Helciu, jak się zarazisz i tak ci będzie ropieć jak mnie dzisiaj, to ci wyliżę” 83. Ten wpis należy traktować jako sygnał nierozwiniętego ani w dzienniku, ani we wspomnieniach wątku bliskości fizycznej między mieszkankami kryjówki. Wydaje się jednak, że – w przeciwieństwie do osób ukrywających się wraz z zupełnie obcymi sobie ludźmi – dla obu kuzynek, które już wcześniej połączyła więź emocjonalna, ekstremalna bliskość cielesna przysparzała więcej profitów niż dyskomfortu 84. Gdy robiło się zimno, dziewczyny ogrzewały się wzajemnie, z pewnością też było im raźniej przebywać wspólnie po ciemku, aczkolwiek trudno powiedzieć, w jaki sposób radziły sobie z wieloma dolegliwościami cielesnymi. Nie wiemy na przykład, czy Melania zaczęła podczas wojny miesiączkować. Temat menstruacji niemal wcale nie pojawia się również w odniesieniu do Heleny. Tylko raz jest mowa, że „miała tajmek” 85, który uniemożliwił jej współżycie z gospodarzem. Najwyraźniej kwestia miesiączki zasługiwała na uwagę tylko wtedy, gdy miała związek z tak ważnym tematem jak „lutanie”.

60Ekstremalność trwających dwadzieścia osiem miesięcy doświadczeń Melanii i Heleny staje się uderzająca w porównaniu z przeżyciami opisanymi przez nastoletnią Klarę Schwarz (obecnie Clarę Kramer) w dzienniku również prowadzonym w kryjówce przez blisko dwa lata. Autorka urodziła się w 1927 roku w Żółkwi, w zasymilowanej rodzinie, mówiącej na co dzień po polsku, przestrzegającej jednak zasad religijnych. Jej ojciec był przed wojną człowiekiem zamożnym, współwłaścicielem tłoczni oleju. W czerwcu 1942 roku, jeszcze przed „likwidacją” getta w Żółkwi, przystąpił wraz ze swoim dawnym wspólnikiem w interesach Mechelem Mehlmanem do kopania schronu pod jego domem. Po „wielkiej akcji”, która nastąpiła w listopadzie 1942 roku 86, w obszernej i dobrze wyposażonej kryjówce zamieszkały trzy rodziny: Schwarzowie, Mehlmanowie oraz Patrontaschowie, później dołączyło do nich dwoje małych kuzynów Klary (w wieku czterech i sześciu lat), a także miejscowy aptekarz z żoną. W sumie było to dziewiętnaście osób. Na pomoc w ich ukrywaniu zgodziła się polska rodzina folksdojczów: małżeństwo Julii i Walentego Becków z kilkunastoletnią córką Alą. W tym celu przejęli oni od władz niemieckich dom Mehlmana. Trudno dociec, jaka była ich motywacja, z pewnością jednak nie miała ona wyłącznie charakteru materialnego. Co ciekawe, sam Beck był przed wojną znanym w Żółkwi antysemitą. W początkowej partii dziennika czytamy: „Jak sam twierdzi, jest antysemitą, ale dziś, gdy tak Żydów mordują, stoi po stronie pokrzywdzonego i dlatego nas przechowuje” 87.

61Beckowie ukrywali do końca wojny cztery żydowskie rodziny, pobierając od nich głównie zwrot kosztów wyżywienia, wyliczony precyzyjnie przez obie strony. W dzienniku Klary znajdziemy także napomknienia o niewielkich raczej opłatach, jakich gospodarz oczekiwał w zamian za możliwość wysłuchania komunikatów radiowych przez przedstawiciela mieszkańców kryjówki. Można podejrzewać, że w jakimś stopniu do niesienia pomocy Żydom dopingowała Becków wizja późniejszej, powojennej rekompensaty. W grudniu 1943 roku Klara odnotowała:

Dziś po południu słuchał pan Beck radia z Londynu. Przemawiał jakiś Żyd, który 2 miesiące temu uciekł z ghetta warszawskiego. Pan Beck jest bardzo zadowolony, bo mówiono o tym, że Polacy przechowują Żydów i będą za to wynagrodzenia 88.

62W styczniu gospodarz poprosił o spisanie ustalonych wcześniej umów, w ramach których każda rodzina miała przekazać mu po wojnie jedną czwartą swojego majątku nieruchomego. Nie zmienia to faktu, że mowa była o rekompensacie wielce niepewnej i nie wiadomo jak bardzo odroczonej. Tymczasem Beckowie przez blisko dwa lata codziennie narażali się na skrajne niebezpieczeństwo. Wiązało się ono już choćby z zakupem ogromnych ilości jedzenia. W marcu 1944 roku Klara zapisała:

Mimo że żyjemy od 2 miesięcy na kredyt, pan Beck zrobił dla nas taki zapas, którego zdobycie niemało trudu go kosztowało. Bo dziś nie jest tak łatwo dostać 18 chlebów, korzec kartofli, przecież w takich czasach prowiant jest drogi 89.

63Jakby mało było kłopotów z codzienną obsługą kilkunastu nielegalnych lokatorów, do domu Becków władze miasta nieustannie dokwaterowywały Niemców: a to trzech żołnierzy Wehrmachtu, a to kilku esesmanów czy niemieckich kolejarzy.

64Ukrywanie Żydów wiązało się nie tylko z niebezpieczeństwem, lecz także – co oczywiste – z rozmaitymi niedogodnościami. Największe wrażenie w tym kontekście robi postać Julii Beckowej, która w sytuacjach awaryjnych – przede wszystkim wtedy, gdy w domu przebywali Niemcy – wyciągała z kryjówki dwa ciężkie wiadra przepełnione ekstrementami, by potajemnie opróżnić je w toalecie. Temat „kibla” – takiego określenia używa Klara – nieustannie powraca na kartach jej dziennika. Był to bowiem podstawowy problem dla kilkunastu ukrywających się osób. Gdy tylko istniała taka możliwość, wiadra opróżniał jeden z mieszkańców schronu.

65W dzienniku nastolatki pojawia się również wątek relacji męsko-damskich, a to za sprawą romansu między Walentym Beckiem a mieszkanką kryjówki – imienniczką diarystki, Klarą Patrontasch. W notatkach nie ma jednak mowy o cielesnym wymiarze ich związku. Zamiast opisu intymności dwojga ludzi mamy do czynienia z relacją o wydarzeniach dotyczących całej społeczności:

Od jakiegoś czasu nawiązał się w schronie romans. Między p. Klarą a… panem Beckiem. Nie rozumiem, jak może p. Klara po tylu przejściach romansować, i to w dodatku z mężem kobiety, która dla nas tyle dobrego zrobiła. […] Pani Beckowa, zazdrosna o swego męża (przecież to zupełnie naturalne), zrobiła awanturę. Klara poszła, przeprosiła ją i uspokoiła się. Lecz naprawdę nic się nie zmieniło. Romans szedł dalej. Aż odkryła go pani Beckowa. Wybuchła świeża awantura, tym razem groźniejsza. Do tej awantury wmieszała się już p. Ala. Prosiła, żeby mówić do ojca, żeby mu wyperswadować, przecież nie jest młodym chłopcem, żeby się bawił w takie rzeczy. Szliśmy do góry prosić. Ale cóż można wyperswadować p. Beckowi, który jest bardzo stanowczy, a tem bardziej p. Beckowej, która zupełnie słusznie oświadczyła, że żmii pod własnym dachem hodować nie chce. Prosimy p. Klarę, by poszła do góry przeprosić, ale ona oświadczyła, że duma jej nie pozwala na to. […] Lecz i bez tego udało się załagodzić. Wielką zasługę ponosi w tym Patrontasch Mundek. Umiał przemówić do p. Beckowej i obiecał, że Klary do klapy [włazu do schronu] nie dopuści 90.

66Kochankowie byli jeszcze później przyłapywani na wymianie korespondencji i prowadzonych pokątnie rozmowach. Ich romansem żył cały dom, podobnie jak awanturami, które od czasu do czasu urządzał żonie Walenty. Były one skutkiem jego skłonności do nadużywania alkoholu i odpowiedzią na sceny zazdrości, jakie robiła mu żona, zresztą nie tylko z powodu Klary Patrontasch, lecz także własnej owdowiałej bratowej, która podejrzanie chętnie zapraszała Becka, by się u niej stołował. Mieszkańcy schronu przeżywali wspólnie z gospodarzami również niepokojące wieści z okolicy, zarówno dotyczące wyłapywania Żydów, jak i coraz częściej od wiosny 1944 roku mówiące o mordach dokonywanych przez Ukraińców na polskich chłopach. Uwagę „podziemnych lokatorów” absorbowała oczywiście obecność „naziemnych”, szczególnie gdy byli nimi funkcjonariusze niemieckich służb. Życie Klary i pozostałych ukrywających się Żydów było więc stosunkowo „urozmaicone” przez kontakty wewnątrzgrupowe, przez relację z gospodarzami oraz ciągły nasłuch tego, co dzieje się poza schronem. Poza zwykłymi prozaicznymi czynnościami, takimi jak przygotowanie posiłków, sprzątnie, pranie czy opróżnianie wiader z fekaliami, diarystka odnotowuje też chwile niecodzienne, na przykład Wigilię 1943 roku, podczas której gospodyni poczęstowała nielegalnych lokatorów pierogami i kutią, gospodarz – wódką, a oboje wraz z Alą zeszli do schronu, by serdecznie wszystkich uściskać i złożyć im życzenia świąteczne.

67Bilans działalności Becków to uratowanych osiemnaście osób (nie przeżyła jedynie siostra diarystki), czyli jedna czwarta wszystkich Żydów, którzy przetrwali w Żółkwi wojnę. Jak pisze Anna Wylegała we wstępie do dziennika Klary, Beckowie zostali aresztowani przez NKWD we wrześniu 1944 roku pod zarzutem kolaboracji z Niemcami. Meir Schwarz i Mechel Mehlman wielokrotnie bezskuteczne interweniowali w ich sprawie. Dopiero dziennik Klary – przedłożony miejscowemu sekretarzowi partii – miał zadecydować o uwolnieniu Becków, którzy wyjechali z Żółkwi do Polski w czerwcu 1945 roku 91. W 1983 roku zostali uhonorowani tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.

68Gdy czyta się równolegle dzienniki Melanii i Klary, w notatkach Schwarzówny uderza niemal zupełny brak opisu cielesnych doświadczeń mieszkańców schronu. Kilkanaście osób w różnym wieku, pozostających wobec siebie w rozmaitych relacjach rodzinnych i towarzyskich, musiało w dwóch niewielkich pomieszczeniach połączonych korytarzem doświadczyć przez prawie dwa lata wielu krępujących sytuacji związanych z nagością, być może z erotyką, a na pewno z czynnościami fizjologicznymi, których metonimicznym wykładnikiem jest wielokrotnie wspominany przez Klarę „kibel”. Ani razu nie ma jednak mowy o jakichkolwiek intymnych szczegółach związanych z jego użytkowaniem. Jeśli – jak zapewnia autorka opracowania dziennika – został on opublikowany bez ingerencji w oryginał (ofiarowany przez Clarę Kramer w 1994 roku Muzeum Pamięci Holokaustu w Waszyngtonie), oznaczałoby to, że diarystka z jakichś powodów nie chciała rejestrować „wstydliwych” aspektów życia mieszkańców kryjówki.

69Warto jeszcze dodać, że Klara, podobnie jak Renia Knoll, Rutka Laskier czy Anna Frank, znajdowała się pod opieką rodziców, utrzymała więc status dziecka. Melania zaś znalazła się w sytuacji typowej dla wielu dzieci żydowskich, które utraciwszy naturalnych opiekunów, wchodziły w relacje będące w jakimś stopniu substytutem układu „rodzice – dzieci”. Nie wydaje się jednak, by starsza kuzynka Helena przejęła klasyczne funkcje rodzicielskie, odgrywała raczej rolę bardziej doświadczonej przyjaciółki. W tym kontekście należy wspomnieć, że doświadczenia związane z Zagładą ogólnie zdestabilizowały i zrekonfigurowały układ ról w żydowskich rodzinach, w których przed wojną dominował model patriarchalny. Ojcowie, pozbawieni możliwości zapewnienia bytu i bezpieczeństwa swoim bliskim, często popadali w apatię, matki w miarę możliwości przejmowały ich dawne obowiązki, a dzieci były zmuszone do podejmowania aktywności typowych dla rodziców. Maria Ferenc Piotrowska pisze o tym w kontekście getta warszawskiego: „przeniesienie części odpowiedzialności w dół, z rodziców na dzieci, jest częścią ekonomicznego przystosowania się rodziny do warunków kryzysowych. W takich sytuacjach zdarza się, że dzieci muszą same nauczyć się radzenia sobie z nowymi rolami, bez wsparcia psychicznego opiekunów. To sprawia, że dzieci funkcjonujące w sytuacji stresowej postrzegają siebie jako starsze niż w rzeczywistości i muszą postępować jak dorośli, nie będąc do tego w pełni przygotowane” 92. Oczywiście czynnikiem przyśpieszającym ten proces w największym stopniu była utrata jednego bądź obojga rodziców. „Koniec, upadek dzieciństwa jako idei, przyspieszona dojrzałość, zarówno psychiczna, jak i fizyczna, transformacja dziecka w dorosłego były nawracającymi tematami refleksji autorów wielu relacji z getta. Przedwcześnie dojrzałe dzieci przyciągały uwagę i budziły przerażenie” 93– konkluduje Ferenc Piotrowska.

70Odnotowana w świadectwach Zagłady figura przedwcześnie dojrzałego dziecka czy wręcz „dziecka starca” stanowi istotne odniesienie do rozważań na temat relacji seksualnej, jaka nawiązała się między Melanią a ukrywającym ją gospodarzem. Anachronizmem byłoby stosowanie tu kryteriów określających współcześnie ramy wiekowe dzieciństwa oraz społecznie aprobowaną granicę rozpoczęcia życia seksualnego 94. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na występujące od czasów powojennych do dziś zjawisko wtórnego „wpychania w dzieciństwo” przedwcześnie dojrzałych dzieci Holokaustu. Pisze o tym Aleksandra Ubertowska, odnosząc się do recepcji dziennika Anny Frank, „w której eksponowano nie tyle kobiecą, ile dziecięcą kondycję autorki, co wzmacniało efekt wiktymizacji w odbiorze książki. »Dziecko-niewinna ofiara«, na jaką stylizowali autorkę wydawcy dziennika, jest wszak figurą spoza ekonomii genderowej, a więc tworzącą wrażenie zanikania różnicy rodzajowej” 95. Definiowana w ten sposób figura dziecka Holokaustu zestawiona z doświadczeniami Melanii nieuchronnie wikła je w jeden z najbardziej stabuizowanych tematów, jakim są nadużycia seksualne wobec dzieci żydowskich dokonywane przez ich „aryjskich” opiekunów. Takim przekroczeniom sprzyjała sytuacja, gdy dziecko było pozbawione opieki rodziców czy innych członków rodziny, a przez to całkowicie zależne od osób wspomagających kryjówkę. Wątek ten podjęła Hanna Krall w Sub­ lokatorce, opublikowanej w Paryżu oraz w drugim obiegu w Polsce w 1985, a oficjalnie w 1989 roku. Autorka nawiązała do historii działającego w Otwocku od 1945 roku Domu Sierot Żydowskich 96, gdzie przez pewien czas przebywała po wojnie. Trafiały tam przede wszystkim te dzieci, którym bez wsparcia rodziny udało się przetrwać po „aryjskiej stronie”. Otwocka placówka przyciągała uwagę mediów i osób publicznych ze względu na to, że znalazły się w niej najbardziej bezbronne, a jednocześnie najbardziej poszkodowane ofiary wojny. Sierociniec był odwiedzany przez społeczników i artystów. Swoją wizytę w nim w grudniu 1945 roku odnotowała w dzienniku Zofia Nałkowska:

W pierwszej chwili, gdy tam weszłam między dzieci, myślałam, że to pomyłka – wszystkie o wyglądzie aryjskim, prawie nie ma oczów czarnych i kędzierzawych włosów. Cóż to znaczy? No właśnie, dlatego w ogóle są! Dlatego ocalały z obozów, z nor, z piwnic i ruin, gdzie się ukrywały. Oto szczególna selekcja 97.

71Hanna Krall lapidarnie przedstawia w Sublokatorce okupacyjne doświadczenia jednej z podopiecznych placówki. Ruta przez całą wojnę była ukrywana na strychu przez ludzi, którzy dbali o to, by nie marzła, przynosili jedzenie i wystrugane z drewna zabawki, a gdy płakała, uspokajali, obiecywali też, że nie pozwolą nikomu jej skrzywdzić. Jednocześnie robili z nią „takie rzeczy”, o których dyrektorka sierocińca (Luba Bielicka-Blum 98) zabroniła Rucie opowiadać. Wbrew zakazowi dziewczynka mówiła jednak o nich współlokatorkom:

Nie rozumiały, więc opowiedziała dokładniej: – To bolało? – Czasami. – Kiedy bolało? – pytały rzeczowo, i Ruta wytłumaczyła kiedy. – A jak było mniejsze, to nie bolało? – Prawie nie. Tłumaczyła cierpliwie i wiele razy, aż zrozumiały wszystkie […] 99.

72Jak pisze Hanna Krall, dziewczynki – po rozważeniu różnych aspektów postępowania „opiekunów” Ruty – jednomyślnie oceniły ich pozytywnie. Tym razem to one kazały współlokatorce milczeć, gdyby dyrektorka dalej wypytywała o szczegóły. Ku ich zdumieniu uważała bowiem, że właścicielom kryjówki należy się kara.

73Wątek powojennych skutków nadużyć seksualnych wobec dzieci pojawia się też w Malowanym ptaku Jerzego Kosińskiego (wydanie amerykańskie 1965, pierwsze polskie 1989). Bohater powieści również trafił po zakończeniu wojny do placówki dla ocalałych sierot. Znalazły tam schronienie dzieci po bardzo różnych przejściach. Niektóre stały się w ich wyniku zupełnie apatyczne („część z nich przeszła przez getta lub obozy koncentracyjne”100), inne przeciwnie – nauczyły się walczyć o wszystko, w związku z czym w sierocińcu królowała przemoc, z którą kompletnie nie radził sobie personel. Wśród chłopców byli tacy, którzy napastowali seksualnie koleżanki i wychowawczynie. Kosiński opisuje nawet zbiorowy gwałt, jakiego podopieczni dopuścili się na jednej z opiekunek. Odrębną kategorię sierot stanowiły dziewczynki domagające się od kolegów pieszczot, opowiadające im „o najprzeróżniejszych żądaniach seksualnych, jakie stawiali im liczni mężczyźni poznani w czasie wojny” 101. Doświadczenia te – jak pokazuje Kosiński – nie dotyczyły wyłącznie żydowskich dziewczynek.

74Wśród stricte dokumentalnych świadectw ukazujących cierpienia Żydów podczas Zagłady raczej nie znajdziemy takich, które z otwartością i szczegółowością charakterystyczną dla dziennika Melanii Weissenberg podejmowałyby wątek seksualnych doświadczeń dzieci czy nawet szerzej – wykorzystywania kobiet przez właścicieli kryjówek. Jeśli już pojawia się ten temat, to raczej w formie niedopowiedzeń albo też ukazany jest jako zagrożenie, którego na szczęście udało się uniknąć. Tak jest na przykład w świadectwie siedemnastoletniej Cecylii Gruft, która prowadziła zapiski na przełomie 1942 i 1943 roku, ukrywając się wraz z ojcem w stodole na terenie gospodarstwa położonego na przedmieściach Przemyśla. Gruftowie znaleźli tam odpłatną pomoc u polskich chłopów, których znali jeszcze sprzed wojny. Stosunki między gospodarzami (dojrzałym małżeństwem z trzema mniej więcej dwudziestoletnimi synami) a mieszkańcami kryjówki były dość napięte, co wynikało przede wszystkim z chimerycznego zachowania właścicieli posesji. Wątek nadużycia seksualnego pojawia się w zapiskach Cecylii, gdy odnotowuje ona prośbę, jaką skierowała do starszego od siebie o niespełna rok syna gospodarzy. Chodziło o pomoc w przerobieniu jej zdjęcia legitymacyjnego w taki sposób, by nadawało się do fałszywej kenkarty:

Przed naszym pójściem spać usiadłam przy łóżku tego draba, aby go namówić, żeby to na pewno załatwił. Gdy tato się odwrócił, to nieczyste stworzenie, ten karlik, przychylił się do mego ucha i szepnął, że jak mu się oddam, to mi to na pewno załatwi. Na moje przerażone – „Zwariowałeś czy co?” – odpowiedział: „no jak nie, to nie”. Gdy przyszliśmy do stajni, tato zaraz do mnie z zapytaniem, abym mu szczerą prawdę powiedziała, co ten kretyn mi proponował. A że przecież wyraźnie słyszał, więc powiedziałam, że chciał, bym go pocałowała. No bo co miałam powiedzieć 102.

75Z kolei w świadectwie (mającym cechy zarówno pamiętnika, jak i dziennika) pisanym po „aryjskiej stronie” Warszawy od kwietnia 1943 do grudnia 1944 roku przez doktora Chaima Einhorna pojawia się opis „przygody”, jaka spotkała jego siostrę, której również udało się uciec z warszawskiego getta, gdzie wcześniej autor był zatrudniony w jednym ze szpitali. Anna, odwiedziwszy ukrywającego się brata w połowie stycznia 1944 roku, opowiedziała mu, co ją spotkało ostatnio w domu „pana Jab.” (ze względu na ostrożność autor świadectwa unika podawania szczegółowych informacji personalnych i topograficznych):

P[an] Jab. jak zwykle był pijany, więc wygadywał różne świństwa, no i w końcu zabrał się do „obmacywania”. Anka powiedziała mu delikatnie, żeby broń Bóg nie czuł się dotknięty, że ona czuje wstręt do takich historii, że w tej sytuacji nie ma chęci, a zresztą on chyba wie, że aczkolwiek wszelakie upokorzenia znosi i że on może ją w każdej chwili zabić, wydając Niemcom, to jednak nie zalicza się ona do jego przyjaciół i na to nie może się zgodzić. P[an] Jab., który zataczał się na schodach, wchodził na czworakach, ślina ściskała mu zęby, poczuł się tym dotknięty: jak to ona, Żydówka, śmie mu odmówić takiej głupiej rzeczy i… Anka szuka sobie innego miejsca 103.

76O wykorzystywaniu seksualnym Żydówek ukrywanych przez Polaków jako powszechnym procederze pisał Henryk Rudnicki w przywoływanym wcześniej pamiętniku, który prowadził po „aryjskiej stronie” Warszawy po tym, jak na początku 1943 roku udało mu się uciec z warszawskiego getta. Jego obszerne świadectwo, jak dotąd opublikowane w niewielkim nakładzie tylko raz – w 1946 roku, zdradza ambicje szerokiego ujęcia okupacyjnych losów warszawskich Żydów. Mowa w nim o najważniejszych wydarzeniach w getcie, o obozie zagłady w Treblince, a także o położeniu żydowskich niedobitków po „aryjskiej stronie”. O sytuacji kobiet Rudnicki pisze następująco:

Przez dodatkowe piekło przejść musiała większość ukrywających się Żydówek, które często atakowali niektórzy pijani ich gospodarze (w nieobecności żon, które wyjechały za handlem) i zmuszali do uległości. Niejedne opierały się temu, uciekając na inne mieszkanie, niektóre zmuszane były ulec swym pijanym [śliną ociekającym – tak w maszynopisie przechowywanym w Archiwum ŻIH –J.K.L.] gospodarzom 104.

77Jeśli wierzyć Rudnickiemu, „przygoda” siostry doktora Einhorna nie należała więc do wyjątków.

78Wątek przemocy seksualnej wobec Żydówek pojawia się dwukrotnie w okupacyjnym pamiętniku Adama Kamiennego. Za pierwszym razem mowa o bratowej autora, która tułając się wraz z dzieckiem w okolicach Kałuszyna, próbowała szukać ratunku u miejscowych gospodarzy:

Wieczorem doszła do jakiejś wioski, gdzie jakiś chłop przyjął ją na noc. Ale w nocy zakradł się do niej i chciał ją zgwałcić. Wtedy wyrwała się mu i w nocy uciekła z dzieckiem od niego 105.

79Za drugim razem chodzi o narzeczoną autora, której udało się wyskoczyć z pociągu dosłownie kilka minut przed dotarciem do stacji Treblinka:

Następnie natknęła się na dwie dziewczyny z Dobrego, które miały przy sobie dużo pieniędzy, i tak we trójkę wędrowały. Gdzieś tam koło Sokołowa nocowały u chłopa w stodole, który je chciał zgwałcić. Uciekły znów gdzie indziej 106.

80Jan Grabowski, podkreślając, że choć gwałty na Żydówkach szukających ratunku po „aryjskiej stronie” zdarzały się często, zwraca uwagę, iż również w relacjach i materiałach sądowych można o nich wyczytać jedynie między wierszami 107. W Judenjagd przytacza wyjątkowe pod tym względem zeznanie, jakie w czerwcu 1943 roku złożyła podczas przesłuchania na Gestapo dwudziestoletnia Szejna Miriam L. Podała w nim, że chłop o nazwisku Garbacz najpierw przyjął ją pod swój dach w zamian za pierścionek z brylantem, złoty damski zegarek, obrączkę i „prawie nowe ubranie” 108, a następnie pierwszej nocy zgwałcił („odbył ze mną stosunek” – zeznała dziewczyna), by ostatecznie oddać ją w ręce Niemców.

81Ocalałe kobiety nawet wiele lat po wojnie niechętnie wracały do tematu nadużyć seksualnych w kryjówkach czy też ogólnie po „aryjskiej stronie”. Należąca do grona dzieci Holokaustu amerykańska socjolożka Nechama Tec, w swojej pracy naukowej chętnie korzystająca z wywiadów z ocalałymi, podkreśla, że jest to jeden z najtrudniejszych tematów badawczych:

To jest sfera, o której bardzo mało wiemy. Wiemy co nieco, ale to nie jest żadna systematyczna wiedza, ani reprezentatywna, ani pogłębiona. Możemy domyślać się pewnych rzeczy, ale nie sądzę, abyśmy mieli prawo do badania tej sfery, jeśli dana osoba tego nie chce. Staram się nie wywierać żadnej presji na osoby udzielające mi wywiadu 109.

82W książce Resilience and Courage. Women, Men, and the Holo­ caust, w rozdziale poświęconym doświadczeniu kryjówek Nechama Tec zauważa, że jej rozmówczynie bardzo rzadko, a jeśli w ogóle, to dopiero pod koniec rozmowy, zatrącają o tematykę seksualną. Jeśli godzą się na upublicznienie swojej historii, to zwykle proszą, aby ten wątek został zaprezentowany z zachowaniem ich anonimowości. Jako przykład przywołuje wywiad z pewną kobietą, która domagała się zatajenia danych osobowych przede wszystkim ze względu na własne, dorosłe już dzieci 110. Epizod, który zrelacjonowała, rozegrał się na polskiej prowincji, gdzie jako nastolatka chodziła od wsi do wsi w poszukiwaniu schronienia i żywności. Pewnego dnia, zabłądziwszy w lesie, spotkała około czterdziestoletniego gajowego, ojca trójki dzieci, który obiecał, że zaprowadzi ją do drogi. Gdy byli zupełnie sami, mężczyzna dopuścił się na niej gwałtu. Dziewczyna nie rozumiała, co z nią robi. Była przestraszona, błagała, by przestał, a po fakcie czuła się kompletnie rozbita. Ponieważ zrobiło się ciemno, mężczyzna zaprosił ją do siebie na noc, pod warunkiem że nikomu o tej gościnie nie powie. W ten sposób dziewczyna poznała bliskich gajowego: jego żonę i nastoletnie dzieci. W jej wspomnieniu centralne miejsce zajmuje współczucie, jakie wyczytała ze spojrzeń i gestów rodziny gospodarza. Wyraźnie odczuła, że domyślają się, co się wydarzyło, i jest im z tego powodu jej żal. Przypuszczała wówczas (to wrażenie utrzymało się przez lata), że nie była pierwszą ofiarą gajowego. Gdy następnego dnia wyruszała w dalszą drogę, mężczyzna zaproponował, że znów przeprowadzi ją przez las. Przystała na to, bojąc się, że sama zabłądzi. Gdy gajowy ponownie zaczął ją napastować, dziewczyna zdecydowanie i – jak się okazało – skutecznie zaprotestowała. Rozstali się na skraju lasu. Było to jedno z tych doświadczeń, które odbywały się zupełnie bez świadków.

83To, jak niewiele wiadomo o różnych formach seksualnych nadużyć wobec Żydówek po „aryjskiej stronie”, uświadamiają podejmowane w ostatnich latach badania kobiecego doświadczenia Holokaustu. Koncentrują się one przede wszystkim na przeżyciach z gett oraz obozów, czego przykładem są monografie The Legacy of the Holocaust: Women and the Holocaust 111czy Women and the Holocaust: New Perspectives and Challenges 112. W polskim piśmiennictwie ten krąg kobiecych doświadczeń jest jeszcze bardziej zawężony i ogranicza się głównie do przeżyć z Auschwitz-Birkenau 113, ewentualnie z innych obozów 114. Z problematyką wyznaczoną przez dziennik Melanii Weissenberg najbliżej koresponduje jeden z tekstów z tomu The Lega­ cy of the Holocaust: Women and the Holocaust. Myrna Goldenberg podejmuje w nim tematykę gwałtu oraz usług seksualnych świadczonych przez Żydówki w czasie Zagłady 115. Przede wszystkim zwraca uwagę na szczupłość materiału źródłowego, który uzupełnia przeprowadzonymi przez siebie wywiadami z ocalałymi. Autorka Rape During the Holocaust wskazuje słabo rozpoznane rejony doświadczeń kobiet, takie jak gwałty indywidualne i zbiorowe na żydowskich więźniarkach dokonywane przez niemieckich wojskowych w obozach pracy, a także gwałty, jakich dopuszczali się radzieccy żołnierze zaraz po wyzwoleniu obozów. Pisze również o szarej strefie usług seksualnych, dzięki którym kobiety uwięzione w gettach i obozach oraz ukrywające się wśród grup partyzanckich uzyskiwały jedzenie, ubrania i ochronę, również od Żydów 116.

84Myrna Goldenberg otwiera swój tekst analizą wywiadu, jaki przeprowadziła z Marie S., francuską Żydówką, która jako nastolatka straciła podczas wojny rodziców i sześcioro rodzeństwa. Kobieta dopiero pod koniec trzygodzinnego wywiadu, w którym opowiedziała o okupacyjnych losach swojej rodziny oraz o własnych doświadczeniach z obozu Auschwitz-Birkenau, wspomniała, że została zgwałcona. Stało się to wiosną 1944 roku, gdy po dwóch latach spędzonych w bloku 25 dołączyła do komanda obsługującego tak zwaną Kanadę. Pewnego dnia zgwałcił ją żołnierz Wehrmachtu, który przebywał w obozie przez kilka dni po powrocie z frontu wschodniego. Marie w swojej relacji kładzie nacisk na to, że gwałt był przeżyciem przekraczającym horyzont jej wyobraźni. Jako nastolatka jeszcze nigdy wcześniej nawet nie całowała się z chłopakiem. Wspomina też, że inne formy przemocy w obozie było jej łatwiej znieść, ponieważ doświadczała ich wspólnie z więźniarkami, a z powodu gwałtu cierpiała samotnie. Zauważmy, że to, co przydarzyło się Marie S., sytuuje się zdecydowanie bliżej doświadczenia anonimowej rozmówczyni Nechamy Tec niż przeżyć opisanych w dzienniku Melanii Weissenberg.

85Świadectwo Melanii sytuuje się na przeciwległym biegunie wobec tych źródeł, które dokumentują przypadki napaści, jednorazowe akty przemocy. Ukazuje bowiem długotrwałą relację seksualną, która dla ukrywających się dziewczyn była źródłem pozytywnych doznań. Trudno odmówić im też sprawczości czy aktywności, wielokrotnie to one przecież inicjowały erotyczne spotkania z gospodarzem. To, co rozgrywało się między Wójcikiem a mieszkankami kryjówki, bardziej niż gwałt przypomina znany głównie ze świadectw literatury obozowej seks traktowany na zasadzie wymiany usług. Ten temat pojawił się w literaturze polskiej bardzo wcześnie, tuż po wojnie, w pierwszych tekstach pisanych przez byłe więźniarki; w Dymach nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej z 1945 roku i w opublikowanej rok później książce Krystyny Żywulskiej Przeżyłam Oświęcim. Ukazują one zróżnicowane formy kontaktów seksualnych, które nie są jednak związane z bezpośrednią przemocą fizyczną, lecz stanowią połączenie uczucia z transakcją handlową. W tej kategorii mieszczą się kontakty seksualne więźniarek funkcyjnych z esesmanami lub więźniami, a także relacje erotyczne nawiązywane wśród nieuprzywilejowanych więźniów i więźniarek, zarówno heteroseksualne, jak i homoseksualne. Choć zwykle ich komponentem jest relacja władzy, to jednak nie przeradza się ona w brutalną przemoc, lecz raczej opiera na wykorzystaniu przez jedną ze stron jej uprzywilejowanej pozycji, która daje dostęp do różnych dóbr, przede wszystkim do żywności czy ubrań, stanowiących gratyfikację za stosunek seksualny. Agnieszka Nikliborc zauważa, że „mimo materialnego wymiaru tych relacji nie są one potępiane przez inne więźniarki” 117ani przez autorki świadectw obozowych. Natomiast zdecydowanie negatywnie odnoszą się one do kobiet, które znalazły się w domu publicznym, czyli w Puffie 118.

86Również zdaniem Myrny Goldenberg, choć seks uprawiany na zasadzie wymiennej transakcji trudno uznać za konsensualny, to jednak można się spierać, czy należy go w pełni utożsamiać z przemocą 119. Badaczka ma przy tym na myśli doświadczenia, które rozgrywały się wśród mieszkańców gett, więźniów obozów i w grupach partyzanckich. Nechama Tec wyraźnie wyróżnia pod tym względem przeżycia kobiet przebywających w kryjówkach i całkowicie zależnych od swoich „opiekunów”. Odwołuje się przy tym do własnych doświadczeń okupacyjnych, które co prawda – jak można sądzić na podstawie jej wspomnień 120– były pozbawione kontekstu seksualnego, niemniej odsłoniły przed nią mechanizmy władzy i podporządkowania. Urodzona w 1931 roku, podczas okupacji była wraz z rodzicami i starszą siostrą ukrywana odpłatnie przez chrześcijańskie małżeństwo w Kielcach:

Byliśmy w okropnej sytuacji – była to sytuacja kompletnej zależności. Nigdy nie można było sprzeciwić się osobie, która nie była Żydem. Zawsze należało przyznawać rację, bo można było wpaść w tarapaty… 121

87Dlatego, zdaniem badaczki, to, co działo się w kryjówkach, trzeba widzieć w kontekście skrajnego zniewolenia i upokorzenia:

Należy zrozumieć, że relacja między osobą ratującą a ratowaną, nawet między osobą ratującą bezinteresownie a ratowaną – nie była pełna chwały… Nie chcę wchodzić w kwestie związane z seksem, z atrakcyjnością seksualną czy lękiem, że będąc Żydówką, nie można odmówić temu, kto pomaga, nawet jeśli odczuwa się do niego wstręt, obrzydzenie. Są sprawy, o których się nie mówi do dziś i które nie powinny być ujawniane 122.

88Jak się przekonamy, publikacja dziennika Melanii i wspomnień Molly stanowi zarazem złamanie i realizację zasady milczenia.

Świadectwo Melanii i milczenie Molly

89W tekście poświęconym pamięci o kobiecym doświadczeniu Zagłady i jego reprezentacjach Dorota Głowacka, powołując się na klasyczne tezy Maurice’a Halbwachsa 123, przypomina o istnieniu społecznie akceptowalnych ram, które nie tylko kształtują pamięć o przeszłości (indywidualną i zbiorową), lecz także wyznaczają granice ekspresji 124. Niekiedy pewne treści nie są ujawniane, mimo że świadek doskonale je pamięta i jest gotów o nich mówić. Taką sytuację opisują, przywołani przez Głowacką, Leo Spitzer i Marianne Hirsch 125, którzy przeanalizowali, w jaki sposób Claude Lanzmann wyeliminował z Shoah świadectwa ocalałych kobiet, zastępując je obrazami ich pasywności i uprzedmiotowienia podczas Zagłady. Jeden z fragmentów wyciętych z końcowej wersji filmu to trzygodzinna relacja czeskiej Żydówki Ruth Elias. Opowiedziała ona Lanzmannowi, jak wraz z rodziną trafiła z Terezina do Auschwitz. Mimo że była wówczas w ósmym miesiącu ciąży, udało jej się przetrwać selekcję dzięki kaprysowi doktora Mengelego. Po porodzie została jednak zmuszona do zabicia własnego dziecka. Jej opowieści o tym traumatycznym przeżyciu towarzyszą wspomnienia gorącej, namiętnej miłości, jaką przeżyła ze swoim chłopakiem w Terezinie. Pobyt w obozie pamięta z kolei jako nieustanną, desperacką walkę o życie. Reżyser włączył do filmu tylko jedno zdanie z jej relacji: „Nic nie wiedziałam o Auschwitz!”, a jednocześnie oddał głos ocalałemu mężczyźnie, który przedstawił historię czeskiego transportu. Gest Lanzmanna – zdaniem Głowackiej – świadczy o jego bezradności wobec świadectwa, które nie mieści się ani w ramach założonej przez reżysera narracji, ani szerzej – w paradygmacie pamięci o ofiarach Zagłady:

Nie dysponuje on więc narzędziami interpretacyjnymi, które pozwoliłyby mu na włączenie opowieści Ruth Elias do filmu. Ponadto fakt, że Elias z przyjemnością wspomina miłosne schadzki, a więc wyraża władzę sprawczą jako aktywna seksualnie kobieta (która następnie, aby sama przeżyć, zabija własne dziecko), jest dla reżysera moralnie nie do zaakceptowania 126.

90Głowacka, koncentrując się w swoich badaniach na kulturze północnoamerykańskiej, wskazuje, że normy genderowe kształtujące tam przez lata paradygmat ofiary Zagłady wykluczyły z niego kobiece doświadczenia, mimo że początkowo istniało zainteresowanie relacjami kobiet. Zauważmy, że w Polsce do końca lat osiemdziesiątych problem polegał raczej na przemilczaniu czy w ogóle negowaniu cierpienia Żydów podczas drugiej wojny światowej, ale zjawisko, o którym pisze badaczka i tak zamanifestowało się na gruncie polskim, tyle że w odniesieniu do świadectw obozowych. Jak wspominałam, wśród tych pierwszych, powojennych wyraźnie wybrzmiał głos kobiet (przede wszystkim za sprawą szerokiego odbioru książek Krystyny Żywulskiej i Seweryny Szmaglewskiej), których opowieść została jednak zuniwersalizowana, ujęta w ramy narracji o doświadczeniu więźniów bez różnicowania ich płci. Dopiero w ostatnich latach – równolegle z „odkrywaniem” Zagłady – pojawiły się prace odsłaniające kobiecą perspektywę przeżyć obozowych, z jej wymiarem cielesnym i seksualnym 127. Jak słusznie zauważa autorka książki Po tamtej stronie: świadectwo, afekt, wyobraźnia, kobiece doświadczenie Holokaustu, jeśli w ogóle było wcześniej wyróżniane, to w taki sposób, że spetryfikowało się w dwóch podstawowych figurach: bolejącej matki i kobiety niepokalanej 128. Zarówno obszar nadużyć seksualnych, jak i seksualnej podmiotowości kobiet nie znalazły miejsca nawet w „szarej strefie”, w której Primo Levi umieścił członków Sonderkommando i Chaima Rumkowskiego 129.

91Rozpoznania Doroty Głowackiej skłaniają do tego, by decyzję Molly Applebaum o opublikowaniu okupacyjnego dziennika widzieć w kategoriach podwójnego przekroczenia paradygmatu ofiary Zagłady zarówno w kontekście anglosaskim, jak i polskim, w których jej świadectwo pojawiło się niemal jednocześnie i – o czym należy pamiętać – za życia autorki. Po pierwsze, dziennik Melanii odsłania seksualny aspekt doświadczenia Holokaustu nawet nie kobiety, ale – wedle współczesnych kryteriów – dziecka, które w kontekście wojny i Zagłady zyskało przecież status ofiary absolutnej. Siła figury dziecka Holokaustu wynika bowiem z tego, że stanowi ono w wyobraźni zbiorowej nierozerwalny splot bezspornej niewinności ze skrajną krzywdą 130. Po drugie, przeżycia utrwalone w dzienniku Melanii nie bardzo mieszczą się w obszarze przemocy seksualnej, a więc w ramach dyskursu traumatycznego, w którym feministycznie zorientowane badania sytuują różne formy nadużyć wobec kobiet. Zapiski nastolatki pokazują, że erotyczna relacja z gospodarzem była, a przynajmniej bywała – zarówno dla niej, jak i dla jej kuzynki – źródłem ekscytacji i przyjemności, doświadczeniem bliskości, istotną odmianą w monotonnym życiu, lekarstwem na złe samopoczucie, a także przedmiotem rywalizacji między dziewczynami. Kontakty seksualne między mieszkankami kryjówki a ich „opiekunem” przypominają w świadectwie Melanii życiodajny impuls, który pomaga przetrwać wielomiesięczne uwięzienie w „grobie”, choć – jak czytamy – niekiedy są przeżywane tylko „z rezygnacją”. W jej dzienniku nie znajdziemy natomiast nawet śladu presji czy przemocy stosowanej przez gospodarza. Oczywiście należy pamiętać o relacji władzy, która definiuje układ między Wójcikiem a dziewczętami. Zresztą jest ona wielokrotnie tematyzowana w zapiskach Melanii, aczkolwiek autorka nie łączy jej w żaden sposób ze sferą kontaktów seksualnych. Zrozumienie doświadczeń diarystki, dostępnych nam poprzez jej świadectwo, wiąże się więc z rezygnacją z umieszczania ich w obowiązujących wzorcach pamięci o Zagładzie oraz z ujmowania w kategoriach przemocy seksualnej wobec dzieci.

92Dziennik Melanii ukazuje jej przeżycia niemal in statu nascedni, z perspektywy „tam i wtedy”. Lekturze jej wspomnień towarzyszy więc oczekiwanie, że odsłonią, w jaki sposób rozumie ona swoje doświadczenia po upływie kilkudziesięciu lat, właściwie już u schyłku życia. Tymczasem książka Molly Applebaum zamiast pogłębionej refleksji na temat przeżyć w kryjówce przynosi szeroki kontekst wydarzeń opisywanych w diariuszu: przedstawia przedwojenne losy rodziny, różne szczegóły okupacyjnych perypetii, a także dużo mówi o tym, co działo się po wojnie. Mimo że historii ukrywania poświęcony jest cały rozdział („Only in Whispers”), nie pojawia się w nim nawet wzmianka o nawiązanej wtedy relacji seksualnej. Również gdy autorka opisuje swoje powojenne losy, nie wraca do tego tematu. Wspomina natomiast trzech młodych mężczyzn, z którymi się spotykała, zanim w 1950 roku poznała w Toronto swojego przyszłego męża Rubina Apfelbauma. Z pierwszym „chodziła” bardzo krótko, jeszcze w Dąbrowie Tarnowskiej, gdzie wraz z Heleną mieszkały z niewielką grupą ocaleńców, do której właśnie należał ten chłopak. Drugiego – który będzie nas bardziej interesował – poznała kilka miesięcy później w Krakowie, gdzie przy wsparciu Komitetu Żydowskiego znów obie kuzynki zamieszkały w komunie. Molly wspomina, że tym razem był to nieco dłuższy związek ze starszym od niej trochę, choć nadal młodym mężczyzną, z którym chętnie spacerowała po ulicach lub odpoczywała nad Wisłą. Był on bardzo opiekuńczy w stosunku do piętnastolatki i – jak przypuszcza po latach Molly – czerpał radość z kontaktu z jej młodością, „niewinnością i naiwnością” 131. Ich krótki romans skończył się, gdy wszystko wskazywało na to, że Melania zostanie zaraz poproszona o rękę. Podczas jednej z rozmów mężczyzna zdradził, że przed wojną był już żonaty i miał dwójkę dzieci. Jego żona prawdopodobnie ocalała na terenie Czechosłowacji, ale na wypadek gdyby kiedykolwiek ją spotkał, planował rozwód. Melania postanowiła jednak nie wiązać z nim swojej przyszłości.

93Wspominam o tym epizodzie, ponieważ jest to właściwie jedyny fragment wspomnień Molly, gdy pojawia się jakikolwiek kontekst seksualny. Niemniej dzieje się to na zasadzie zaprzeczenia, bo właśnie w tym miejscu podkreśla ona swoją ówczesną „niewinność i naiwność” piętnastolatki, co może nieco dziwić czytelnika, który zdążył już zapoznać się z dziennikiem poprzedzającym wspomnieniową część publikacji. Zauważmy jednak, że Molly pisała swoje wspomnienia w latach 1998–2001, być może wcale nie licząc na ich książkowe wydanie. Zapewne nie myślała też wtedy o edycji swojego dziennika, który ukazał się tylko dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności. Otóż gdy w 2012 roku Jan Grabowski prowadził na Uniwersytecie Ottawskim w Kanadzie zajęcia poświęcone zagładzie polskich Żydów, zgłosił się do niego student, mówiąc, że jego babcia ukrywała się podczas wojny w Polsce i dotąd przechowuje dziennik, który wówczas prowadziła. Chłopak nie miał pojęcia, co jest w nim napisane, gdyż – podobnie jak rodzice – nie znał polskiego. Dzięki takiemu przypadkowi dziennik Melanii ukazał się w opracowaniu Jana Grabowskiego w Polsce w 2016 roku, a w Kanadzie wraz z załączonymi do niego wspomnieniami rok później. Można więc założyć, że sędziwa autorka, pisząc swoje memuary, w ogóle nie brała pod uwagę kontekstu dziennika oraz tego, że jej dzieci i wnuki wkrótce poznają znaczenie słów, jakie zanotowała, będąc nastolatką: He stayed and had sex with me132 – tak właśnie przetłumaczono na angielski „lutanie”. Trudno rozstrzygnąć, czy wyeliminowała ten wątek tylko z opowieści, czy też zatarł się on również w jej pamięci, mimo że został po nim materialny dowód w postaci zapisków prowadzonych w kryjówce. W tym kontekście warto przywołać ciekawe spostrzeżenie Aleksandry Ubertowskiej, która zauważyła, że o ile w literaturze wspomnieniowej autorki niemal zawsze przemilczają wątki dotyczące sfery tabu (gwałtów, przymusowej prostytucji czy innych form wykorzystywania seksualnego), o tyle wprowadzają je do literatury fikcjonalnej i autofikcyjnej, czego przykładami mogą być przywoływana już Sublokatorka 133Hanny Krall, Batia134 Irit Amiel czy Aryjskie papiery135 Idy Fink. Badaczka wiąże to zjawisko z wciąż niepewną pozycją kobiety-autorki, która przejawia opór przed ukazaniem samej siebie w roli obiektu seksualnego. „Być może pozycja podmiotowa kobiety w literaturze jest tak wątła, nieustabilizowana, że sama wzmianka o przemocy seksualnej – oprócz obyczajowo drażliwej wymowy takich zdarzeń – w pewnym stopniu podaje w wątpliwość status kobiety-autorki, osłabia jej z trudem zdobytą pozycję w literaturze” 136. W ten sposób nie da się jednak wyjaśnić decyzji Molly Applebaum, która – nie aspirując do roli pisarki – opublikowała dwa różne dokumenty osobiste: dziennik oraz wspomnienia.

94Molly nie pisze w swoich memuarach również o kontaktach z Wójcikami po opuszczeniu Dąbrowy, o swojej wizycie w Polsce w 1977 roku ani o staraniach o przyznanie im tytułu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, a więc o tym wszystkim, o czym wiemy z informacji udostępnionej przez Instytut Yad Vashem. W ostatnim akapicie książki odnotowuje, że Wiktor i Emilia już nie żyją, a córka Wójcika Barbara, urodzona po wojnie, ma aktualnie około pięćdziesięciu lat i zna historię kryjówki tylko z opowieści ojca. Natomiast troje dzieci Emilii pamięta ją doskonale, choć sama Molly pozostaje w kontakcie tylko z córką gospodyni, też Barbarą, aktualnie wdową mającą dzieci i wnuki. Wymieniają się zdjęciami, a Molly regularnie przesyła jej dolary i paczki, które są przyjmowane z wdzięcznością. Autorka pisze również, że przetłumaczyła fragmenty swoich wspomnień na polski – co wymagało od niej ogromnego wysiłku – i przesłała dzieciom Wójcików, traktując to jako swój obowiązek.

95To zniknięcie Wójcików z powojennej części opowieści wynika – jak można sądzić – z tego, że jest ona w całości poświęcona smutnemu bilansowi dorosłego życia. Molly najpierw opisuje trudną walkę o byt, jaką wspólnie z mężem toczyła w Kanadzie: kupowanie kolejnych coraz większych mieszkań i domów (zostają dokładnie opisane) oraz związane z tym kredyty i inne obciążenia finansowe, wspólne prowadzenie biura ubezpieczeń, a także narodziny trojga dzieci. Smutek, który emanuje ze wspomnień o jej dorosłym życiu, nie wiąże się jednak z problemami bytowymi, lecz z bardzo trudną relacją z mężem. Rubin również znalazł się po wojnie w Kanadzie jako młody żydowski ocaleniec bez rodziny, mający za sobą przeżycia z kilku obozów, między innymi z Auschwitz-Birkenau. Szybko zakochał się bez pamięci, ale niestety bez wzajemności. Molly z wahaniem zgodziła się wyjść za niego za mąż, a ich związek nie należał do udanych. Autorka wspomnień uważa, że była ofiarą przemocy psychicznej. Mąż nieustannie ją lekceważył, poniżał, obwiniał za wszystko, a ona godziła się na takie traktowanie, zupełnie nie potrafiąc mu się sprzeciwić. Rubin zmarł na atak serca w 1983 roku i od tego czasu Molly mieszka sama, utrzymując kontakty z dziećmi i wnukami. Trudno rozstrzygnąć, czy istnieje jakiś związek między jej doświadczeniem ukrywania się podczas Zagłady a późniejszym brakiem umiejętności stawiania granic zachowaniom przemocowym. W każdym razie autorka nie zwraca uwagi na taką korelację.

Wojenny epilog

96Na koniec warto jeszcze wrócić do Dąbrowy Tarnowskiej i trudnego epilogu wojennych przeżyć Melanii i Heleny, który nastąpił po pełnym nadziei ożywieniu z lipca 1944 roku. Wtedy właśnie, gdy ich kontakty erotyczne z Wiktorem były szczególnie intensywne, do granic powiatu dąbrowskiego dotarły oddziały I Frontu Ukraińskiego. Zatrzymały się tam na sześć miesięcy, aż do ofensywy zimowej, która rozpoczęła się w nocy z 12 na 13 stycznia 1945 roku. Zanim do niej doszło, po jednej stronie Wisły rozlokowały się wojska sowieckie, po drugiej – odziały Wehrmachtu, których obecność mocno odcisnęła się na życiu okolicznych mieszkańców. Niemieckie wojsko umieściło swoje konie w chłopskich stajniach – jak pamiętamy, również na terenie gospodarstwa Wójcików, w budynku, w którym znajdował się „grób” Melanii i Heleny. W związku z tym gospodarz przygotował dla dziewczyn nową kryjówkę na poddaszu obory, tuż nad chlewem, gdzie dokuczał im dotkliwy smród.

97Jak pisze Jan Grabowski, ostatnie pół roku wojny miało dramatyczny wpływ na losy Żydów przebywających w kryjówkach, zarówno wśród chłopskich zabudowań, jak i w ziemiankach w pobliskim lesie duleckim. Ci gospodarze, którzy od miesięcy ukrywali Żydów, nie wytrzymywali presji i odmawiali kontynuowania pomocy. W lasach zrobiło się bardzo niebezpiecznie, ponieważ oddziały Wehrmachtu urządzały regularne obławy na partyzantów. Wyłapywały również ukrywających się Żydów i chłopów uchylających się od przymusowych robót na zapleczu frontu. W przededniu nadejścia Armii Czerwonej nastąpił czas „późnych mordów” na Żydach, które służyły usunięciu niewygodnych świadków, a także ostatecznemu przejęciu majątku żydowskiego 137.

98Ten trudny okres – jak czytamy w dzienniku – oznaczał dla Melanii i Heleny przede wszystkim głodowanie i obawę, że gospodarze w końcu wyrzucą je z kryjówki. O tym, że są tego bliscy, wiedziały od Wójcika, który opowiadał o trwającym wciąż wyłapywaniu Żydów. Podczas tych sześciu miesięcy diarystka odnotowuje bez żadnego komentarza, że w sierpniu miała dwukrotnie kontakty seksualne z Wiktorem, w grudniu zaś dwa razy dotyczyło to Heleny. Wydaje się, że w tym okresie gospodarze niezwykle rzadko przynosili do kryjówki jedzenie nie tylko z powodu strachu przed denuncjacją, lecz także dlatego że byli zajęci swoimi kłopotami. W dzienniku czytamy, że w gospodarstwie pojawił się mężczyzna, którego Wójcikowie zgodzili się ukrywać przed przymusowymi pracami przy kopaniu umocnień przeciwczołgowych. Obowiązek ten nie ominął jednak Wiktora, który co jakiś czas musiał na kilka dni porzucać gospodarstwo. W swoich wspomnieniach Molly rozwija (w dzienniku jedynie zasygnalizowany) wątek wypadku, jaki przydarzył się Antoniemu, synowi Emilii. Został raniony odłamkiem bomby zrzuconej na Dąbrowę. Rany były tak poważne, że chłopiec przeszedł operację, a potem wymagał dłuższej pielęgnacji w domu. Był to kolejny powód, dla którego Wójcikowie rzadko zjawiali się w kryjówce dziewczyn.

99Ostatnia notatka nie jest datowana, ale bez wątpienia została napisana tuż po tym, jak Niemcy znaleźli się daleko od Dąbrowy, po drugiej stronie Wisły. Jej końcowe zdanie brzmi: „W ten sposób więc przyszło wyzwolenie z piekła i wymarzona wolność!!!” 138. Wcześniej Melania odnotowuje, że 14 i 15 stycznia, gdy żołnierze niemieccy już wycofywali się z okolicy, ciągle nie było jasne, jak długo jeszcze potrwa stan niepewności. Gdy wygłodniałe dziewczyny poprosiły o jedzenie, Wiktor zaczął na nie krzyczeć:

Mówił okropne słowa, których nie słyszałyśmy nigdy z jego ust. Powiedział, że nie myśli nic więcej nam pomóc, że i tak za dużo już robił i że żałuje wszystkiego, że i tak się to wszystko nie opłaci. Zaczął nam wyrzucać, że dużo potrzebujemy, że tyle my wczoraj dostały, a dziś my aż takie głodne. Powiedział: nie zawracajcie dupy, i chciał odejść 139.

100Ostatecznie przystał na obietnicę Heleny, że same opuszczą kryjówkę, jeśli w ciągu tygodnia sytuacja się nie zmieni. W nocy dziewczyny łamały sobie głowę, co robić dalej: „Ja namówiłam Kotuśkę, żeby powiedziała huncwotowi, że jestem w ciąży, to może będzie miał litość nade mną i nie będzie taki okrutny” 140. Fortel okazał się jednak niepotrzebny, następnego dnia Wiktor przyszedł z wieścią, że Niemcy są daleko, a wszystkie mosty zostały wysadzone.

101Jak czytamy we wspomnieniach Molly, dziewczyny jeszcze kilka dni spędziły w kryjówce, do której Emilia przyprowadziła dzieci, żeby zapoznać je z nielegalnymi lokatorkami. Melania i Helena opuściły gospodarstwo pod osłoną nocy, niedostrzeżone przez sąsiadów. Jak opisuje, niczego ze sobą nie zabrały i były niemal nagie, w nocnych koszulach i zniszczonych płaszczach. W Dąbrowie spotkały małą grupkę ocaleńców, z którymi zamieszkały – o czym już była mowa. Dziewczyny wróciły do dawnej pracowni fotograficznej, gdzie pod podłogą rodzina Melanii trzy lata wcześniej ukryła swój dobytek. Okazało się, że większość ubrań nie nadawała się już do użytku, a srebrne świeczniki i sztućce całkowicie zaśniedziały. Część sprzętów gospodarstwa domowego przekazały Emilii, a część zabrały na wyposażenie swojej komuny. Wiktor chętnie je odwiedzał i z wyraźną satysfakcją opowiadał zgromadzonemu tam towarzystwu, jak udało mu się przechytrzyć Niemców. Jego ulubiona historia wiązała się z odkryciem przez nich pustej kryjówki w stajni (dziewczyny przebywały wówczas w oborze). Zdziwionym żołnierzom zaczął wmawiać na migi, że jest to schron przeciwlotniczy, jaki przygotował dla swoich bliskich.

102Po kilku miesiącach Melania i Helena pojechały do Krakowa, żeby zarejestrować się w Komitecie Żydowskim i skorzystać z jego pomocy materialnej. Tam około roku Melania uczęszczała do szkoły ogólnokształcącej dla ocalałych dzieci żydowskich, a jednocześnie wraz z Heleną pracowała dorywczo w różnych miejscach, dorabiały też, szyjąc szmaciane lalki. Znajomy namówił je jednak na wyjazd do obozu dla dipisów w Niemczech. Późnym latem 1946 roku pojechały więc do Dąbrowy, żeby pożegnać się z Emilią i Wiktorem. Gdy udało im się nielegalnie przekroczyć granicę z Czechosłowacją, dołączyły do grupy związanej z organizacją syjonistyczną, pomagającą żydowskim ocaleńcom w przedostaniu się do Palestyny. Później był punkt tranzytowy w Wiedniu, następnie obóz przejściowy dla dipisów również na terenie Austrii i w końcu obóz w Bawarii, w miejscowości Traunstein, około stu kilometrów od Monachium. Helena została nauczycielką w obozowej szkole, w której Melania uczyła się szycia i angielskiego. Starsza kuzynka związała się z zapoznanym w obozie ocalałym Żydem, z którym została w Niemczech, podczas gdy Melania skorzystała z możliwości wyjazdu wraz z grupą „obozowych sierot” do Kanady w 1948 roku. Tam dzięki pomocy Kanadyjskiego Kongresu Żydów mieszkała kolejno z dwiema przybranymi rodzinami, aż poznała Rubina Apfelbauma, za którego bez przekonania zgodziła się wyjść za mąż. Helena wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych z mężem Lesterem, z którym miała dwóch synów. Zmarła przedwcześnie w 1956 roku.

103Jan Grabowski w monografii poświęconej historii powiatu Dąbrowa Tarnowska w latach 1942–1945 ostrożnie szacuje, że na tym terenie ocalało 50–60 Żydów, którzy zaszyli się w ponad 30 kryjówkach. Jak pisze, bardziej optymistyczne dane mówią o 100–150 ludziach 141.

W świetle tego, co wiemy o sytuacji panującej w powiecie dąbrowskim, nietrudno zaryzykować twierdzenie, że ukrywanie Żydów i niesienie im jakiejkolwiek pomocy należało niewątpliwie do zajęć najniebezpieczniejszych, wymagających największego hartu ducha i największych środków ostrożności. Z całą pewnością było to bardziej niebezpieczne niż zwykłe konspirowanie, sabotowanie kontyngentów, niekolczykowanie bydła czy łamanie innych również obciążonych karą śmierci zarządzeń niemieckich. Sytuacja na terenie Powiśla Dąbrowskiego nie odbiegała zresztą od tego, co można było zaobserwować w innych powiatach GG. Warto też pamiętać, że o ile ludzie zaangażowani w pomaganie Żydom w Warszawie, w Krakowie czy w innych miastach mogli mieć nadzieję na jakąś pomoc, solidarność – choćby ze strony „Żegoty” – o tyle ratujący na wsi byli skazani wyłącznie na siebie 142.

104W Judenjagd znajdziemy też udokumentowany wykaz Żydów, którzy przeżyli okupację na badanym terenie 143. Zawiera on dane 38 osób, których losy zostały utrwalone w dostępnych autorowi źródłach, przede wszystkim w rejestrze Instytutu Yad Vashem. Z jakichś przyczyn w inwentarzu Grabowskiego brakuje nazwisk zarówno Heleny, jak i Melanii, której dziennik – dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności – już po wydaniu Judenjagd opracował do publikacji. W ten sposób do rąk czytelnika trafiło świadectwo relacji między Sprawiedliwymi i ich „podopiecznymi”, które odsłania jeden z bardziej tabuizowanych obszarów nie tylko polskiej pamięci o Zagładzie.